Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari

0  12 
0,12
10 
= 0,000111
…….2
 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
24 
48 
96 
92 
84 
68 
 
 
 
 
 c) 0,225
10 
sonini sakkizlik sanoq sistemasiga o’tkazing. 
0  225 
 
1 
6 
3 
1 
4 
800 
400 
200 
600 
8 
 
 
 
0,225
10
 =0,16214
….8
 
 
d) Aralash sonni o’tkazish uchun butun qismi va kasr qismi alohida-alohida 
o’tkaziladi. 
Misol: 25,3125
10
 ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing. 
    25
10 
=11001
2                
0,3125
10
=0,0101
2                  
25,3125
10
=11001,0101
2 
e) Sonni R-lik sanoq sistemasidan –G- sanoq sistemasiga o’tkazish uchun avval R-
lik son 10-likka, keyin 10-likdan G-likka o’tkaziladi. 
        Misol: 11001
2
=25
10
=31
8                                        
34
8
=28
10
=1C
16
  
1 - amaliy mashg’ulot mustaqil topshiriqlari 
 
1 - topshiriq 
1) 1000101
2
X
10
     
 
2) 124
10
X
2
   
 
3) FF1
16
X
10
 
4) 224
8
346
8
 hisoblang. 
2 - topshiriq 
1)110101011
2
X
10
    
 
2) 153
10
X
2
  
 
3) A254
16
X
10
 
4) 153
8
224
8
 hisoblang. 
3 - topshiriq 
1)110111010
2
X
10
  
 
2) 537
10
X
2
  
 
3) 3ABC
16
X
10
 
4) 10111
2
11101
2
 hisoblang. 
4 - topshiriq 
1)111111011
2
X
10
  
 
2) 6734
10
X
2
  
 
3) 8901
16
X
10
 
4) 3456
8
6443
8
 hisoblang. 
5 - topshiriq 
1)110101110
2
X
10
  
 
2) 7894
10
X
2
  
 
3) A2B
16
X
10
 
4) 6123
8
10011
2
 hisoblang. 
6 - topshiriq 
1)11011011
2
X
10
  
 
2) 4873
10
X
2
  
 
3) 1ABE
16
X
8
 
4) 6534
8
354
8
 hisoblang. 

168 
 
7 - topshiriq 
1)110111111
2
X
10
  
 
2) 3784
10
X
2
  
 
3) ABF2
16
X
10
 
4) 4576
8
545
8
 hisoblang. 
 
8 - topshiriq 
1)1101101101
2
X
10
  
 
2) 3518
10
X
2
  
 
3) AB41
16
X
8
 
4) 4213
8
376
8
 hisoblang. 
9 - topshiriq 
1)101101101
2
X
10  
 
2) 1345
10
X
2
  
 
3) A95
16
X
8
 
4) 110111
2
101111
2
 hisoblang. 
10 - topshiriq 
1)111011101
2
X
10
  
 
2) 5432
10
X
2
  
 
3) 34567
8
X
16
 
4) 3271
8
231
8
 hisoblang. 
11 - topshiriq 
1)11010111
2
X
10
  
 
2) 9542
10
X
2
  
 
3) 4537
8
X
16
 
4) 1110111
2
1101
2
 hisoblang. 
12 - topshiriq 
1)11110010
2
X
10
  
 
2) 2323
8
X
2
  
 
3) 2BC
16
X
8
 
4) 6237
8
201
8
 hisoblang. 
13 - topshiriq 
1)100001101
2
X
10
  
 
2) 7762
10
X
2
  
 
3) 345
8
X
16
 
4) 3274
8
10111
2
 hisoblang. 
14 - topshiriq 
1)111101111
2
X
10
  
 
2) 8927
10
X
8
  
 
3) 5432
8
X
16
 
4) 1101111
2
11111
2
 hisoblang. 
15 - topshiriq 
1)10110111
2
X
8
   
2) 4567
10
X
2
  
 
3) AB2F
16
X
10
 
4) 32341
8
214
8
 hisoblang. 
16 - topshiriq 
1)10100110
2
X
8
   
2) 76542
8
X
2
  
 
3) 5674
10
X
16
 
4) 4212
8
214
8
 hisoblang. 
17 - topshiriq 
1)110101011
2
X
8
  
 
2) 24578
10
X
16
   3) 10101101
2
X
10
 
4) 3076
8
764
8
 hisoblang. 
18 - topshiriq 
1)100110101
2
X
10
  
 
2) 89765
10
X
2
  
 
3) 3745
8
X
16
 
4) 1234
8
326
8
 hisoblang. 
19 - topshiriq 
1)101010101
2
X
8
  
 
2) 98983
10
X
16
   3) 5732
8
X
10
 
4) 11011
2
37
8
 hisoblang. 
20 - topshiriq 
1)110110011
2
X
10
  
 
2) 37891
10
X
8
  
 
3) 7356
8
X
16
 
4) 42103
8
731
8
 hisoblang. 

