Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi

2. Konfliktlar  sohalari  va  tipologiyasi 
1. Konflikt sohalari.   Konflikt  subyektlari  va  ularning  namoyon  bo’lish 
sohalariga  qarab  konfliktlarni  quyidagi  turlarga  bo’lish  mumkin:  iqtisodiy, 
siyosiy, millatlararo, turmush, madaniy va ijtimoiy  konfliktlar. 
Bozorga  o’tishda  boshqacha  manzarani  kuzatish  mumkin.  Mohiyatiga  ko’ra 
bozorning  o’zi  doimiy  konfliktlar  uchun  maydondir,  biroq  u  raqobat  kurashi  yoki 
raqibini  siqib  chiqarish  ko’rinishida  emas,  balki,  avvalo,  dialog,  ba’zida  sherigini 
foydali kelishuvga majburlovchi turli harakatlar (tahdid solish, shantaj, zo’rlik) bilan 
birga  ro’y  beradigan savdo bitimlari  shaklida  yuzaga  chiqadi. Shu  bilan birga  bozor 
iqtisodiyoti  sharoitida  boshqa  kuchli  konfliktli  vaziyatlar  ham  yuz  beradi:  ish 
tashlashlar,  pul  muomalasidagi  inqirozlar  va  b.  Bozor  iqtisodi  maxsus  ishlab 
chiqilgan    qoidalar  bilan  tartibga  solinuvchi,  doimo  yuzaga  keluvchi  mehnat 
konfliktlarini ham taqozo etadi. Garchi mehnat nizolari har qanday ijtimoiy tuzumda 
mavjud  bo’lsada,  ular  aynan  istagan  tovarni  (ishchi  kuchini  ham)  oldi-sotdisiga 
asoslangan bozor iqtisodi uchun ko’p darajada xosdir. 
Katta  ko’lamdagi  iqtisodiy  konfliktlarning  xususiyati  shundaki,  ularga  aholining 
keng  qatlamlari  jalb  qilinadi.  Aviadispetcherlarning  ish  tashlashi  faqat  aviasiya 
kompaniyalariga  emas,  shuningdek  minglab  yo’lovchilarga  ham  talluqli.  Agar  ish 
tashlash  vrachlar  tomonidan  amalga  oshirilsa,  millionlab  jabrlanuvchilar  paydo 
bo’ladi.  Shu  bois  ba’zi  turdagi  ish  tashlashlarni  man    qilish  jamiyat    hayotini 
barqarorlashtirishning muhim vositasi hisoblanadi. 
Siyosiy  sohadagi  konfliktlar  -  bu  umuman  demokratik  jamiyatdagi  odatiy 
voqyelikdir.  Ularning  xususiyati  shundaki,  ular  katta  miqyosdagi  ijtimoiy 
hodisalarga,  qo’zg’olonlarga,  ommaviy  tartibsizliklarga,  oqibat  natijada  fuqarolik 
urushiga  aylanishi  mumkin.  Hozirgi  davrdagi  ko’pchilik  siyosiy  konfliktlar  uchun 
millatlararo  jihat  xarakterlidir.  Deyarli  barcha  hollarda  siyosiy  konflikt  bir  vaqtning 

---

 
 
37 
o’zida  milliy  ham  hisoblanadi  yoki  har  qalay  uning    milliy  tomoni  bo’ladi 
(vatanparvarlik, separatizm yoki diniy harakat). 
Mehnat, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, ta’lim sohasidagi manfaatlar qarama-
qarshiligi  bilan  kechuvchi  konfliktlar  yuqorida  bayon  qilingan  konfliktlarning  ikki 
turi  -  iqtisodiy  va  siyosiy  konfliktlar  bilan  uzviy  bog’liq.  Bu  konfliktlar  bevosita 
ijtimoiy tuzum tabiatiga bog’liq emas va ularning ko’lami unchalik katta emas. Xuddi 
shunday fikrni kishilar o’rtasida ularning ish yoki yashash joylarida sodir bo’ladigan 
turmush konfliktlariga nisbatan  ham bildirish mumkin.  
Ma’lumki,  individlar,  ijtimoiy    guruhlar    yoki    davlatlar    o’rtasidagi    konfliktlar  
o’z-o’zidan  tugashi, zo’rlik  qo’llash  orqali  to’xtatilishi  yoki  tinch ma’rifiy  yo’l  va  
vositalar    bilan        hal    qilinishi    mumkin.  Shuningdek,    sud,    parlament    va 
konstitusiyaviy  tartiblar  kabi   ichki  davlat  va  xalqaro-huquqiy  institutlari  hamda   
kelishuvga  erishishning boshqa norasmiy  vositalari (oqsoqollar  kengashi, hakamlik  
sudlari    va  b.)  ham  qo’llaniladi.    Shunga    qaramasdan,  aynan    konfliktlarni      hal  
qilishning      psixik    mexanizmlari    eng    maqbul    va    samarali    usullar    bo’lib 
hisoblanadi,  chunki    ular    ziddiyatlarni      qonuniy    yo’l    bilan        bartaraf    qilish   
imkonini    beradi,  vaziyatni    barqarorlashtiradi,  muayyan    huquqiy,      ijtimoiy    va  
iqtisodiy    oqibatlarni    yuzaga    keltiradi  hamda  qabul    qilingan    qarorlar    ijrosining   
davlat    yoki    xalqaro    hamjamiyat    kuchi    va        obro’si      bilan      ta’minlanishini  
kafolatlaydi. 
Konfliktlar  tabiatini  o’rganish  bo’lajak  pedagog-psixologlarga    hozirgi  zamon  
murakkab      ijtimoiy    muhitida      maqbul    yo’lni    izlashga,  odatdan      tashqari  
vaziyatlarda        va    favqulodda    sharoitlarda      ishonchli    qarorlar    qabul    qilishga,  
«inson    tabiati»ga    xos    bo’lgan    kuchli    va    zaif    jihatlarni    chuqur    anglashga  
yordam  beradi. Psixik konfiliktologiya  fani hozirgi davrda pedagog-psixolog  uchun  
zarur  bo’lgan    bilimlar   doirasini  kengaytiradi.