Urganch davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Saidabdullayev Sultonboyning 5230100-Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) ta’lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun
- Ilmiy rahbar: dots. Sadullayev A.
- Urganch 2015 yil O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
- 1.1 Axolining takror barpo bo‘lishi 1.2 O‘zbekistonda oila, nikohlar va ajralishlar 1.3 O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari
- 2.1 Viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlari 2.2 Axoli ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar 2.3 Viloyatda demografik rivojlanish istiqbollari
- Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti.
- 1--BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING DEMOGRAFIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
- Jadval - 1.1.1 Dunyo mamlakatlari bo‘yicha aholi soni o‘sishining sur’atlari, %da
- Jadval – 1.1.2 Dunyo mamlakatlarida tugilishning umumiy va yig‘indi koeffitsientlari (2013 yil)
- O‘zbekiston 21 2,3 1,0
- Jadval - 1.1.3 Dunyo mamlakatlarida kontratsepsiya vositalaridan foydalanish darajasi, (15-49 yosh ayollarda), %da
|
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI
5230100-Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) ta’lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun
O’zbekistonda demografik rivojlanishning hozirgi davrdagi tendentsiyalari Ilmiy rahbar: dots. Sadullayev A. Urganch 2015 yil O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI “TURIZM” kafedrasi O’zbekistonda demografik rivojlanishning hozirgi davrdagi tendentsiyalari Bajaruvchi: Saidabdullayev Sultonboy Rahbar: dots. Sadullayev A. Urganch shahri 2015-yil O‘ZBEKISTONDA DEMOGRAFIK RIVOJLANISHNING HOZIRGI DAVRDAGI TENDENSIYALARI
KIRISH 1-BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING DEMOGRAFIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI 1.1 Axolining takror barpo bo‘lishi 1.2 O‘zbekistonda oila, nikohlar va ajralishlar 1.3 O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari 2-BOB. MINTAQADA DEMOGRAFIK RIVOJLANISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI (XORAZM VILOYAT MISOLIDA) 2.1 Viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlari 2.2 Axoli ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar 2.3 Viloyatda demografik rivojlanish istiqbollari XULOSA VA TAKLIFLAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH Muammoning dolzarbligi. Bugungi kunda O‘zbekiston jahon hamjamiyatida tenglar ichra teng bo‘lib, inson manfaatlari, huquq va erkinliklari yuksak qadriyat bo‘lgan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iktisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyat barpo etish yo‘lidan dadil odimlab bormoqda. Mamlakatimiz hayotining turli jabhalarida erishilayotgan natijalarning yildan-yilga tobora salmoqli va ahamiyatli bo‘lib borayotganligi mustaqil taraqqiyot davrida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarning puxta va asosli ekanligini, eng muhimi, ular negizida fuqarolarimizning orzu-umidlari va manfaatlari o‘z aksini topganligini yaqqol namoyon etmoqda. Iqtisodiyotimizning turli soha va tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblikning kuchayishi hamda barqaror o‘sish sur’atlarining ta’minlanishi natijasida aholi daromadlari, turmush darajasining sezilarli ravishda oshishi ertangi kunga bo‘lgan ishonchimizning tobora mustahkamlanib borishiga zamin yaratmoqda. Jamiyatning buyuk kelajagini yaratishda bosib o‘tilayotgan har bir yil o‘ziga xos hissa qo‘shishi, yuksalishning murakkab, izchil va davomli yo‘lida alohida pog‘ona bo‘lib xizmat qilishi e’tiborlidir. Ayni paytda, o‘tgan yilda mamlakat miqyosida erishilgan yutuq va natijalarni
o‘rganish, kelgusida yanada yuksakroq marralarni qo‘lga kiritish borasidagi ustuvor yo‘nalishlarni belgilash ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Hozirgi paytda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida aholi, barqaror iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish o‘rtasida bog‘liqlikni ta’minlashga erishilmoqda. Demografik omillar esa iqtisodiy, ijtimoiy strategiyalar va dasturlar ishlab chiqishga ma’sul bo‘lgan muassasalar tomonidan yanada to‘laroq e’tiborga olinadigan bo‘ldi. BMT tomonidan 1994 yil sentyabrida Qoxirada Aholishunoslik va rivojlanish bo‘yicha butunjahon anjumani o‘tkazildi. Anjuman sayyoramizning demografik rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi. U erda dunyo aholisi rivojlanishining dolzarb va keskin muammolarini hal qilishga qaratilgan qarorlar