169 
 
Sinov savollari: 
 
1. Sanoq sistemasi nima?  
 
2. Qanday sanoq sistemalarini bilasiz? 
 
3. Bir sanoq sistemasidan bashqa sanoq sistemasiga o’tish qoidalari qanday? 
 
4. Ikkilik sanoq sistemasida arifmetik amallarni bajarilish tartibini ayting? 
 
5. Komputerlarda ma’lumotlarda qanday tasvirlanadi? 
Adabiyotlar: [1], [3], [13]. 
3-mashg’ulot 
Mavzu: Kompyuter qurilmalari va klaviatura 
 
Mashg’ulot  maqsadi:  Zamonaviy  kompyuterlarning  tarkibiy  qismlari  va 
asosiy qurilmalari to’’g’risida bilim va malakalarni shakllantirish. 
 
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan 
kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. 
 
Dars o’tish vositalari:  Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar 
majmuasi. 
 
Dars mazmuni: 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
1. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
2. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 
3. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
4. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
5. 
Sinov savollari – 5 minut. 
6. 
Uyga vazifa – 3 minut. 
 
Kompyuter qurilmalari 
 
Zamonaviy kompyuterlarning tarkibiy qismlari quyidagicha: 
 
   
 
 
 
 
Sistemali  blok  (System  block)  -  shaxsiy  kompyuterning  asosiy  qurilmasi 
bo’’lib,  unda  tashqi  qurilmalarni  boshqarish  sxemasi,  yumshoq  va  qattiq  disk 
yurituvchi va tok manbai bloki joylashgan. 
 
Klaviatura 
(Keyboard) 
- 
foydalanuvchi 
tomonidan 
kompyuterga 
axborotlarni kiritish uchun mo’’ljallangan qurilma. 
 
Sichqoncha  (mouse)  –  displey  ekranida  kursorni  qo’’l  yordamida 
boshqarish uchun qo’’shimcha qurilma. Shu bilan birga menyu ro’’yxatida kerakli 
elementni tanlash uchun ham ishlatiladi.  
 
Skaner  (Scanner)  –  tasvirlarni  to’’g’ridan  to’’g’ri  nusxalash  orqali 
kompyuterga kiritish uchun ishlatiladi. 
Klaviatura 
1. Klaviatura kompyuterga turli belgi, raqam va harflarni kiritish uchun ishlatiladi. 
Klaviatura standart ko’’rinishda 101 ta tugmacha (klavisha)dan iborat bo’’ladi. 
2.  Har  bir  tugmachada  quyi  va  yuqori  registrlarda  2  ta  belgi  va  raqam  yoki  harf 
joylashgan bo’’ladi. 
Sistemali blok 
Printer 
Skaner 
Sichqoncha 
Klaviatura 
Monitor 

