Alişer Nowaýy (1441-1501) beýik şahyr we akyldar, döwlet işgäri. Doly ady Nizamiddin Mir Alişer. Nowaýy lakamy bilen goşgularyny Çagataý (Köne Özbek dilinde) we Pars dilinde (Pars eserlerinde) ýazypdyr

Alişer Nowaýy (1441-1501) - beýik şahyr we akyldar, döwlet işgäri. Doly ady Nizamiddin Mir Alişer. Nowaýy lakamy bilen goşgularyny Çagataý (Köne Özbek dilinde) we Pars dilinde (Pars eserlerinde) ýazypdyr. Nowaýy çagalykdan Horasanyň (Transoxaniýa) geljekki hökümdary Huseýn Baýkara (1469-1506) bilen dostlaşýar. 10-12 ýaşynda goşgy ýazyp başlaýär. Nowaýyyň häzirki zaman taryhçysy Hondamiriň (1473 (76) -1534) pikiriçe, meşhur özbek şahyry Lutfi (1369-1465) garrylyk döwründe kiçijik Nowaýy bilen duşuşýar we onuň şahyrana zehinine ýokary baha berýär.
Nowaýy ömrüniň dowamynda Musulman Gündogarynyň dürli ýurtlaryna baryp, öz döwrüniň görnükli şahsyýetleri bilen duşuşýar. Şahyrana ukyplaryny ösdürýär. 1464-65-nji ýyllarda Nowaýy ilkinji goşgular ýygyndysyny (divan) taýýarlaýar. Bu hakykat Nowaýynyň eýýäm şahyr hökmünde meşhur bolandygyny görkezýär. 1469-njy ýyla çenli, Timuridleriň içerki dawa-jenjeli netijesinde Nowaýy dogduk şäheri Hyratdan uzakda ýaşamaga mejbur bolýar.
1469-njy ýylda Temurid Husaýn Baýkara Hyraty basyp alýar we Horasanyň hökümdary bolýar. Şol günden başlap, Nowaýynyň durmuşynda täze bir etap başlaýar. Ýurduň syýasy durmuşyna işjeň gatnaşýar. Şol ýylda Horasanyň hökümdary Nowaýy 1472-nji ýylda döwlet möhüriniň (muhrdar) goragçysy wezipesine wezir edip belledi. Bu wezipede, ýurduň medeni we ylmy intellektuallaryna uly kömek edýär. Uly emlägiň eýesi bolýar.
1480-nji ýyllarda öz hasabyna Hyratda we ýurduň beýleki sebitlerinde birnäçe medrese, 40 rabat (syýahatçylar üçin duralga), 17 metjit, 10 sopy gaçybatalga (hanalar), 9 hammam, 9 köpri gurdy ... Emma Nowaýyyň halkyň peýdasyna alyp barýan işleri hökümdaryň gurşawyny halamaýar we dildüwşikler arkaly Nowaýy bilen Huseýn Baýkaranyň arasyndaky gatnaşyklary bozýarlar.
Şeýdip Nowaýy wezipesinden boşadylýar we 1487-nji ýylda başlyk hökmünde Astrabad şäherine iberilýär. Bu ýerde ol iki ýyl galýar we diňe şu döwür gutarandan soň H.Baýkara Hyrata gaýdyp barmaga rugsat berýär we oňa hökümetde wezipe teklip edýär. Emma Nowaýy muny ret edýär. H.Baýkaranyň ret etmegine garamazdan, oňa soltan-hökümdar wezipesini berýär (“mukarrabi hazrati sultani”). Bu wezipede Nowaýyyň ähli döwlet işleriniň kararyna gatnaşmaga hukugy bardy.
Şol günden başlap, şahyryň durmuşynda täze döwür başlaýar, döredijilik bilen has meşgullanýar. Eserleriniň köpüsi bu döwürde döredilýär. Nowaýy Timur hökümdarlygynyň soňky ýyllarynda ýaşaýar we işleýär (1370-1506). Şonuň üçin onuň eserlerinde jemgyýetçilik ruhy, döwrüň derwaýys muammaleri güýçlidir. 1490-1501-nji ýyllarda Nowaýy özüniň liriki, sosial-filosofiki we ylmy eserleri döretdi.