qabul qilindi. Anjuman Dunyo aholishunosligi sohasida xalqaro hamkorlik qilish bo‘yicha yangi davrni ochib bergan amaliy yo‘nalish bo‘ldi. Aholi rivojlanishining global va milliy maqsadlarini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarning kompleks rejalarini o‘z ichiga olgan 20- yillik harakat Dasturi Anjuman tomonidan qabul qilindi. Dastur butun dunyo mamlakatlari oldiga aholi rivojlanishi sohasida eng muhim maqsadlarni belgilab berdi. Aholishunoslik sohasidagi oldingi global dasturlardan farq qilgan holda, ushbu dastur kambag‘allik va qashshoqlikka, ishlab chiqarish va ist’emol tarkibiga, atrof-muhitga bog‘liq bo‘lgan muammolarning o‘zaro aloqalarini hisobga olib ishlab chiqilgan edi. Dasturda aholishunoslik va rivojlanish masalalariga chuqur yondashilgan, 20- yillik davrda erishilishi zarur bo‘lgan demografik va ijtimoiy maqsadlarning kompleks ko‘rsatkichlari aniqlangan. Harakat dasturida aholining o‘sishi, tarkibi va taqsimlanishi ko‘rsatkichlarining miqdoriy baholanishi ko‘rsatilmagan, lekin unda dunyo aholisi sonining jadallik bilan barqarorlashuvi sayyoraning barqaror rivojlanishga erishish maqsadlarini amalga oshirishga katta xissa qo‘shadi degan fikr yotadi. Harakat dasturi, uni amalga oshirish bo‘yicha xalqaro va ijtimoiy sheriklikning kuchaytirilishi O‘zbekiston aholisining rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Anjumanning maqsad va vazifalari umumjahon jarayonlari bilan bog‘langan aholi rivojlanishi bo‘yicha milliy dasturlarni ishlab chiqishda asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda “Aholi farovonligini oshirishning 2005-2010 yillarga bo‘lgan strategiyasi” dasturlardan biri bo‘ldi, uni amalga oshirish respublikada kam ta’minlangan aholi qatlamini kamaytirish va aholi turmush darajasini oshirishda katta imkoniyatlar yaratdi. Umumjahon jarayonlariga muvofiq rivojlanayotgan hozirgi O‘zbekistonda, keyingi ikki o‘n yillikda demografik vaziyatda sezilarli miqdoriy va sifat o‘zgarishlari yuz berdi.
ishining oldiga O‘zbekistonda demografik rivojlanishining xozirgi davrdagi tendensiyalarini tadqiq qilish va uni jamiyat manfaatlariga mos ravishda
takomilashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish maqsadi qo‘yilgan bo‘lib, ushbu maqsadga erishish uchun bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalar qo‘yildi: - axolining takror barpo bo‘lishi xususiyatlarini tahlil qilish; - O‘zbekistonda oila, nikohlar va ajralishlar jarayonlarini o‘rganib chiqish; - O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari yoritib berish; - viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlarini tahlil qilish; - axoli ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar yoritib berish; - viloyatda demografik rivojlanish istiqbollari ko‘rsatib berish.
O‘zbekiston va uning tarkibiy qismi bo‘lgan Xorazm viloyati aholisi olindi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Bitiruv malakaviy ishi predmeti sifatida demografik rivojlanish tendensiyalarini aniqlash borasidaagi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar bo‘lib xizmat qiladi.
materiallaridan mamlakat va viloyat demografik rivojlanishi jarayonlarini va istiqbollarini o‘z ichiga olgan dasturlar ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi Respublika Davlat statistika qo‘mitasi va uning Xorazm viloyati bo‘limi, O‘zbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va uning Xorazm viloyati boshqarmasi o‘z faoliyatida foydalanishlari mumkin. SHu bilan birgalikda ushbu matriallardan oliy ta’limning “Iqtisodiyot”, “Turizm” yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalar va ularga dars beruvchi o‘qituvchilar ham foydalanishlari mumkin.
ikkitabob, oltita paragraf, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar tarkibidan iborat bo‘lib, ishda ____ ta jadvallar, _____ ta rasm va diagrammalardan ham foydalanigan.
