Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti


Download 0.69 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/5
Sana02.06.2020
Hajmi0.69 Mb.
#113323
1   2   3   4   5
Bog'liq
qoshilmaslik xarakati shakllanishi va faoliyati


 

 

 

52 


II.2. Qo’shilmaslik harakati va xalqaro havfsizlik masalalari

 

Biz  yuqorida  aytib  o’tdikki,  qo’shilmaslik  harakati  o’zining  eng  asosiy 

maqsadi  sifatida  birinchi  navbatda  xalqaro  tinchlikni  ta’minlash,  qurollanishga 

qarshi  kurashish  va  umuman  «bloklar»  o’rtasidagi  qarama  –  qarshilik  girdobiga 

tushib qolmaslikni ko’rsatdi. Shu asosda biz ma’lum ma’noda bu harakatni ko’proq 

tinchlik  uchun kurshuvchi  bir xalqaro tashkilot  maqomida ko’rishimiz  mumkin.   

Ikkinchi  jahon  urushi  boshlab  bergan  «sovuq  urush»ning  eng  og’ir  oqibati 

qurollanish  poygasining  boshlanib  ketishi  bo’ldi.  Qurollanish  poygasi  shu darajaga 

borib  yetdiki,  bunda  eng  samarali  qurol  hisoblangan  yadro,  atom,  vodorod 

bombalariga  ega  bo’lish  va  uni  yaratish  dunyoda  o’z  so’zini  aytishning  bir 

vositasiga  aylandi.    Lusaka,  Jazoir  va  Kolomboda  o’tgan  qo’shilmaslik 

harakatining  oliy  darajadagi  uchrashuv  va  konferensiyalarida  ishtirokchi  davlatlar 

dunyoda  tinchlik  va  havfsizlikni  ta’minlashni  bosh  omili  umummiqyosda 

qurollanishdan  voz  kechish  va  to’lig’icha  qurollanish  poygasini  tugatish  ekanligi 

alohida  qayd  qilib  o’tildi.  O’tgan  asrning  70-yillar  oxiri  va  80-yillar  boshlariga 

kelganda,  qurollanish  poygasi  borgan  sari  avjiga  chiqqan  bir  sharoitda, 

Qo’shilmaslik  harakati  davlatlari  bunga  qarshi  kurash  yo’lida  tobora  jips  ekanligini 

ma’lum  qildilar  va bu borada yangi sahifani  ochishga erishdi. 

Agar  ikkinchi  jahon  urushidan  faqat  AQSh  yadro  qurolining  tanho  egasi 

sifatida  chiqqan  bo’lsa,  keyingi  yigirma  yillik  vaqt  ichida  bu  qurolning  sohibi 

bo’lgan davlatlar miqdori bir nechtaga yetdi. Natijada dunyo yangi bir urush, yadro 

urushlari bo’sag’asiga kelib qoldi. Xo’sh, yadro quroliga va umuman qurollanishga 

qarshi  hamda  xalqaro  havfsizlikni  ta’minlash  yo’lida  Qo’shilmaslik  harakati 

qanday ishlarni  amalga  oshirdi.  

1961-yildagi  BMT  Bosh  Assambleyasining  XVI  sessiyasida  Gana, 

Gveneiya,indoneziya,  Togo,  Tunis,  Efiopiya  va  yana  besh  harakat  a’zosi  yadro 

qurolini  qo’llashni ta’qiqlovchi № 1653 rezolyusiyasini  imzoladi.

61

 



                                                 

61

 Движение  неприсоединения в современном мире. Отв.ред.  Я.Я.Этингер,  М., «Международные 



отношения», 1985,  С.201.   

 

53 


1963-yilda Moskvada Angliya, AQSh va sobiq sovet davlati o’rtasida Yadro 

qurolini  atmosferada,  suvda  va  kosmos  kengligida  qo’llashni  tahqiqlovchi 

shartnoma  imzolandi,  ammo  bu  shartnoma  yerostida  yadro  qurolini  ishlatmaslikni 

nazarda  tutdi  xolos.  Ammo  shunday  bo’lsada,  Qo’shilmaslik  harakatining  ayrim 

davlatlari  bu  shartnomani  imzolamadilar,  yana  ayrim  a’zo  davlatlar  ratifikasiya 

qilmadi.  Umuman  olib  qaraganda,  XX  asrning  to  90-yillarigacha  bo’lgan  davrda 

Qo’shilmaslik  harakatining  dunyo  miqyosida  qurollanishi  yoki  yadro  qurolini 

ta’qiqlash  masalasidagi  faol  ishtiroki  ko’pincha  «ikki  qutb  yetakchilari»  ning  bu 

sohada  erishgan  kelishuvlari  tagida  qolib  ketgan.  Ya’ni  agar  mazkur  kuchlar  bu 

borada  biron  kelishuvga  erishsalar,  o’sha  kelishuv  harakat  a’zolari  tomonidan 

qo’llab – quvvatlangan  yoki rad qilingan.   