Alişer Nowaýyyň döredijiligi ajaýyp. Goşgularynyň göwrümi takmynan 60,000 setir (misra). Nowaýy 1483-85-nji ýyllarda goşgylardan ybarat "Hamsa" ("Bäş") eserini döretdi, onuň düzümine şular girýär: "Haýrat al-abrar" ("Dogruçyllaryň bulaşyklygy"), "Farhad we Şirin" ("Farhad we Şirin"), "Layli we Mazhnun", "Sabai Saýýar" ("Sevenedi planeta"), "Saddi Iskandari" ("Iskandar diwary").
Nowaýynyň Hamsasy türki dildäki ilkinji eserdir. Muny ýazmak bilen şahyr türki dilde hem hamsa ýazyp bolýandygyny subut edýär.
Nowaýy Musulman gündogaryndaky edebiýatyň umumy žanrlarynyň hemmesinde diýen ýaly elini synap görýär we öz sesiniň we stiliniň bardygyny görkezýär. Gündogaryň edebiýatynda "Layli we Mažnun" mowzugynda 120-den gowrak dessan döredilipdi. Nowaýynyň dessanynda Laili bilen Majnunyň arasyndaky söýgi beýan edilýär. Nowaýy, munuň beýany arkaly adam we sopuçylyk söýgüsini aňlatmaga we düşündirmäge synanyşýar. Nowaýy sopuçylyk pikirlerini "Farhad we Şirin", "Haýrat al-Abrar" dessanynda beýan edýär. Goşgularynda sopuçylyk temalary umumy pelsepe derejesine çykýar.
Nowaýy Timurid kazyýetine ýakyn bolup, hökümdara we dosty Huseýn Baýkara belli bir derejede täsir edip bilipdir. Şonuň üçin, Nowaýy agzalan goşgularynda H.Baýkara gönükdirilen pikirleri beýan etdi: dünýäniň we şa tagtynyň gapma-garşylygy; hökümdarynyň öz halkyna bolan borçlary ...
Jemgyýet we çeper ähmiýetine görä "Hamsa" Nowaýy Merkezi Aziýada uly orny eýeledi. Köp ýazyldy. Häzirki wagtda "Hamsa" ýa-da ondan aýry goşgularyň köp sanawy bar. Diňe Gündogary öwreniş institutynyň serişdelerinde. Abu Reýhan Biruni XV-XX asyrlarda gaýtadan ýazylan 166 golýazmany öz içine alýar we bäş goşgynyň hemmesini ýa-da käbirini öz içine alýar. Bulardan 84 sanawda bäş goşgy bar. "Hamsa" Nowaýy sanawlarynyň paýlanyşy we sany, Merkezi Aziýanyň intellektual durmuşynda aýratyn orny eýeländigini görkezýär.
Nowaýy ömrüniň dowamynda köp sanly liriki eser döretdi. 1498-nji ýylda ähli goşgularynyň ýygyndysyny jemledi we "Khazain al-maoni" ("Pikirler hazynasy") atly dört sany diwan ýygyndysyny döretdi. Bu ýygyndydan goşgularyň hemmesiniň göwrümi 50,000-den gowrak. Şol bir wagtyň özünde Nowaýy, Musulman gündogaryndaky bar bolan 21 žanrdan 16 žanrda goşgy ýazdy.
Nowaýy pars dilinde ýazylan goşgularyny Divani Fani ady bilen ýygnady. Pars şahyrlary bilen hem bäsleşmek isledi. Gazal žanrynda ýazylan goşgularyň sanyny ýokarda agzalan ýygyndylardan sanasak, olaryň göwrümi 3150 birlikdir. Nowaýyyň döreden goşgularynyň sanynda iň bolmanda öňde barýandygyny aýdyp bolar. Mundan başga-da, Nowaýy “Kasidas” -yny pars dilinde ýygnady we iki sany ýygyndy döretdi: “Sittaý Zaruriýa” (“Alty zerurlyk”) we “Fusuli Arbaa” (“Fourylyň dört möwsümi”).
