Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari kafedrasi

Silindr, konus: a) ta’rif, sirtlar, simmyetriya, urinma tyekislik, o’k kyesimi, unga pyerpyendikulyar o’k kyesimi, ichki va tashki chizilgan ko’pyoklar; b) xajmi; v) yon sirt yuzi.

Shar va sfyera: a) ta’rif, simmyetriya, kyesim, urinma tyekislik; b) sharning xajmi; v) sfyera sirti yuzasi.

Silindrni o’rganishda paralyel tyekisliklar orasida joylashgan parallyel to’gri chiziklar tyeng kyesmalari bilan xosil kilingan jism kabi bayon kilinadi. Uning elyemyentlari modyellarda ko’rsatiladi. So’ngra silindr tasviri kuyidagicha yasalishi ko’rsatiladi: ellipslar yasaladi (yukori va kuyi asoslar ellipslardan iborat ); A va V nuktalarda ellipslarga urinuvchi ikki paralyel urinmalar yasaladi; bu urinmalarda ikkita tyeng AA₁ va VV₁ kyesmalarni ajratamiz; AA₁ va VV₁ kyesmalarga urinuvchi birinchisiga tyeng ellips yasaladi.
Bunda kuyidagi mazmunli topshiriklar byerilishi maksadga muvofik: silindrni tasvirlash, silindrning ixtiyoriy uchta yasovchisini o’tkazish; silindraing balandligini ko’rsatish. O’k kyesimi xossalari masalalarda ko’llanilishi ko’rsatiladi. Bunda ikki xol bo’ladi: o’k kyesimi - to’gri to’rtburchak, ixtiyoriy o’k kyesimlari o’zaro tyeng. Turli xollarni modyellarda ko’rsatish zarur.
Silindrga urinma tyekislik aylanaga urinma ta’rifi asosida ta’riflanadi.
Konusni o’rganish uning ta’rifini byerishdan boshlanadi, to’gri burchakli uchburchakning o’zining birorta katyeti atrofida aylanishidan xosil bo’lgan gyeomyetrik jism sifatida ta’riflanadi. Konusning tasviri kuyidagi kyetma-kyetlikda bajariladi: ellips yasaladi, nukta byelgilanadi, bu nuktadan ellipsga ikkita urinmalar o’tkazish, kyesik konus xolida uning chyetki yasovchilariga urinuvchi konus uchiga nisbatan birinchi ellipsga gomotyetik ellips yasaladi.
Konus elyemyentlardan: yasovchi, uchi, asosi, balandligi o’rganiladi.. Kuyidagi xossalarga ega konus kyesimlari karalashi mumkin: 1) konus uchidan o’tuvchi kyesuvchi tyekislik xossasi; 2) konus asosiga paralyel tyekislik.
Konus o’k kyesimi o’z xossalariga ega. Konus kyesimi-doira bo’lgan xol uchun kuyidagi munosabat o’rinli: radiuslar nisbatlari balandliklar nisbatlariga tyengligi isbotlanadi.
Sharni o’rganishda uning kuyidagi elyemyentlari karaladi: markaz, radius, diamyetr, diamyetral karama-karshi nuktalar. Sharning kyesimlari xakida o’kuvchilar kuyidagilarni bilishlari talab etiladi:

1. 
   N=O da kyesimda shar radiusiga tyeng radiusli doira xosil bo’ladi;
   
2. 
   Agar balandliklar tyeng bo’lsa va shar radiusidan kichik bo’lsa, u xolda shar radius kvadratidan mos ravishda balandliklar kvadratlarning ayirmalariga tyeng bo’ladi.
   
3. 
   Agar balandlik shar radiusiga tyeng bo’lsa, u xolda sharga urinma tyekislik xosil bo’ladi.
   

Bu barcha xossalar o’kuvchilar oldiga ko’yilgan o’kuv masalalarni xal etish jarayonida isbotlanishi kyerak.
Aylanish jismlarini o’rganishda kuyidagi jixatlarga e’tibor byerish talab etiladi:

• 
  xar bir jism biror o’k atrofida aylantirishdan xosil bo’ladi;
  
• 
  aylanish jismlari kyesimlari o’rganishda tyekis gyeomyetrik shakllar xossalarini bilish va tadbik etish;
  
• 
  aylanish jismlari gyeomyetrik mikdorlari sirti, xajmi aniklashda aylana va doira tushunchalari gyeomyetrik ulchovlari xakida tushunchalarni takrorlash;
  
• 
  aylanish jismlari bilan kupyoklar orasidagi uxshashlik va tavofutlarni aniklash, murakkab ichki va tashki chizilgan jismlar xossalarini o’rnatish:
  
• 
  bu jismlarning turmushda ko’llanilishiga doir amaliy mazmunli masala va mashklardan foydalanish;
  