O’tgan  asrning  90-yillardan  boshlab  xalqaro  munosabatlar  tizimida  yuzaga 

kelgan  ko’p  qutblilik  tamoyili  ma’lum  ma’noda  Qo’shilmaslik  Harakatiga  sezilarli 

ta’sir  o’tkazdi.  Ortga  chekinishni  istamagan  harakat  global  miqyosdagi 

muammolarni  muhokama  qilishda  va  unga  yechimlar  topishda  davom  etaverdi. 

Yangi  asr  boshlarida  qo’shilmaslik  harakati  davlatlarining  Adelphi  427  deb 

nomlanuvchi  alohida  bir  siyosati  shakllandi.  Ma’lumot  o’rnida  aytish  kerakki,  shu 

davrga  kelganda  yadro  qurolini  tarqatmaslik  va  undan  voz  kechish  sohasida 

shartnoma  harakatga  a’zo  bo’lgan  davlatlarning  uchdan  ikki  qismi  imzolagan. 

Yadro  quroliga  nisbatan  Qo’shilmaslik  harakatiga  a’zo  davlatalr  ichida  bir 

tomonlama  qarash  XXI  asr  boshlariga  kelganda  ham  saqlanib  qolaverdi. 

Chunonchi  harakatning  faol  a’zolaridan  biri  bo’lgan  Eron  bugungi  kunning  yadro 

xalqaro  muammosi  markazidagi  figuraga  aylandi.  Ana  shu  davlat  2012  yildan 

xarkatga  raislik  qilish  bo’yicha  taklif  berganligi,  harakatni  yana  bir  bor  (xuddi  XX 

asrning  90-yillaridagi  kabi)  burilish  bosqichiga  olib  keldi.  Qolaversa  harakatga 

a’zo  davlatlar  tomonidan  2015  yildan  boshlab yadro qurolini tarqatmaslik borasida 

bir to’xtamga kelish  masalasi  ilgari  surilmoqda.   

XX  asr  oxiri  XXI  asr  boshlarida  garchi  xalqaro  maydonda  kuchlar  nisbati 

umuman  o’zgarib  ketgan  bo’lsa,  ham  Qo’shilmaslik  harakati  o’zining  eski 

tamoyiilaridan  bo’lgan  qurollanishga  qarshi  kurashni,  birinchi  navbatda  yadro 



 

54 


qurolini  tarqatmaslik  siyosatini  asosiy  vazifa  sifatida  kun  tartibiga  ko’tardi.  XII 

oliy  darajadagi  Harakatning  konferensiyasida  yana  bir  bor  bu  siyosatdan  voz 

kechmasligi  ma’lum  qilindi.  Bu  maqsadga  erishish  uchun  uzoq  va  bosqichma  – 

bosqich  bo’lgan  jarayonni  o’tishini  belgilab  oldi.  Barcha  qo’shilmaslik 

mamlakatlarini  Yadro  Qurollarini  Tarqatmaslik  haqidagi  Shartnomaga  (YaQTSh) 

hamda  Yadro  Sinovlarini  Ta’qiqlash  to’g’risidagi  Shartnomaga  (YaSTSh) 

qo’shilishni,  shuningdek  yadro  qurollarini  tarqatmaslik  tuzumini  rivojlantirish  va 

mustahkamlashga  chaqirdi.  Qo’shilmaslik  harakatiga  a’zo  davlatlar  YaQTSh 

bo’yicha  konferensiya  o’tkazishga  tayyorgarlik  ko’rish  hamda  YaSTSh 

majburiyatlari  bo’yicha  keng  xalqaro  nazoratni  ta’minlash  lozimligi  to’g’risida 

bayonot  berdilar.  Durban  forumida  Janubiy  Osiyoda  amalga  oshirilgan  yadro 

sinovlarini  to’xtatish  borasida  duch  kelingan  qiyinchilik haqida so’z bordi. Harakat 

Hindiston  va  Pokistonning  yadro  sinovlarini  o’tkazganligini  ochiqdan  –  ochiq 

muhokama  qila  olmadi,  shunday  bo’lsa  ham  ikki  davlat  BMT  Bosh 

Assambleyasining  53-sessiyasida  «yaqin  kelajakda»  YaSShT  ga  qo’shilishi  haqida 

bayonot berdi.