Alişer Nowaýy özbek (Çagatai) edebiýatyny poeziýasy arkaly täze derejä çykardy. Temanyň giňligi we žanrlaryň dürlüligi babatynda onuň sözleri özbek edebiýatyndan has ýokarydyr. Sözlerinde bolşy ýaly, goşgularynda-da häzirki dünýä we ruhy, sopuçylyk muammalerini beýan etdi.
Sopuçylyk prozasynyň "Nasaim al-muhabbat" ("Söýginiň zarbalary") 750 sopy şyhy hakda maglumat berýän eseriniň has doly teksti neşir edildi. Nowaýy ylmy eserleri hem döretdi. Bularyň arasynda pars we türk dillerini deňeşdirmek boýunça "Muhakamat al-lugatayn" ("Iki diliň arasyndaky jedel", 1499); edebi tankytda - teoriýa görä aruz teoriýasyna görä (Majalis al-nafais) eseri bar.
Mundan başga-da, "Tarihi muluki Ajam" ("Eýran şalarynyň taryhy"), "Tarihi anbiya va hukama" ("Pygamberleriň we akyldarlaryň taryhy") atly taryhy mowzuklar boýunça traktatlar döretdi. Çeper hatlaryny "Munşat" ýygyndysynda ýygnady. Ýatlamalary: Abd Ar-Rahman Jaminiň terjimehaly - “Hamsat al-mutahayyirin” (“Bulaşyklaryň bäşisi”, 1494), “Halati Seýid Hasan Ardaşer” (“Seýid Hasan Ardaşeriň durmuşy”), “Haliti Pahlawan” Muhammet ”(“ Pahlawan Muhammetiň durmuşy ”).
Navoýyň soňky işi “Mahbub al-Kulub” (1500). Jemgyýet we syýasata soňky garaýyşlaryny beýan edýär.
Alişer Nowaýy ömrüniň dowamynda edebi we syýasy işleri birleşdirdi. Ýokary wezipeli adam bolmak bilen, ýurduň durmuş-ykdysady durmuşyny gowulaşdyrmakda möhüm goşant goşdy; ylym, sungat we edebiýat howandarlygy; elmydama parahatçylygy we ylalaşygy ýola goýmaga synanyşýardy.
Görşüňiz ýaly, Nowaýyyň mirasy mowzuk we žanr taýdan dürli-dürli. XV asyrdan şu güne çenli döreden eserleri Özbek edebiýatynyň ösmegine hyzmat edýär. Asyrlar boýy onuň eserleri öýkünmek we ylham bermek maksady bolup gelýär.

Alişer Nowaýy çeper döredijilik bilen birlikde ylmy bilen meşgullanan ajaýyp akyldar. Edebi gözlegler, lingwistika, taryh, taryh we din teoriýasy baradaky eserleriniň köpüsi häzirki zaman ylymlary üçin örän gymmatly, sebäbi möhüm maglumatlary öz içine alýar, anyk subutnamalara esaslanýar we obýektiw netijelere eýe.

Alişer Nowaýy edebiýatşynaslyk boýunça üç eser ýazypdyr, "Mufradot" ýa-da "Risalaýy muammaler" eseri 890-njy we 1485-nji ýyllarda pars-täjik dilinde ýazylypdyr. Çeşmelerde eseriň ady "Risolai mufradot" ("Makorim ul-akhlaq"), "Mufradot dar fanni problemasy" ("Qamus ul-A'lam", "Tuhfai Sami"), käbir golýazmalarda göçürilýär ýerine ýetirilen "Risalaýy muammaler" hökmünde ýazylýar. "Mufradot" sözi aşakdaky manylary aňladýar: 1) nusgawy Özbek poeziýasynda iň kiçi žanr hasaplanýan görnüş; 2) elipbiýiň aýry harp görnüşleriniň umumy ady we birden on sany san. Harplaryň ýekeje görnüşini ýazmakda inçe harp üçin gollanmalara "Mufradot", doly kalligrafiki maşklara "Murakkabot" diýilýär.