• 
  nixoyat, aylanish jismlari gyeomyetrik tasvirini yasash va yasashga doir masalalarni yechish o’kuvchilarning fazoviy tasavvurlarini shakllantirish uchun muxim asos bo’lib xizmat kiladi. Shuningdyek aylanish jismlarini o’rganish orkali sfyerikgyeomyetriya elyemyentlari xakida
  

ma’lumotlar byerish iktidorli o’kuvchilar bilan muxokama etilishi mumkin.
Bu jismlar orasida shar va uning kismlarini urganish ma’lum axamiyatga ega, chunki uning turmushda kyeng kullanilishi va tadbiklari bunga kyeng imkoniyatlar yaratadi.
Sharga doir masalalarni o’rganishda tyekislikdagi doira xossalariga analogik xossalarini kyeltirib chikarish va umumlashtirish xam o’kuvchilarning shar va doira boglanishlarini chukur o’rganib olishlariga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Bundan tashkari aylanish jismlari xossalarini o’rnatishda na fakat tyekislikdagi balki o’kuvchilarning fazoviy chizmalarni yasash va kyesimlarni yasay olish ko’nikmalarini shakllantirishi muxim axamiyatga ega. Bunda tadkikotga doir xamda isbotlashga doir mashklardan foydalanish talab etiladi.

7. 
   - Seminar mashg’ulot
   

MAVZU: MAKTABDA INFORMATIKA O’KITISHNING MAZMUNI VA
VAZIFALARI

1. 
   “Informatika va xisoblash tyexnikasi asoslari” fanini o’kitishning maksadlari.
   
2. 
   “Informatika va xisoblash tyexnikasi asoslari” fani o’kuv dasturi va uning mazmuni.
   
3. 
   Maktabda informatika o’kitishning asosiy yo’nalishlari.
   

1. 
   Inson butun xayoti axborotni kabul kilish, saklash va kayta ishlash bilan boglangan.
   

Shuning uchun axborotlar bilan ishlaganda ularni to’plash, uzatish, saklash, bir ko’rinishdan ikkinchi ko’rinishga o’tkazish kabi jarayonlar amalga oshirilishi mumkin.
Axborot (informasiya) so’zi lotincha so’zdan olingan bo’lib, tushuntirish, tavsiflash dyegan ma’noni anglatadi. Uchta muxim sifati bor: to’liklik, axborot kimmatli bo’lishi, ishonchliligi. Axborotlarning ko’pligi va murakkabligi tufayli kompyutyerlardan foydalanish zarurati tugiladi. Kompyutyerning muxim xususiyati shundaki ular katta mikdordagi axborotlarni kiska vaktda va tyez kayta ishlay oladi va o’zlarida saklay oladi.
Fan va tyexnikaning rivojlanishi axborotlarni to’plash, kayta ishlash va uzatish kabi jarayonlarni amalga oshirishda asosiy o’rinni kompyutyer tyexnikasi va boshka turdagi vositalarga yuklamokda.
20-asrning 50 -yillarida yangi fan informatikaga asos solindi. Informatika inson faoliyati barcha jabxalaridagi axborotlarni izlash, tuplash, saklash, kayta ishlash va foydalanish masalalari bilan shugullanuvchi fandir. Informatika o’rganadigan uchta asosiy tushuncha bor: bular axborot, algoritm va EXM lardir.
Maktabda o’kuvchilarga ana shu informatika fanidan xamda xisoblash tyexnikasi xakidagi bilimlar va ma’lumotlar byerish XX asrning 80-yillari oxirida o’rganish yo’lga ko’yildi.
Informatika va xisoblash tyexnikasi asoslari fanining asosiy maksadlaridan kuyidagilarni ta’kidlash mumkin (6, 11) :

• 
  o’kuvchilarning informatika fanining dastlabki elyemyentlarini tushuntirish;
  
• 
  o’kuvchilarni xisoblash tyexnikasi asoslari bilan tanishtirish;
  
• 
  o’kuvchilarning EXM da ishlash kunikmalarini tarkib toptirish;
  
• 
  kompyutyerlardan turli soxalar masalalarini yechishga kullash malakalarini shakllantirish. Umuman bir so’z bilan aytganda, o’kuvchilar kompyutyer savodxonligini ta’minlash asosiy maksad xisoblanadi. Xozir umumta’lim maktablarida
  

“ Informatika va xisoblash tyexnikasi asoslari” fani 8-sinfda xaftasiga 1 soat, jami 34 soat, 9- sinfida esa xaftasiga 2 soatdan, jami 68 soat xajmida o’rganiladi.

2. 
   “Informatika va xisoblash tyexnikasi asoslari” fani dasturi xakida shuni ta’kidlash kyerakki, informatika va xisoblash tyexnikasi (XT) dan nazariy va amaliy mashgulotlarni muvofiklikda olib borish, kompyutyer bilan mulokot kila olish ko’nikmalarini shakllantirishga asosiy e’tibor karatilgan.
   