170 
 
3.  Yuqori  registrda  joylashgan  belgilarni  kiritish  uchun  Shift  tugmachasidan 
foydalaniladi. 
4. Bosh harflarini kiritishda ham Shift tugmachasi ishlatiladi. Masalan, «d» harfini 
kiritish  uchun  D  belgili  tugmacha  bosiladi,  «D»  harfini  kiritish  uchun  esa,  avval 
Shift tugmachasini bosib, uni qo’’yib yubormasdan D belgili tugmacha bosiladi. 
5.  Caps  Lock  tugmachasi  bosh  harflarni  kiritish  va  uni  bekor  qilish  tartibiga 
o’’tkazish  uchun  ishlatiladi.  Caps  Lock  tugmachasi  qo’’yilgan  holda, 
klaviaturaning  yuqori  o’’ng  tomonida  Caps  Lock  indikatori  yonib  turadi.  Bu  
holda  faqat  bosh  harflardan  iborat  bo’’lgan  matnlarni  terishda  qulayliklar  hosil 
bo’’ladi. Caps Lock tugmachasi yana bir bor bosilsa, bosh harflarni kiritish tartibi 
bekor qilinadi, ya’ni, yuqori o’’ng tomondagi Caps Lock  indikatori o’’chadi. 
6.  Harfli,  belgili  va  raqamli  tugmachalardan  tashqari  klaviaturada  maxsus 
tugmachalar mavjud: 
- Enter tugmachasi satrning oxirini kiritish uchun ishlatiladi; 
- Del (Delete- o’’chirish)  tugmachasi kursopdan o’’ng tomonda turgan belgilarni 
o’’chirish uchun ishlatidi; 
-  Ins  (Insert-o’’rnatish)    tugmachasi  belgilar  orasiga  belgilar  kiritish  yoki  oldin 
kiritilgan belgilarni almashtirish uchun ishlatiladi; 
- Bakspace (Enter tugmachasi yuqoridagi o’’ng tomon yo’’naltiruvchi strelka 
←) tugmachasi kursorning chap tomonida turgan belgini o’’chiradi; 
-  Nome,  End,  PgUp,  PgDn  kursorni  boshqarish  tugmachalari  *** 
tugmachalarning bosilishi kursorni mos yo’’nalishga joylashtiradi; 
-  Num  Lock  –  (raqamlar  blokirovkasi)  tugmachasi  yordamida  klaviaturaga 
o’’tish va uni bekor qilish uchun ishlatiladi; 
-  Esc    (Escape  -qochish)  tugmachasi  berilgan  ko’’rsatmalarni  bekor  qilish  uchun 
ishlatiladi; 
- F1…F12 tugmachalar maxsus amallarni bajarish uchun ishlatiladi; 
-  Ctrl  va  Alt  maxsus  tugmachalar.  Ular  ham  Shift    tugmachasi  kabi  boshqa 
tugmachalar  vazifasini  o’’zgartirishi  mumkin.  Ctrl  va  Alt  tugmachalari  boshqa 
tugmachalar bilan birgalikda qo’’llaniladi. 
8. Klaviaturada muhim amallarni bajarish uchun tugmachalar majmuasi ishlari: 
 
- Shift+PrtS – ekrandagi ma’lumotlarni printerda chop qilish; 
 
- Ctrl+Alt+Del - operasion sistemani qayta yuklash; 
-  Shift+Alt  yoki  Shit+Strl  –  ruscha  yoki  lotincha  shriftga  o’’tishni  amalga 
oshiradi. 
Nazorat uchun savollar 
1) Kompyuter tarkibiga qaysi qurilmalar kiradi? 
2) Xotira qurilmasi va uning turlari. 
3) Klaviatura va uning tarkibiy elementlari. 
4) Kopyuterda qanday disklar ishlatiladi? 
5) Qattiq diskning hajmi qanda? 
6) Tezkor xotira hajmi qanday? 
7) Kompyuter ishga tushirilayotganda, uning qurilmalarini testlash qanday tartibda 
o’’tkaziladi? 

171 
 
 
Mustaqil topshiriqlar 
a) 1 dan 50 gacha bo’’lgan raqamlarni tering; 
b) Lotin alifbosi kichik harflarini tering;  
v) Lotin alifbosi bosh harflarini tering; 
g) Rus alifbosi bosh va kichik harflarini tering; 
d) Matematika, Informatika, Fakultet, Universitet, talaba so’’zlarini tering; 
ye) 3025+4525=7550, x+y=0,  4:2=2 ifodalarini tering; 
z) 2$, sen!, kim? so’’zlarini tering. 
4-amaliy mashg’uloti 
Amaliy mashg’uloti mavzusi: Windows oynalari, papkalar va fayllar bilan ishlash. 
Amaliy  mashg’ulotidan  kutilayotgan  natijalar:  Tinglovchilar  Windows  oynalarini 
boshqarishni,  papka  ochish  va  fayllardan  nusxa  ko’chirishni  bajarishni  o’rganib 
oladilar. 
 Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: 
Bilim:  Windows  oyna  elementlari,  asboblar  panelidagi  tugmachalar  vazifasi 
haqida tushunchaga ega bo’ladilar. 
Ko’nikma:  Dasturlarni  ochish  va  yopish,  papka  ochish  va  fayllardan  nusxa 
ko’chirish amallarini bajara oladilar. 
Malaka:  Ish  faoliyatlarida  o’zlarining  elektron  hujjatlarini  alohida  papkaga 
joylashtira oladilar. 
 
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan 
kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. 
 
Dars o’tish vositalari:  Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar 
majmuasi. 
 