Eserde berlen mysallar esasan aýry-aýry aýatlar görnüşinde bolup, şahyr muammanyň esasy bilimini eýýäm alandygyny we bu kitabyň ýaňy ylym öwrenýän adamlar üçin ýazylandygyny kiçigöwünlilik bilen aýtdy.
Traktat muamma žanryny çözmegiň kadalaryna bagyşlanýar. Bilşiňiz ýaly, muamma arap dilinde "kör", "gizlenen" manyny berýän we bir we käwagt iki setirden ybarat garaşsyz goşgy görnüşidir. Muammanyň içinde bir zadyň ady ýa-da ady gizlenýär. Onda gizlin sözler arap harplarynyň harplaryny dürli usullar bilen üýtgetmek arkaly tapylýar. Muamma 2 görnüş manysyna esaslanýar: daşarky (ýalňyş) many we içerki (esasy) many.
Alişer Nowaýy özünden öň döredilen eserleriň çylşyrymlylygy we "Risalaýy muammaler" eserindäki kemçilikler barada gürrüň berýär we eserinde mümkin boldugyça ýok etmäge synanyşýar. Şahyr traktatyň girişinde ony döretmegiň maksadynyň alymlaryň dykgatyna ýetirmek däl-de, eýsem Muammanyň syrlaryny giň halk köpçüligine, esasanam ýaş nesle öwretmek üçin gaty sadalyk bilen aýdýar:
"Bu gysga eseriň traktatlaryň hataryna girmek ukyby we bu ýagdaýda alymlaryň gözüne görkezmek mümkinçiligi bolmasa çagalaryň muamma amallaryny öwrenmegini aňsatlaşdyryp biler".
Traktatyň ýazylyşynyň taryhy "Khamsat ul-mutahayirin" eserinde hem berilýär. Eserde bir gün Alişer Nowaýyyň öňünde döredilen muammaler we olardaky çylşyrymlylyklar hakda oýlananda, Abdurahman Jami oňa baryp görendigi aýdylýar. Nowaýy, ýönekeý adamlar üçin ýönekeý we düşnükli muamma barada eser ýazmak isleýändigini aýdýar. Soňra Jami bu barada köpden bäri pikir edýändigini we gysga wagtyň içinde "Traktatyň muammasi" eserini döredendigini we Alişer Nowaýa görkezendigini aýtdy. Nowaýynyň işiniň gaty çylşyrymlydygyny (köpçülige düşnüksiz) görüp, özi "Muamma traktaty" eserini döredýär we Jama sowgat hökmünde berýär. Jami esere gaty ýokary baha berýär we ogly Ziýowuddin Yusuf üçin okuw kitaby hökmünde maslahat berýär.
"Mufradot" eserinde Muammanyň dürli usullary we hereketleri gysga, erkin dilde beýan edilýär. Muamma hereketleriniň mysallary hem düşnükli we düşnükli.
Eserde Alişer Nowaýy muamma hereketlerini 3 bölege bölýär:
1) amoly tahsilii - döretmek hereketleri;
2) hereketleri gowulandyrmak - hereketleri kämilleşdirmek;
3) amaly gurama - aňsatlaşdyryş çäreleri.