62

 

Qo’shilmaslik



 

harakati  qo’rolsizlanish  yo’nalishining  yana  bir  muhim 

yo’nalishi  odatiy  qurollarning,  birinchi  navbatda  «uchinchi  dunyo»  mamlakatlarida 

muvozanatini  saqlab  qolish  va  ta’minlashdan  iborat.  Bunda  mintaqaviy  darajada 

qurollanishni  tartibga  olishga  ahamiyat  qaratilishi,  ammo  BMT  Nizomida 

mustahkamlanib  qo’yilgan  har  bir  davlatning  o’z-o’zini  mudofaa  qilish  huquqini 

e’tiborga olgan holdi, belgilandi. 

Shuningdek  Durban  sammitida  odatiy  qurollarning  noqonuniy  tarqalishiga 

qarshi  faol  kurashish  kerakligi  uqtirildi.  Bunga  bog’liq  ravishda  Qo’shilmaslik 

harakati  shu  turdagi  qurollarni  yetkazish  ustidan  xalqaro  nazoratni  kuchaytirish 

hamda  xalqaro  qurol  savdosining  transparentligi  bo’yicha  barcha  imkoniyatlardan 

foydalanish  g’oyasini  ilgari  suradi.  Ko’pchilik  qo’shilmaslik  davlatlarining  nuqtai 

nazaridan  kelib  chiqib  Qo’shilmaslik  harakati  tez  fursatlarda  yadro  va  odatiy 

                                                 

62

 Крылов  C. Движение  Неприсоединения  на пороге ХХI.  // векаhttp:// 



old.nasledie.ru/politvne/186/article.php?art=20    

 

55 


qurollar 

muammosiga 

bag’ishlangan  BMT  Bosh  Assambleyasining  IV 

maxsussessiyasini  o’tkazish taklifi  bilan  chiqqan.

63

  

Misr  tashqi  ishlar  masalalari  bo’yicha  maslahatchi  bo’lgan  Moxamad 



I.Shakarning  fikricha:  «2012  yilda  Qo’shilmaslik  harakati  doirasida  Yaqin  Sharqda 

yadro  qurolidan  xoli  xudud  yaratish  va  yadro  va  boshqa  har  qanday  ommaviy 

yo’qotishga  asoslangan  qurollardan  voz  kechishga  qaratilgan  Konferensiya 

o’tkazilishi  rejalashtirilgan.  Shuningdek  Konferensiyada  harakatning  yadro 

siyosatini  2015-yilgacha  kuchga  kiritish  masalasi  ham  muhokama  qilinadi». 

Avstraliya  Milliy  Universiteti  kansleri,  sobiq  Avstraliya  tashqi  ishlar  vaziri  Garet 

Evans  bo’lsa  «xarkatga  a’zo  davlatlar  ko’proq  o’zlarining  milliy  masalalari  bilan 

shug’ullanishlari  natijasida  sovuq  urushdan  keyingi  bosqichda  harakatda 

«anarxizm»  kuzatilsada,  ammo  baribir  Qo’shilmaslik  harakati  yadro  muammosini 

har  bir  konferensiyalarida  muhokama  etishda  davom  etaveradi»,  -  degan  fikrni 

bildirib  o’tdi.

64

 



Boshqa  global  muammolar  bo’yicha  Qo’shilmaslik  harakatining 

pozisiyasi.  

XXI  asrning  global  muammolari  qatoriga  kirib  ulgurgan  terrorizm,  ayniqsa, 

«yadro  terrorizmi»  masalasi  Qo’shilmaslik  harakatini  ham  tashvishga  solib 

qo’ymoqda    harakatga  a’zo  davlatlarning  aksariyati  rivojlanayotgan  davlatlar 

maqomida  bo’lib,  o’zlarining  taraqqiyoti  uchun  ayrimlarida  yadro  energetikasidan 

foydalanish  holatlari  mavjud.  Bu  esa  «yadro  terrorizmi»  havfini  yanada  oshiradi. 

Garchi 

shunday 


bo’lishiga  qaramasdan,  hamon  Qo’shilmaslik  harakati 

konferensiyalarida  bu  tushuncha  rasmiy  hujjatlarda  o’z  aksini  topgani  yo’q,  yadro 

qurolisiz  dunyoda  tinchlikni  o’rnatish  mumkin  deb  hisoblashda  davom  etmoqda. 