Dars mazmuni: 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
1. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
2. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 
3. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
4. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
5. 
Sinov savollari – 5 minut. 
6. 
Uyga vazifa – 3 minut. 
1-topshiriq 
1.  Sichqoncha  kursorini  “Moi  dokumentы”  papkasi  ustiga  olib  kelib  chap 
tugmasini ikki marta bosing.  
2.  Agar  oyna  ekranga  to’liq  bo’lib  ochilsa,    uni    sarlavha  qatorining    o’ng 
tomonida joylashgan 
 tugmasini bosib oynani kichraytiring. 
3.  “Moy  kompyuter”,  “Korzina”,  “Setevoye  okrujeniye”  papkalarini  ham  shu 
tarzda oching. 
4.  Oynalarning  o’lchamlarini  yanada  kichraytirish  uchun  sichqoncha  kursorini 
oynaning  chegarasiga  olib  boring.  Sichqoncha  kursorining  ko’rinishi  ↔  ikki 
tomonlama strelka  holatiga kelganda sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan 
holda  chap  yoki  o’ng  tomonga  harakatlantiring.  Kerakli  o’lchamni  olganingizdan 
keyin  sichqoncha tugmasini qo’yib yuboring. 
5.  Barcha oynalarning o’lchamini xuddi shu tarzda to’g’rilab oling. 

172 
 
6.  Oynalarni  joydan-joyga  ko’chirish  uchun  sichqoncha  kursorini  oynaning 
sarlavha  qatoriga  olib  borib  chap  tugmasini  bosib  turgan  holda  kerakli  joyga  olib 
keling va sichqoncha tugmasini qo’yib yuboring. 
7.  Barcha oynalarni xuddi shu tarzda ekraning to’rt burchagiga joylashtiring. 
8.  “Moi dokumentы” oynasidan tashqari barcha oynalarni yoping . 
9.  Sichqoncha  kursorini  “Moi  dokumentы”  papkasining  menyusida  “Fayl”  so’zi 
ustiga olib keling va chap tugmasini bosing. 
10.  Ochilgan  menyudan  “Sozdat”  bandiga  sichqoncha  kursorini  olib  borib  chap 
tugmasini bosing. 
11.  Keyingi menyudan “Papku” bandini tanlang va chap tugmani bosing. 
12.  Ekranga  “Novaya  papka”  nomli  yangi  papka  chiqadi.  Novaya  papka  yozuvi 
ko’k  rangga  bo’yalgan  bo’ladi.  Demak  sichqoncha  kursori  shu  so’z  ustida  turibdi 
degani. 
13.  Klaviatura yordamida o’z ismingizni tering va Enter  tugmasini bosing. 
14. S ichqoncha kursorini kerakli fayl ustiga olib kelib chap tugmasini bir marta 
bosing. Fayl belgilanadi. 
15.  Klaviaturadan Shift (  ) tugmasini bosib turgan holda  sichqoncha tugmasini 
belgilangan fayldan keyingi beshinchi fayl ustida bir marta bosing. Beshta fayl 
belgilanadi. 
16.  Menyuning Pravka bandida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing. 
17.  Ochilgan menyudan Kopirovat bandida sichqonchaning chap tugmasini bosing. 
(Keyinchalik “sichqoncha chap tugmasini bosing” so’zlari o’rniga “tanlang” deb 
yuritamiz) 
18.  O’zingiz yaratgan yangi papkani oching. 
2-topshiriq 
1.  C:\  Fan  papkasini,  uning  ichida  Informatika    va      Algoritm  papkalarini 
yarating; 
2. Informatika va  Algoritm papkalarini Moi dokumentы ga nusxalang; 
3. Informatika  va  Algoritim papkalarini  ajrating  va  ularni  Korzinaga jo’nating. 
O’chirilgan papkalarni tiklang;  
4. Moy kompyuter dasturi menyusini aniqlang; 
5. Provodnik dasturini oching va menyusini aniqlang; 
3-topshiriq. 
1. S:\ diskda Til papkasini yarating. Moi dokumentы ichida O’zbek papkasini va 
uning  ichida  Kitob  papkasini  yarating.  Siljitish  orqali  yesa  O’zbek  papkasini  Til 
papkasiga ko’chiring; 
2.  Til  papkasini  Korzina  ga  jo’nating  va  yana  tiklang.  So’ng,  yana  Korzina  ga 
jo’nating; 
3. Provodnik dasturi orqali 1- topshiriqni bajaring. 
4-topshiriq 
1.  Oyna o’lchovlarini o’zgartirish, Ishchi stolda obyektlar guruhini ajratish 
jarayonini yozing. 
2.  Talabai  nomi bilan papka yarating, uning ichida Tasvir va Muloqot 
papkalarini yarating. 