Unda bu fanning kuyidagi asosiy vazifalari ko’rsatilgan:

• 
  axborotlarni kayta ishlash xakida ilmiy dunyokarash asoslarini shakllantirish;
  

-zamonaviy kompyutyer tyexnikasining tuzilishi, tarkibi, ishi va ko’llash imkoniyatlari bilan tanishtirish;

• 
  kompyutyerlar bilan amaliy ish ko’nikma va malakalarini shakllantirish;
  
• 
  axborot tyexnologiyalari xakida bilimlar byerish xamda ular bilan ishlash, ko’nikma va malakalarni shakllantirish;
  
• 
  kompyutyerda masalar yechish tyexnologiyalari bilan tanishtirishning asosiy boskichlari xakida anik tasavvur xosil kilish ko’nikmalarini shakllantirish;
  
• 
  asosiy algoritmik tuzilmalarni bilish, algoritmlash va dasturlash asoslari bo’yicha ko’nikmalarni shakllantirish;
  

-kurs davomida dastur ta’minoti tarkibi, vazifalari va ularni o’rnida ko’llash imkoniyatlarini aniklay bilish;

• 
  bu bilim va ko’nikmalardan o’kuv masalalarini yechishda foydalana olish;
  

-yangi axborot tyexnologiyalarini jamiyatimiz iktisodiy tarakkiyotidagi muxim axamiyati va inson faoliyatining turli jabxalariga ta’siri xakida tasavvurlar xosil kilish.
Informatika ta’limning tayanch kismi; axborot, kompyutyer, axborot tyexnologiyalari, kompyutyerda masalalar yechish tyexnologiyalari, axborot tyexnologiyalarining istikboli bo’limlaridan iborat.
Informatika va XT kuyidagi mavzularni va o’rganish soatlarini o’z ichiga oladi:
8-sinf (34 soat)
Kirish. Informatika fani nimani o’rganadi - 2 soat Axborotlarni rakamlar ko’magida tasvirlash - 6 soat Zamonaviy kompyutyerlar - 2 soat Opyerasion sistyemalar - 8 soat Xujjatlarni kayta ishlash tyexnologiyasi - 13 soat 9-sinf (68 soat)
Kompyutyer grafikasi - 9 soat Axborotlar ombori - 8 soat Elyektron jadvallar - 10 saot
Kompyutyerda masalalar yechish tyexnologiyalari - 7 soat Dasturlash asoslari - 23 soat
Amaliy dasturlash va xisob tajribalarini o’tkazish - 4 soat
Zamonaviy axborot tyexnologiyalarining rivojlanish istikbollari - 7 soat

3. 
   Informatika va XT ni o’kkitish usullariga kyeladigan bo’lsak, asosiy e’tibor kuyidagilarga karatilishi talab etiladi:
   

1. 
   Informatika fani maksad va vazifalarini anik bayon etish.
   
2. 
   Axborot nima va uning birliklari.
   
3. 
   EXM da ishlash koidalari.
   
4. 
   Kompyutyerlar tuzilishi va ishlashi xakida ma’lumotlar byerish.
   
5. 
   Informatika fani tarixi va EXM lar rivojlanish tarixi xakida ma’lumotlar byerish.
   
6. 
   Sanok sistyemalari xakida bilimlar byerish va mantikiy amallardan foydalanish misollarini ko’rsatish.
   
7. 
   Algoritmlar va ularning xossalari xakida bilimlar byerish.
   

Bunda algoritmlar xossalari, tasvirlash usullari va algoritmning turlari xakida ma’lumotlar byeriladi. Bundan tashkari, algoritmlar tuzishga doir xayotiy boskichlardan iborat ekanligi ta’kidlanadi.

10. 
    Dasturlash usullari xam o’rgatiladi. Bunda dasturlar samaradorligi, dasturda xatolarni topish jarayoni, tyestlash, xatolar sababini aniklash va ularni bartaraf etish to’grilash kabi ishlari tushuntiriladi.
    
11. 
    Axborotlarni matn yeki grafik ko’rinishda kompyutyer yordamida kayta ishlashga mo’ljallangan maxsus sistyemalar yaratilgan. Matn muxarriri bajaradigan asosiy amallar karaladi va uning asosiy vazifalari karab chikiladi.
    
12. 
    Grafik muxarriri ulardan foydalanish xakida ma’lumotlar byerish va unda bajariladigan amallarni o’rganish.
    

"Informatika va XT" fani darslarida umuman kompyutyer va undan foydalanish bo’yicha o’kuvchilarda amaliy va nazariy ko’nikmalarni shakllantirish asosiy vazifalardan xisoblanadi.