1--BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING DEMOGRAFIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI 1.1. O‘zbekistonda axoli takror barpo bo‘lishining xozirgi davrdagi xususiyatlari BMT tomonidan 1994 yil sentyabrida Qoxirada Aholishunoslik va rivojlanish bo‘yicha butunjahon anjumani o‘tkazildi. Anjuman sayyoramizning demografik rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi. U erda dunyo aholisi rivojlanishining dolzarb va keskin muammolarini hal qilishga qaratilgan qarorlar
qabul qilindi. Anjuman Dunyo aholishunosligi sohasida xalqaro hamkorlik qilish bo‘yicha yangi davrni ochib bergan amaliy yo‘nalish bo‘ldi. Aholi rivojlanishining global va milliy maqsadlarini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarning kompleks rejalarini o‘z ichiga olgan 20- yillik harakat Dasturi Anjuman tomonidan qabul qilindi. Dastur butun dunyo mamlakatlari oldiga aholi rivojlanishi sohasida eng muhim maqsadlarni belgilab berdi. Aholishunoslik sohasidagi oldingi global dasturlardan farq qilgan holda, ushbu dastur kambag‘allik va qashshoqlikka, ishlab chiqarish va ist’emol tarkibiga, atrof-muhitga bog‘liq bo‘lgan muammolarning o‘zaro aloqalarini hisobga olib ishlab chiqilgan edi. Dasturda aholishunoslik va rivojlanish masalalariga chuqur yondashilgan, 20- yillik davrda erishilishi zarur bo‘lgan demografik va ijtimoiy maqsadlarning kompleks ko‘rsatkichlari aniqlangan. Harakat dasturida aholining o‘sishi, tarkibi va taqsimlanishi ko‘rsatkichlarining miqdoriy baholanishi ko‘rsatilmagan, lekin unda dunyo aholisi sonining jadallik bilan barqarorlashuvi sayyoraning barqaror rivojlanishga erishish maqsadlarini amalga oshirishga katta xissa qo‘shadi degan fikr yotadi. Harakat dasturida aholi, iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish o‘rtasida o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatuvchi masalalar muhim o‘rin egallaydi. Erkaklar va ayollarning teng huquqliligi va tengligi masalalari va ayollarga kengroq huquqlar berish, reproduktiv hohishlari va reproduktiv salomatligi borasida huquqlar bilan ta’minlash masalalari ko‘rib chiqildi. Mamlakatlarning iqtisodiy rejalari va rivojlanishida demografik omillarni albatta hisobga olish vazifasi qo‘yildi, bu esa keyingi ikki o‘n yillikda amaliyotga tatbiq qilinmoqda. Anjuman vazifalariga muvofiq ravishda, dunyo mamlakatlari bo‘yicha an’anaviy demografik jarayonlarni (tug‘ilish, o‘lim, aholi migratsiyasi va h.) tadqiq va taxlil qilishda resurslar, oziq-ovqat, xom-ashyo manbalari, ta’lim, bandlik, sog‘liqni saqlash, daromadlar va iste’mol, aholi joylashuvi va atrof-muhit kabi omillar bilan bog‘lab o‘rganiladigan bo‘ldi. Natijada mamlakatlarda rivojlanish bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlar ancha asosli bo‘ladigan bo‘ldi. Hozirgi paytda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida aholi, barqaror iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish o‘rtasida bog‘liqlikni ta’minlashga erishilmoqda. Demografik omillar esa iqtisodiy, ijtimoiy strategiyalar va dasturlar ishlab chiqishga ma’sul bo‘lgan muassasalar tomonidan yanada to‘laroq e’tiborga olinadigan bo‘ldi. Harakat dasturi sog‘liqni saqlash, kasalliklar va aholi o‘limi kabi kompleks masalalarni