Shunday  bo’lsada,  xalqaro  munosabatlar  tizimidagi  bir  vaqtlar  asosiy  masala 

bo’lgan  yadro  qurolini  cheklash  endi  «yadroviy  havfsizlikka»  aylanganini  hisobga 

olgan  Qo’shilmaslik  harakati  ham  bu  borada  ma’lum  bir  tadbirlarni  amalga 

oshirishni  rejalashtirishga  kirishgan.  Bu  borada  maxsus  guruxlar  tashkil  etildi  va 

                                                 

63

 Крылов  C. Движение  Неприсоединения  на пороге ХХI.  // векаhttp:// 



old.nasledie.ru/politvne/186/article.php?art=20 

64

 www.iiss.org/publications/adelphi-papers/adelphis-2012/nuclear-politics-and-the-non-aligned-move ment/ 



 

56 


ular  bir  necha  institutlarda  mazkur  masalaga  yechim  topish  bo’yicha  izlanishlar 

boshlab yuborishgan.

65

 

Har  qanday  terrorizm  ko’rinishlarini  muhokama  etar  ekan,  Qo’shilmaslik 



harakati  bunga  qarshi  kurashish  uchun  BMT  doirasida  konstruktiv  asosdagi  ko’p 

tomonlama  hamkorlikni  yo’lga  qo’yishning,  har  qanday  terroristik  harakatlarga 

kollektiv  kurashish  bo’yicha  aniq  chora  tadbirlarning  muhokmasiga  bag’ishlangan 

davlat  va  hukumat  boshliqlari  darajasidagi  xalqaro  konferensiyani  tez  fursatlarda 

o’tkazishning,  shuningdek,  barchani  qoniqtiradigan  terrorizmga  qarshi  kurash 

bo’yicha  konvensiya  ishlab  chiqishning  tarafdoridir.  Undan  tashqari  Durban 

forumida  yana  bir  bor  milliy  ozodlik  va  o’z  –  o’zini  boshqarishga  kolonializm, 

tashqi  aralashuv  va  okkupasiyaga  qarshi  prinsipial  pozitsiyada  ekanligi 

ta’kidlangani  holda  xalqaro  hamjamiyatni  «terrorizmni  ana  shunday  kurash  bilan 

tenglashtirmaslikka»  chaqirdi.

66

 

Harakatga  Kolumbiya  raislik  qilayotgan  davrda  gumanitar  muammolar  va 



inson  huquqlarini  himoya  qilish  masalalariga  ham  e’tibor  qaratildi.  Harakat  Inson 

huquqlari 

bo’yicha  BMTning  Jeneva  komissiyasi  faoliyatini  qo’llab  – 

quvvatlashini  ma’lum  qildi.  Inson  huquqlari  bo’yicha  umumjahon  Deklarasiyasi 

talablarini  to’lig’icha  tan  olgani  holda  Qo’shilmaslik  harakati  istisno  tariqasida 

gumanitar  huquq  va  erkinliklarning  himoyasi  bahonasi  bilan  qo’shilmaslik  harakati 

davlatlarning  ichki  ishlariga  aralashishni  yoki  har  qanday  iqtisodiy  va  siyosiy 

bosim  o’tkazishga  qarshi  ekanligini  hamda  «har  bir  mamlakatlarning  milliy, 

mintaqaviy,  tarixiy,  madaniy  va  diniy  o’ziga  xosliklari  xurmat  qilinishi» 

ta’kidlandi.

67

 

XX  asr  oxiri  XXI  asr  boshlarida  Qo’shilmaslik  harakati  mintaqaviy 



ziddiyatlarga  ham  katta  e’tibor  qaratmoqda.  Bunda  xalqaro  va  mintaqaviy 

havfsizlikni  ta’minlash  va  qo’llab  –  quvvatlash  faqatgina  BMTga  tegishli  vakolat 

ekanligini  istisno  qilmoqda.  Harakatning  fikricha,  BMT  ning  roziligi  orqali 

                                                 

65

 Раджив  Наян.  Движение неприсоединения и ядерной безопасности.  16 марта 2012  http:// 



www.idsa.in/issuebrief/TheNonAlignedMovementandNuclearSecurity _rnayan_160312 

66

 Крылов  C. Движение  Неприсоединения  на пороге ХХI.  // векаhttp:// 



old.nasledie.ru/politvne/186/article.php?art=20 

67

 Крылов  C. Движение  Неприсоединения  на пороге ХХI.  // векаhttp:// 



old.nasledie.ru/politvne/186/article.php?art=20    

 