173 
 
3.  (A:) yoki (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating va unga Tasvir va Muloqot 
papkalarini ko’chiring. Ajratishning  usullaridan foydalanib, ko’chirilgan 
papkalarni ajrating. Almashish buferini qo’llab, Tasvir va Muloqot papkalarini 
Moi dokumentы papkasiga joylashtiring va teskarisini ham amalga oshiring. 
Almashish buferi bilan ishlash uchun kontekst menyusidan va klavishlar 
majmuasidan foydalaning. 
4.  Tasvir va Muloqot papkalarini ajrating va ularni Korzina ga jo’nating. 
O’chirilgan papkalarni tiklang. Tiklangan papkalarni Korzina ga joylashtirmasdan 
turib, yana o’chiring. 
5.  Provodnikning o’ng panelida belgilar ko’rinishini o’zgartiring: Krupnыye, 
Melkiye, Jadval, Spisok. Belgilarni nomi, o’lchovi, turi, yaratilish kuni va vaqti 
bo’yicha saralang. 
5-topshiriq 
1.  (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating . Moi dokumentы papkasida Xisob 
papkasini va uning ichida Jadval papkasini yarating, siljitish orqali yesa Xisob 
papkasini Amaliyot papkasiga ko’chiring. 
2.   Amaliyot papkasini Korzina ga jo’nating. Provodnik dasturining ikkinchi 
oynasini oching va ikkala oynaning ham faqat o’ng panelidan foydalanib 
birinchi,ikkinchi topshiriqlarni bajaring. 
3.  Windows ning izlash sistemasidan foydalanib, vc.yexe va for.yexe fayllarini 
toping.Topilgan fayllara yo’lini hisobotga yozing. Hajmi 20 kb dan ko’p, keyingi 
kunlarda ochib ko’rilgan (D:) diskdagi barcha fayllarni toping. Hisobotga har bir 
kategoriyaga tegishli bo’lgan birinchi 5 ta faylni yozing. 
4.   (D:) diskda vaqtincha papka yarating va unga rasm, matn va bajariluvchi 
fayllardan iborat bo’lgan fayllarni nusxalang 
5-amaliy mashg’ulot 
Amaliy mashg’uloti mavzusi: Windows ctandart dasturlari bilan ishlash 
Amaliy  mashg’ulotidan  kutilayotgan  natijalar:  Tinglovchilar  Windows  ning 
standart  dasturlarini  boshqarishni,  papka  ochish  va  fayllardan  nusxa  ko’chirishni 
bajarishni o’rganib oladilar. 
 Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: 
Bilim:  Windows  standart  dasturlari  elementlari,  asboblar  panelidagi  tugmachalar 
vazifasi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. 
Ko’nikma:  Dasturlarni  ochish  va  yopish,  papka  ochish  va  fayllardan  nusxa 
ko’chirish amallarini bajara oladilar. 
Malaka:  Ish  faoliyatlarida  o’zlarining  elektron  hujjatlarini  alohida  papkaga 
joylashtira oladilar. 
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib 
chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. 
 
Dars o’tish vositalari:  Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar 
majmuasi. 
 
Dars mazmuni: 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
1. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
2. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 

174 
 
3. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
4. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
5. 
Sinov savollari – 5 minut. 
6. 
Uyga vazifa – 3 minut. 
1-topshiriq. 
1) Bloknot muharririda o’z tarjimai holingizni tering. Hujjatni saqlang; 
2) O’z oila a’zolaringizni ismi va familiyasini tering. Hujjatni saqlang; 
3)  Guruhingizdagi  talabalarning  ismi,  familiyasi,  tug’ilgan  vaqti  va  joyini  tering. 
Hujjatni saqlang. 
3) Xamkasblaringizni  manzili  va telefon rakamlarini tening  va Manzil  nomi bilan 
saklang. 
2-topshiriq. 
1.  Uy rasmlarini chizing va uni turli ranglarga bo’yang; 
2.  Chizgan rasmingizga «Bu mening uyim» so’zini yozing; 
3.   Rasmni rasm1 nomi bilan saqlang; 
4.  Ekranni tozalang va kompyuter rasmini chizing; 
5.  Kompyuter yekraniga «salom, talaba» so’zini yozing va uni rasm2 nomi bilan 
saqlang; 
6.  Kompyuter rasmini «o’chirg’ich» bilan o’chiring 
7.   Painr  grafik muharririda y = x+1 funksiya qiymatini hisoblash algoritmini 
chizing. 
 
 
 
 
 
 
 
3-topshiriq. 
1)Word Pad matn muharririda o’z tarjimai holingizni tering; 
2) Ism, familiya va otangizning ismini, tug’ilgan kuningiz va yilini qalin shriftga 
o’zgartiring. 
3) Manzilingiz yozilgan satr shrifti o’lchamini o’zgartiring. 
4) Terilgan matnni men.txt nomi bilan saqlang.