ham o‘z ichiga qamrab oldi. Asosiy tibbiy xizmatga erishishni ta’minlash masalalari qo‘yildi, rivojlanayotgan mamlakatlarda go‘daklar o‘limini kamaytirish bo‘yicha aniq ko‘rsatkichlar belgilandi, reproduktiv salomatlikni ta’minlash masalalari, reproduktiv huquqlarni kengaytirish, shu jumladan ayollarning oilalarni rejalashtirish, abortlar va onalar o‘limini kamaytirish, erkaklar va ayollar o‘rtasida tenglik va teng huquqlilikni ta’minlash vazifalari qo‘yildi. Ushbu dasturga muvofiq 2015 yilda erkaklar va ayollarning reproduktiv salomatligini saqlash sohasidagi xizmatlar bilan to‘liq ta’minlash vazifasi qo‘yilgan. Ayollarning huquqlarini oshirish va imkoniyatlarini kengaytirish, ularning mustaqilligini kuchaytirish hamda ayollarning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy maqomini oshirish masalalariga e’tibor kuchaytirildi. Harakat dasturi maqsadiga erishishda butun aholini va ayniqsa ayollarni sog‘liqni saqlash va ta’lim sohasidagi xizmatlar bilan ta’minlash uchun investitsiyalarni ko‘paytirishga katta e’tibor qaratilgan. SHunday qilib, harakat Dasturida mamlakatlarda demografik vaziyatni yaxshilash bo‘yicha, ayniqsa bolalar va onalar o‘limi, reproduktiv salomatlik, oilani rejalashtirish, ta’lim kabi aholi rivojlanishining muhim sohalarida muvaffaqiyatlarga erishish uchun aniq maqsadlar, vazifalar va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Demografiya sohasida, kambag‘allik va kam ta’minlangan aholini o‘rganish, aholi farovonligini ta’minlash sohasida yangi texnologiyalarni qo‘llash, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar kengaytirishni ko‘zda tutilgan. Dasturning yakuniy bo‘limi anjumanda keyingi faoliyat yo‘nalishlariga qaratilgandir: milliy, mintaqaviy va xalqaro miqyoslarda ko‘rsatiladigan faoliyat amaliy ahamiyatga egadir va dunyo mamlakatlarida izchil amalga oshirilmoqda. Jadval - 1.1.1
Mamlakatlar 2004 yil 2010 yil 2013 yil Butun dunyo 1,3
1,2 1,2
Rivojlangan mamlakatlar 0,1
0,2 0,1
Kam rijovlangan mamlakatlar 1,5
1,7 1,4
Eng kam rivojlangan mamlakatlar 1,8
2,3 2,3
O‘zbekiston Respublikasi 1,6
1,8 1,6
Manba: World Population, Data SHeet. Population Reference Bueau, 2004, 2010, 2013.
Bu vazifalarning hammasi milliy darajadagi faoliyat jarayonida amalga oshirish va aholishunoslik sohasida milliy strategiya va harakat dasturlarini ishlab chiqishga tavsiya qilingandir. Anjumanning dunyo aholisi rivojlanishidagi ahamiyati juda beqiyosdir. Harakat dasturini bajarishda xalqaro va ijtimoiy sheriklikning sa’yi harakati aholi rivojlanishi uchun katta ahamiyatga egadir. Harakat dasturi aholining sifat jihatidan rivojlanishiga, qashshoqlikning barcha ko‘rinishlarini, daromadlar darajasining pastligi, ocharchilik, ta’lim va tibbiy xizmat sifatining pastligi, gender tengsizlik, atrof-muhitning ifloslanishi kabilarni kamaytirishga qaratilgandir. Anjuman ishi davomida 179 mamlakat tomonidan harakat dasturi qabul qilinib, u aholi rivojlanishi strategiyasida inson huquqlari tamoyillarini o‘z ichiga qamrab olgandir. Bu dastur oilalarga va ayrim kishilarga, ayniqsa ayollarga, bolalar soni, oilaning kattaligi borasida ongli ravishda qarorlar qabul qilishga imkon beradi va odamlarga bunday qarorlarni chiqarish uchun ma’lumotlar beradi.