57 


mintaqviy  ziddiyatlarni  tartibga  solish  ishiga  mintaqaviy  tashkilotlar  ham 

qo’shilishi  mumkin,  shunga  mos  bo’lgan  qaror  ziddiyatda  ishtirok  etuvchi  barcha 

davlatlarning  manfaatlarini  hisobga  olgan  holda  qabul  qilinishi  kerak.  Oxirigi 

vaqtlarda  Qo’shilmaslik  harakatida  u  yoki  bu  ziddiyatli  jarayonlarni  tartibga 

solishida  mo’tadillik,  kompromissga  moyillik,  aniq  baho  berishdan  qochish 

holatlari  kuzatilmoqda.  Ancha  eskirib  qolgan  xalqaro  ziddiyatlardan  biri 

hisoblangan  Yaqin  Sharq  muammosiga  nisbatan  o’ziga  xos  pozitsiyani  namoyon 

etmoqda.  Zotan  bunda  Harakat  oddiy  statist  rolini  bajarmayapti.  Ko’p  jihatdan  bu 

Harakatning  sobiq  va  amaldagi  raislari  –  Kolumbiya  va  JARning  prezidentlari 

E.Samper  i  N.Mandela  (undan  keyin  T.Mbeki)

 

harakatlari  bilan  bog’liq. Ular Isroil 



va  Falastin  rahbarlari  bilan  doimiy  aloqalarni  qo’llab  –  quvvatladilar  va  uni  davom 

ettirishmoqda.  To  mana  shu  zaminda  tinchlikka  erishguncha  Qo’shilmaslik 

harakati  o’z  siyosatini  davom  ettirishni  ma’lum  qildi.  Garchi  buning  birgina 

yechimi  Isroilning  o’zi bilan  bog’liqligini  bilsa ham.

  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

58 


II.3 Qo’shilmaslik harakatining oldida turgan muammolar va muhim 

vazifalar 

XX  asr  adog’ida  dunyoda  sodir  bo’lgan  xalqaro  munosabatlar  tizimidagi 

keskin  o’zgarishlar  sharoitida  o’z  mavqeyini  ushlab  qolgan  Qo’shilmaslik  harakati 

XXI  asr  boshlariga  kelganda  asosiy  masala  sifatida  kun  tartibiga  qashshoqlikni 

tugatish  va  «uchinchi  dunyo»  davlatlarining  mo’tadil  rivojlanishini  ta’minlashni 

qo’ydi.  1998-2005  yillar  davomida  harakatga  raislik  qilgan  Janubiy  Afrika 

Respublikasi  va  Malayziya  shu  muddat  davomidagi  butun  faoliyatini  ana  shu 

masalalarni  hal  etishga  qaratdi.  Mazkur  davlat  yetakchilari  BMT  doirasida 

o’tkazilgan  2000  va  2005  –  yilgi  Nyu  –  Yorkdagi  Sammitlarda,  Monterreda  (2002 

–  yil,  Meksika)  o’tkazilgan  Moliyaviy  rivojlanish  bo’yicha  xalqaro  konferensiyada, 

Yoxannesburgda bo’lib o’tgan Barqaror taraqqiyot bo’yicha butunjahon Sammitida 

(2002  yil,  sentyabr,  JAR)  kabilarda  jahaon  jamoatchiligini  ana  shu  masalalarga 

qaratuvchi  ma’ruza  va  chiqishlar  bilan  ishtirok etdi. Shu yo’nalishda Qo’shilmaslik 

harakati  va  77-lar  guruhi  tomonidan  maxsus  2000  yil  Gavanada,  2005  yil  iyunda 

Doxada  Janub-Janub  sammitlari  chaqirildi.  Ammo,  Janub  uchun  umumiy  bo’lgan 

platformani  shakklantirishga,  shuningdek  Shimol  bilan  bo’lgan  siyosatdagi 

proteksionizmni, 

qarzdorlikni, 

rivojlanayotgan 

davlatlar 

iqtisodiyotiga 

investisiyalarni  jalb  qilish  muammolari  qaratilgan  masalalarda  Qo’shilmaslik 

harakati  davlatlari  yagona to’xtamga kela  olmadilar. 

 

Qo’shilmaslik  harakati  davlatlari  orasidagi  bunday  to’xtamga  kela 



olmaslikni  o’z  –  o’zidan  sodir  bo’lmagan  bir  holat  sifatida  qaramaslik  kerak,  buni 

ko’proq  harakatning  ichidan  qidirish  kerak.  O’tgan  asrning  90-yillar  oxirida 

ijtimoiy  –  iqtisodiy  jihatdan  Harakat  ichida  yuzaga  kelgan  uchta  guruhni  ko’rsatish 

mumkin.  Birinchi  guruxga  Janubiy  –  Sharqiy  Osiyoning  rivojlanish  yo’liga  kirib 

olgan  yangi  industrial  davlatlarini,  yetakchi  Lotin  Amerika  mamlakatlarini, 

JAR,Misr  va  neft  zahirasi  hisobiga  «uchinchi  dunyoda»  yangi  bozorlarga  ega 

bo’lib  olgan  qator  davlatlarni  kiritish  mumkin.  Kamroq  rivojlangan  davlatlar,  bular 

birinchi  navbatda  Afrika  davlatlari,  ularga  harakatga  a’zo  bo’lgan  40  ga  yaqin 

davlatlarni  kiritish  mumkin.  Oxirgi  guruh  ana  shu  ikki  guruh  oralig’idagini  tashkil 


 

59 


etib  (60  ga  yaqin),  Janub  davlatlari  ichida  aholi  jon  boshiga  bo’lgan  yalpi  milliy 

daromad bo’yicha o’rtacha o’rinni egalllaydi.

