Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Mavzu: She’riy asarning o’ziga xosligi

Reja:

1. 
   Shoir va she’riyat dunyosi
   
2. 
   Ritmika. Fonika. Strofika
   

She’riyat dunyosini o’rganish, shu dunyoning ijodkori – shoir shaxsidan boshlash maqsadlidir: Shoir kim? U qanaqa odam? Uning qismati – poeziyami? Milliyligi va umumbashariyligining sababi nimada?..

O’nlab savollarga javob aytishni rus tanqidchisi V.G.Belinskiy mulohazalaridan boshlaymiz. U “Mixail Lermontov she’rlari”dayozadi: “Bu – zehnli, nozik – mijoz, hamisha faol, salgina tegib ketilsa ham o’zidan uchqun sachratadigan, boshqalardan ortiqroq qayg’uradigan, shodonroq lazzat oladigan, ehtirosliroq sevadigan, kuchliroq nafratlanadigan, qisqasi, chuqurroq his etadigan vujud, ruhning har ikki-ham turg’un, ham harakatdagi holati oliy darajada taraqqiy qilgan naturadir. Shoir jismning tuzilishiga ko’ryoq, boshqalarga qaraganda u yoki bu hadga borib qolishiga ko’piroq moyil bo’ladi va u hayotda boshqalardan balandroq yuksaklikka ko’tarilib, iflosroq tubanlikka yiqilishi bemalol mumkin. Lekin uning qulashi ha boshqalarning qulashidan farq qiladi. Bu qklash pul, hokimiyat, imtiyozning yuholigi emas, balki hayotga bo’lgan sabrsiz chanqoqlik samarasidir. hayotga tashnalik unda shu qadar ulug’ki, u bir daqiqalik lazzatli ehtiros, bir lahzalik shirin tuyg’u uchun o’zining btun kelajagini, orzularini, qolgan umrini qurbon qilishga tayyor...

U ijod etayotgan chog’i=shoh, koinot huumdori, tabiat asrorining ishonchli mahrami, faqat ungagina o’z ko’rsin ochgan samo va yer, tabiat va inson ruhiyati sirlarining noziri. Lekin u asliga, odatdagi yer farzandi holiga qaytganda – odam. Ammo shunday odamki, u yaramas bo’lishi mumkin, lekin hyech qachon tuban bo’la olmaydi, boshqalarga qaraganda tezroq odamgarchilikdan chiqishi mkmkin, lekin shu qadar tezlik bilan chinakam odamga aylanadi va makoni bo’lishi samodan keladigan nidoga hamisha tayyor turadi...”¹

Bu fikrlarni o’qir ekasiz, Aristotelning “Poetikasidagi “poeziya – iste’dodli yoki majnunsifat kishining qismatidir. Iste’dodli odamlar ruhan juda ta’sirchan, majnunsifatlari esa jazavaga moyil bo’ladilar”.(35-bet), -degan qaydlarini eslaysiz... Shoira halima Xudayberdiyeva:

Mening

Boru yo’g’im

Umidga o’tgan,

Farqlay olmay goho,

Yolg’on, chinni man

har bitta kesakdan

Gavharlik kutgan

Javohilik kutgan

Jinniman...

Deyishi – haqiqat; ana shu haqiqatning poetik ifodasidir.

“Lekin shoir hamisha elning jigari bag’ridan bunyod bo’lgasi zurriyot, el xonadonining chirrog’i, ertangi kunga yetuvchi sadosi bo’ldi. Xalqning, davrning xotiroti bo’lib dunyoga keldi.

Shoirsiz yurt – bulbulsiz chaman, yulduzsiz osmon, mayoqsiz bandargoh. Shoir qaysi zamonda, qaysi yurtda yashamasin, birinchi galda o’z qalbining halatini ayon etadi vaagar bu holat minglarni, millionlarning qalbiga esh bo’lsa shoir nidosi umumxalq, umumbashariy nidoga aylanadi. Shoirni hamma zamonda qismat bo’ldi” (E.Vohidov, “Shoiru she’ru shuur”, 76-bet). She’rning dunyosi – “butun olam, barcha ranglar, bo’yoqlar, ohanglar, tabiat va hayotning barcha shakllari”dir, u bu narsalarning qay biri bilan oshna bo’lsa, uning mohiyatiga kirsa-qalbida ehtiroslar, tuyg’ular, orzular, fikrlar po’rtanasi uyg’onadi va ular jilolanib “bashar hayotining tepib turgan yuragi, uning hoki va joni, uning shu’lasi va quyoshi” (V.Belinskiy)ga aylanadi, go’zalligi va birbutunligi bilan voqyelikdan ko’ra hayotiyroq, boyroq, maftunkorroq bo’lib barchani o’ziga jalb qiladi. ha, “she’r – yuksak san’at, yurakdan aytiladigan so’z, yurak otashi, fikrning guli, nafasi, yolqini”².

“She’riyat – shoir va o’qituvchi o’rtasidagi dil suhbati demakdir. Shoir uchun bu suhbat-yurakni borlig’i bilan ochan, o’quvchi uchun bu yurak zarblarini anglamaktir. She’rni anglamakning o’zi ham iste’dod. Biz bu iste’dodning nomini nozonli deysiz, nozik fahmlik deymiz. Bu fazilatga yangilikning anglash va baho bera olish sifati qo’shilganda u didga aylanadi. Didni esa yoshlikdan tarbiyalamoq, bilim va tuyg’ular boyligi bilan kamolotga yetkazmoq kerak”(E.Vohidov, yuqoridagi asar, 131-bet) ekan, demak shoir bo’lish uchun ham, she’rning anglovchi iste’dod egasi bo’lmoq uchun ham, dastavval, she’riyatning qonun-qoidalarini, uning oddiy texnikasini bilish, uni chuqurroq o’rganishni zaruratga aylantiradi.

Qalbdagi tovlanishlarning insoniy qiyosini ravshanlashtirishda, musiqiyligini ta’minlashda, qismat tarixini – so’z vositasida jonlashtirishda uchta asos muhim ahamiyat kasb etadi. Bular ritm (“Ritmika”), qofiya (“Ilmi qofiya” - “Fonika”), band (“Strofika”).