Ýazyjynyň özi aýdyşy ýaly, eser düşnükli düzgünden we bu düzgüniň zerur mysallaryndan ybarat. Ýönekeýlikden çylşyrymlylyga geçmek prinsipi broşýurada yzygiderli berjaý edilýär. Ilki bilen Muammanyň ylymy kesgitlenýär, ondan soň düşünmek aňsat düzgünler we mysallar getirilýär. Mundan başga-da, Nowaýy bu eseri gollanma hökmünde ýazanlygy sebäpli, ylmy diskussiýalara girmän, umumy ykrar edilen düzgünleri we kanunlary düşündirmäge ünsi jemledi. "Mufradot" -da getirilen mysallaryň hemmesi Fardda ýazylýar we beýleki traktatlardan tapawutlylykda problemalar "Karo", "Temur", "Bek" ýaly özbek atlaryna esaslanýar. Mundan başga-da, Nowaýy beýleki traktatlarda duş gelýän we ýerine ýetirmek kyn bolan düzgünleri we amallary agzamady (mysal üçin, tehrik we taskin, izhar we asrar, maruf we majhul, tarib we tajim ýaly düzgünler).

Bu eseriň möhüm teksti Lutfulla Zohidow tarapyndan "Alişer Nowaýyyň Risolai mufradoty" atly tezisiniň we 1970-nji ýylda goralan muammaleriniň bir bölegi hökmünde hödürlendi. Bu tankydy teksti düzmekde alym aşakdaky iki golýazma bil baglady:
1. Sankt-Peterburgyň göçürmesi (Russiýanyň Milli kitaphanasy, inwentar belgisi - Dorn 558) Nowaýynyň eserleriniň ýygyndysynyň bir bölegi, golýazma 1001-1004 / 1593-96-njy ýyllarda Nazarali Foizy tarapyndan göçürildi. "Muamma boýunça traktat" eseri bu golýazmanyň 710b-713b sahypalarynda we 7 sahypadan ybarat. Ondaky tekst esasy çeşme hökmünde kabul edilýär.
2. Daşkende saklanýan göçürme (TashDShI ShQM, fond 1, inwentar belgisi - 5564). Ýokardaky salgylanma teksti bilen deňeşdirmek üçin ulanylýar.
Umuman aýdanyňda, Alişer Nowaýyyň "Mufradot" eseri edebiýatşynaslykda möhüm ylmy ähmiýete eýe, sebäbi Muammanyň dürli stil düzgünleri gysga we düşnükli dilde beýan edilýär.
Alişer Nowaýyyň edebiýat alymy hökmünde alyp barýan işini görkezýän başga bir eser, "Majolis un-nafais" tezkiresidir. Nowaýy 1491-1498-nji ýyllarda tezkiresi döredipdir. Tezkire, XV asyrda ýaşap geçen we işlän 459 şahyr hakda maglumat berýär. Tezkiredaky şahyrlar, ýagny aşakdaky ýaly böleklere bölünýärler: 1-nji mejlisde 46, 2-nji mejlisde 91, 3-nji mejlisde 175, 4-nji mejlisde 72, 5-nji mejlisde 21, 6-njy mejlisde 31, 7-nji mejlisdäki 7-nji we 8-nji mejlisde Huseýn Boýkara degişli maglumatlar bar.
Tezkirenyň ilkinji duşuşygy, Hezreti Nowaýyyň "Men öz ýygnagymyň we mukaddesleriň zikrindedirin, bu garyp adamlaryň asylly döwrüniň ahyrynda adamsymyň we garyndaşlarymyň abraýyny sypdyrmadym" diýip klassifikasiýa edildi. Şeýhleriň biri Hwaja Kasym Anwaryň zikrini okap, "ak pata bermek" bilen başlaýar:
"Ul Jumladin iň owadan we iň belli syr, ýagny Hezreti Amir Kasym Anwar (Taňrynyň syry). Käbirleriniň derejesi poeziýanyň derejesinden has ýokary we sebitiň ilatynyň arasynda abraý has kyn, ýöne hakykat we bilim görnüşinde goşgulary üçin wasp edilýändigi sebäpli bu ýygyndy olar bilen başlandy