68

 

 



Ijtimoiy 

–  iqtisodiy  rivojlanish  sohasidagi  obektiv  harakterdagi 

«tabaqalanish»  jarayoni  Qo’shilmaslik  harakatiga  a’zo  bo’lgan  davlatlarning 

maqsad  va  manfaatlaridagi  diversifikasiyaga  aylanmoqda,  ayni  shu  hol  ularni  balki 

Harakat  doirasidan  tashqariga  chiqishiga  olib  kelishi  mumkin.  Bunday  holatni  biz 

15-lar  guruhi  tuzilishida  ko’rishimiz  mumkin.  XX  asrning  90-yillar  oxiridan 

e’tiboran  Qo’shilmaslik  harakatidagi  ayrim  yetakchi  davlatlar  tomonidan 

«grandlar»  va  «uchinchi  dunyo»  hamkorligini  mustahkamlashga  qaratilgan  yangi 

effektiv  mexanizm  yaratish  imkoniyatlari  sinchkovlik  bilan  o’rganildi,  bu 

mexanizm  bir  vaqtning  o’zida  Shimol-Janub  hamkorligining  muhim  strukturasi 

bo’lishi  lozim  edi.  Masalan,  Janubiy  Afrika  Respublikasi  funksiyasi  va  vazifasiga 

ko’ra  «Katta  sakkizlik  guruhi»ga  yaqin  turgan  Janubning  «sakkizligini» 

chaqirishni  taklif  etdi.  Tarkibiga  Janubning  nisbatan  rivojlangan  davlatlarini 

kiritgan  mana  shunday  guruh  (albatta  u  sakkizta  davlatdan  iborat  bo’lishligi 

nazarda 

tutilmagan)birinchi 

navbatda 

Janub 


manfaatlarini 

aks 


ettiruvchi 

muammolar  bilan  doimiy  ravishda  «Katta  sakkizlik»  bilan  fikrlar  almashinishi 

mumkin  deb  qaralgan.  JAR  ning  mazkur  loyihasi u harakatga sobiq rais maqomiga 

tushganidan  keyin,  ya’ni  2003  yilning  sentyabrda  hayotga  tadbiq  etildi. 

Fransiyaning 

Evian 


shahrida 

Katta 


sakkizlik 

yetakchilari 

bilan 

11 


ta 

rivojlanayotgan 

mamlakatlar 

boshliqlari 

(Hindiston, 

Malayziya, 

Braziliya, 

Meksika,  Jazoir,  Misr,  Marokko,  Saudiya  Arabistoni,  Nigeriya,  JAR)  o’rtasida 

muloqot  tashkil  etildi.  Globalizasiya  jarayoni  muammolari,  xalqaro  savdo  va 

moliya  tizimidagi  islohotlar,  Afrikaning  rivojlanishi  kabi  masalalar  muhokama 

markazida  turdi.

69

    



 

«Manfaat  va  simpatiyalar»  bo’yicha  Qo’shilmaslik  harakatining  ichida 

chegaralangan  ijtimoiy  –  iqtisodiy  differensiasiya  ayni  vaqtda  harakatning  ichida 

kuchlar  qutbining  va  ta’sirining  shakllanishida  kuzatilinadi.  Masala  shundaki, 

                                                 

68

 Крылов  С.А. Движение  неприсоедиения: история,  задаси, проблемы, пе рспективы.// 



http:|//viperson.ru.data/200604/Dvizhenieneprisoedineniya.doc  //   

69

 Крылов  С.А. Движение  неприсоедиения: история,  задаси, проблемы, перспективы.// 



http:|//viperson.ru.data/200604/Dvizhenieneprisoedineniya.doc  //    

 

60 


asrlar  davomida  amalda  Janubdagi  mintaqviy  kuchlar  shakllanish  jarayoni  tugadi, 

Qo’shilmaslik  harakatida  katta  ta’sirga  ega  bo’lgan  kuchlar  paydo  bo’ldi.  Mazkur 

davlatlar  nafaqat  xalqaro  darajada  tan  olingan  va  o’zining  mintaqasida  katta 

obro’ga  ega,  balki  jahonda  ham  o’z  o’rniga  ega  bo’lib  ulgurdi.  Bunday  davlatlar 

sirasiga  harakatga  a’zolaran  Hindiston,  Indoneziya,  Singapur, Malayziya, Pokiston, 

Eron,  Misr,  JAR,  Chililarni  kiritish  mumkin.  Ular  mazkur  o’ringa  tashqi  siyosat 

yo’nalishidagi  mustaqil  va  erkin  pozitsiyasi  yoki  sanoat  ishlab  chiqarilishi 

rivojlanishiga  asoslangan  pragmatik  tashqi  iqtisodiy  siyosati  tufayli  erishganlar. 