Dunyo mamlakatlari Tug‘ilishning umumiy
koeffitsienti, promilleda Yig‘indi koeffitsient, har bir ayolga to‘g‘ri keladigan bolalar soni Tug‘ilishning yig‘in-di koeffitsienti O‘zbekistonda boshqa mamlakatlarga nisbatan Dunyo bo‘yicha 20 2,5
1,1 Rivojlangan mamlakatlar 11 1,6
0,7 Kam rivojlangan mamlakatlar 22
2,6 1,1
Eng qoloq mamlakatlar 34
4,4 1,9
G‘arbiy Evropa 10
1,7 0,7
AQSH 13
1,9 0,8
Qanada 11
1,6 0,7
Afrika 37
4,8 2,1
Osiyo (Xitoydan tashqari) 21
2,5 1,1
YAponiya 8 1,4 0,6 Xitoy
12 1,5
0,6 Rassiya
13 1,7
0,7 Qozog‘iston 23 2,6
1,1 Qirg‘iziston 27 3,1
1,3 O‘zbekiston 21 2,3 1,0 Manba: World Population,Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013
Davlatlarning hamkorlikdagi harakatlari tufayli dunyodagi demografik vaziyat ancha yaxshilanib qoldi. Demografik jarayonlarda kechayotgan miqdoriy va sifat o‘zgarishlari soni o‘sishiga va uning tarkibiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Buni dunyoda kechayotgan ijobiy tendensyalar tasdiqlab turibdi. Jumladan, ko‘pchilik mamlakatlarda aholi soniningo‘sishi sur’atlari pasaydi. XXI asrning boshlarida dunyo aholisining o‘sish sur’atlari 1,7% dan 1,2% gacha pasaydi (jadval 1.1.1)
Tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti (ayolning butun reproduktiv hayoti davomida tuqqan bolalari soni) anchaga pasaydi. Vaholanki 30 yil avval dunyo aholisi tug‘ilishining yig‘indi koeffitsienti 4,5 darajaga teng edi, hozirgi paytga kelib u 2,5 gacha qisqardi (jadval 1.1.2). Harakat dasturi, uni amalga oshirish bo‘yicha xalqaro va ijtimoiy sheriklikning kuchaytirilishi O‘zbekiston aholisining rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Anjumanning maqsad va vazifalari umumjahon jarayonlari bilan bog‘langan aholi rivojlanishi bo‘yicha milliy dasturlarni ishlab chiqishda asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda “Aholi farovonligini oshirishning 2005-2010 yillarga bo‘lgan strategiyasi” dasturlardan biri bo‘ldi, uni amalga oshirish respublikada kam ta’minlangan aholi qatlamini kamaytirish va aholi turmush darajasini oshirishda katta imkoniyatlar yaratdi. Respublikada kam ta’minlangan aholi qatlami 2001 yilda 27,5 %ni tashkil qilgandi, ammo bu ko‘rsatkich har yili 0,6 - 0,7 punktga kamayib bordi. Umumjahon jarayonlariga muvofiq rivojlanayotgan hozirgi O‘zbekistonda, keyingi ikki o‘n yillikda demografik vaziyatda sezilarli miqdoriy va sifat o‘zgarishlari yuz berdi. Avvalombor, demografik o‘sish kamaydi, hozirgi kunda aholining o‘rtacha yillik o‘sishi 1,1 - 1,6% ni tashkil qilmoqda, vaholanki, bu ko‘rsatkich o‘tgan asrning 70 - yillarida 3,0-3,2% ni va 90 - yillar boshida 2,2 - 2,3% ni tashkil qilardi. Keyingi o‘n yilda respublikada tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti dunyoning o‘rtacha ko‘rsatkichidan past bo‘lib kelmoqda (muvofiq ravishda 2,3 va 2,5). O‘zbekiston aholisi kontratsepsiya vositalaridan foydalanish darajasi bo‘yicha dunyoning rivojlangan davlatlari darajasiga yaqinlashib qoldi (jadval 1.1.3). Jadval - 1.1.3 Dunyo mamlakatlarida kontratsepsiya vositalaridan foydalanish darajasi, (15-49 yosh ayollarda), %da Mamlakatlar 2004 2010
2013 Dunyo bo‘yicha 59 62
62 Rivojlangan mamlakatlar 69 71
71 Kam rivojlangan mamlakatlar 57 60
60 Eng qoloq mamlakatlar 48 52
52 G‘arbiy Evropa 75 73
72 AQSH
76 79
79 Qanada
75 74
74 Afrika
28 29
31 Osiyo (Xitoydan tashqari) 51 56
56 YAponiya 56 54
54 Xitoy
83 84
85 Rossiya
67 73
68 Qozog‘iston 66 51
54 Qirg‘iziston 60 48
51 Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|