Tezkirenyň 2-nji ýygnagynda şahyryň çagalygy we ýaşlygyndaky söhbetdeşliklerine baryp gören şahyrlar hakda gürrüň berilýär. Duşuşyk "Zafarnama" awtory, meşhur taryhçy Şarafiddin Ali diazdiniň zikrinden başlaýar. Duşuşykda Alişer Nowaýy terbiýesine we döredijilik ösüşine aýratyn täsir eden: Hoja Fazlullah Abulaýsi, Şeýh Sadriddin Rawasi, Şeýh Kamal Turbati, Darwş Mansur, Hafiz Ali Jami, Hoja Yusuf Burhan; döwrüniň meşhur şahyrlary: Maulana Lutfi, iniakini, Atoyi, Mukimi, Sakkoki, şahyr daýylary Mir Said Kabuli, Muhammet Ali Garibi, şahyr Mirzobek, çagalygynda söýýän şahyr, mugallym we dosty Seýid Hasan Ardaşer hakynda maglumat berýär. Hususan-da, Alişer Nowaýy Mirzobek hakda ýazanda, gaty ir ölendigine gynanç bilen aýdýar…
"Hilwat" diýlip atlandyrylýan Tezkirenyň soňky bölüminde Huseýniniň takyk stili we takyklygy barada maglumat berýän iki waka bar. Nowaýy, bir gün Maulana Lutfi-den Husraw Dehlawiniň hindi goşgularynyň birinde palçykdan gaçyp ýykylan bir oglanyň ýagyşdan tutup, ýerinden turandygyny eşidip, Dehlawiniň ajaýyp hyýalyna ýokary baha berendigini aýdýar.
Şondan soň Nowaýy Huseýn Boýkaranyň paýhasyny wasp edýär, kemçiligine düşünýär we patyşa üçin doga edýär. Ikinji hadysa görä, Hisardan ýaş şahyr Kabuli täze ýazylan gazalyny Nowaýya okanda, Nowaýy ikinji sözlemi üýtgedipdir:
Men serwi tarap egilýärin, aýaklaryňyz palçyk bilen örtülendir,
Ýogsam, ony her sagat gaharlandyrmak ýeterlik däldi -
Haçan-da bu gazal Huseýn Boýgaronyň dykgatyna ýetirilende, ikinji aýatyň Alişer Nowaýy tarapyndan ýazylandygyny derrew gördi. Daş-töweregindäki adamlar muňa geň galýarlar.
"Majolis un-nafois" beýleki halklaryň dillerine terjime edildi we tezkiresizmiň ösmegine täsirli täsir etdi. Hususan-da, XVI asyrda pars diline 3 gezek terjime edildi (Fakriý Herati, "Lato-yifnoma", 1521-22, Hyrat; Muhammet Kazwini, 1522-23, Stambul; Şah Ali Abdulali, 1598, Nişapur), 7 dürli dillere şu wagta çenli doly terjime edildi. Hasanhoja Nisariniň "Muzakkiri ahbob", Som Mirzanyň "Tuhfai Somi" we başga-da köp tezkire Nowaýyyň tezkiresiniň täsiri astynda peýda boldy. XV asyryň ahyrynda - XVI asyryň başlarynda göçürilen "Majolis un-nafois" -iň birnäçe nusgasy Wena, Pari Paris, Baku, Sankt-Peterburg, Daşkent we beýleki ýerlerde saklanýar.
Alişer Nowaýyyň "Mezon ul-Avzon" eseri 1492-1493-nji ýyllarda döredildi.
"Mezon ul-Awzon" giriş, esasy bölek we kiçijik netijeden ybarat. Girişde Allany öwensoň, Soltan Huseýin Boýkaranyň bu eseri ýazmaga ylham berendigi aýdylýar. Huseýn Boýkaro Amir Husraw Dehlawiniň gazallaryndan 18,000 aýat ýygnap, olary kolleksiýa öwürendigi aýdylýar. Husraw Dehlawiniň goşgularynyň köpüsi çylşyrymly äheňde we agramda, hatda käbir şahyrlaram olary tanap bilmediler. Huseýn Boýkaronyň haýyşy boýunça düýş hünärmenleri Husraw Dehlawiniň her goşgusynyň manysyny ýazýarlar. Bu muammada Alişer Nowaýyyň "Hazaýin ul-Maoni" kitaby hem ýerleşdirildi.