O’zlarining  yirik  masshtabdagi  eksport  potensiali,  ayni  vaqtda  ilmiy  –  texnikaviy 

taraqqiyoti  tufayli  ular  hatto  ayrim  rivojlangan  davlatlar  ko’rsatgichlaridan  ham 

yuqoriroq  natijalarga  erishmoqda.  Ularning  ayrimlari  ochiqdan  –  ochiq  mintaqviy 

buyuk  davlatchilik  siyosatini  namoyon  etishmoqda,  Hindiston  bo’lsa,  Janubning 

yana  bir  yirik  davlati  bo’lgan  Braziliya  singari  XXI  asr  boshiga  kelganda  global 

jahon  davlati  (globalnoy  mirovoy  derjavы)  darajasiga  yaqinlashishi  mumkin. 

Bunday  o’zgarishlar  albatta  ularning  Qo’shilmaslik  harakati  ichidagi  o’rniga  ham 

ta’sir qilmasdan qolmaydi. 

 

Eski  asr  oxiri  va  yangi  asr  boshlarida  Qo’shilmaslik  harakati  ichida  tenglik 



va  muvozanatni  saqlab  turish  oldida  turgan  yana  bir  muammolardan  biri  bu  ayrim 

harakatga  a’zo  davlatlar  iqtisodiyotining  militarizasiya  jarayoniga  o’tishi  va  yadro 

qurollanishi  hisoblanadi.  Umuman  olib  qaraganda,  harakat  vujudga  kelgandan 

boshlab  yakdillik  bilan  umummiqyosdagi  qurollanish  va  yadro  qurolini 

tarqatmaslikkaqarshi  kurashib  kelmoqda.  2004  yil  avgust  oyida  Durbanda  (JAR) 

yig’ilgan  Harakatga  a’zo  davlatlar  tashqi  ishlar  vazirlarining  konferensiyasida 

hamda  2005-yil  sentyabr  –  oktyabr  oylarida  Nyu  –  Yorkda  bo’lib  o’tgan  BMT 

Bosh  Assambleyasining  60-sessiyasida  asosiy  siyosiy  masala  sifatida  yadro 

qurollariga  qarshi  kurash  qaraldi.  Bu  masala  hatto  Qo’shilmaslik  harakatining 

Durbanda  bo’lib  o’tgan  XII  konferensiyasida ishtirokchi davlatlar tamonidan qabul 



 

61 


qilingan  «Yangi  ming  yillik  bo’sag’asidagi  Durban  Deklarasiyas»    da  ham  o’z 

aksini  topgan edi.

70

 

 



Tadqiqot  ishining  yuqoridagi  boblarida  Qo’shilmaslik  harakatining  yadro 

qurollanishiga  qarshi  kurashi  uzoq  vaqtlar  u  yoki  bu  bloklar  o’rtasidagi 

kelishuvlarga  bog’liq  ravishda  amalga  oshirilganligini  aytgan  edik.  Dastlabki 

vaqtlardagi  Qo’shilmaslik  xarkatining  bu  siyosatini  ko’proq  yuzaki  baholaydigan 

bo’lsak,  yangi  ming  yillik  arafasi  va  boshlanishida  Harakatning  bu  sohadagi 

munosabati  va  pozitsiyasida  hayotiy  tomonga  o’tish  jadallashganligini  uchratish 

mumkin.  AQSh,  Rossiya,  Fransiya,  Buyuk  Britaniya  va  Xitoyning  yadro  quroliga 

ega  bo’lishida  hech  qanday  muzokaralar  jarayoni  bo’lmaganligini  qo’shilmaslik 

harakati  davlatlari  ta’kidlaydilar.  Shu  boisdan  bo’lsa  kerak  Harakat  amalda  yadro 

quroliga  ega  davlatlar  tarkibiga  kirib  ulgurgan  Pokiston  va  Hindiston  masalasini 

muhokama  qilmadi,  shu  ishlarni  boshlab  yuborgan  Eron  va  Shimoliy  Koreyaga 

nisbatan «ko’zlarini  yummoqda».  

 

Masalaning  yana  bir  tomoni  oddiy  qurollanish  bilan  bog’liq.  Qo’shilmaslik 



harakati  birinchi  navbatda  «uchinchi  dunyo»  da  xalqaro  hamjamiyatning  birlamchi 

vazifalaridan  biri  bo’lgan  qurollanish  balansini  ushlab  qolish  va  ko’paytirmaslik 

uchun  kurashayotgan  bir  paytda  ayrim  rivojlanayotgan  davlatlarda  (jumladan 

Harakatga  a’zo  davlatlar  ichida  ham)  qurolga  ega  bo’lish  va  uni  ishlab  chiqarish 

sezilarli  templar  bilan  o’sib  bormoqda.  Shu  tariqa  qo’shilmslik  harakati 

davlatlarining 

milliy 

davlatchilik 



birlashuvining 

yakunlanmasligi,  murakkab 

ijtimoiy  –  iqtisodiy  vaziyat,  bir  –  birlari  bilan  hududiy,  diniy  va  boshqa 

masalalarda  ziddiyatlarga  borish  sharoitida  albatta  Qo’shilmaslik  harakati  jim  tura 

olmasa  kerak.  Bu  ham  harkat  ichidagi  tarqoqlikka  sabab  bo’lishi  mumkin,  chunki 

aksariyat  harakatga  a’zo  davlatlarning  militarizasiya  jarayonini  kuchaytirishi 

biirinchi  navbatda  Qo’shilmaslik  harakatining  bosh  tamoyillaridan  biri  bo’lgan 

nafaqat 


xalqaro 

havfsizlikni, 

balki 

mintaqaviy 



tinchlikni 

ta’minlanishini 

qiyinlashtiradi.  Buning  yorqin  isbotini  Iroqning  Eron,  keyinchalik  Quvaytga 

                                                 

70

 Қўшилмаслик  харакатининг  махсус  сайти маълумотларидан// 



http://www.nam.gov.za/xiisu mmit/decl.htm&usg=ALkJrhgribd Ee 8smD2pSUVZ-HWglJHPlZA 

 

62 


nisbatan  uyushtirgan  agressiyasida  ko’rish  mumkin.    Chunki  Iroq  qo’shilmaslik 

harakati  tamoyillarini  bajarishni  zimmasiga  olib  mazkur  tashkilotga  a’zo  bo’lib 

kirgan  edi.  

 

Keyingi  Qo’shilmaslik  harakati  oldidagi  yana  bir  muhim  yo’nalishlardan  biri 



bu  BMTni  isloh  qilishdan  iboratdir.  Nyu  –  Yorkdagi  BMT  Sammitlarida  (2000  va 

2005-yil),  Qo’shilmaslik  harakatining  Kuala  –  Lumpur  forumida  (2003-yil  fevral), 

BMT  Bosh  Assambleyasining  60-Sessiyasida  ishtirok  etgan  va  chiqishlar  qilgan 

Qo’shilmaslik 

mamlakatlari 

yetakchilari 

yangi 

shakllanayotgan 



xalqaro 

munosabatlar  tartibida  Birlashgan  Millatlar  Tashkilotining  rolini  oshirish  chaqirig’i 

bilan  chiqishdi.  Bugunga  kelib  rivojlanayotgan  davlatlar    aynan  mana  shu  xalqaro 

tashkilot  qiyofasida  jahon  hamjamiyatdagi  barcha  a’zo  davlatlarning  manfaatlarini 

ta’minlashga  qodir  bo’lgan  ideal  forumni  ko’rmoqdalar. Qo’shilmaslik xarkatining 

fikricha,  yangi  shart  –  sharoit  BMT  faoliyatini  ham  chuqur  demokratizasiyani 

qilishni  talab etadi. 

71

  



 

Qo’shilmaslik  harakati  BMT  doirasida  islohotlarni  o’tkazish  tashabbusi 

shuningdek  bu  xalqaro  tashkilotning  Havfsizlik  Kengashi  bilan  ham  bog’liqdir. 

Harakat  Havfsizlik  Kengashini  kengaytirishni  maqsadga  muvofiq  deb  hisoblaydi. 

Shunday  bo’lsada  ushbu  masala  bo’yicha  harakat  ichida  ayrim  norozilik 

ko’rinishlarini  ham  uchratish  mumkin.  Harakatga  a’zo  bo’lgan  ko’pchilik 

davlatlarni  Havfsizlik  Kengashida  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  bevosita 

ularning  ishtirokisiz  amalga  oshiriladi  degan  hadik  mavjud.  Umuman  olganda 

boshqa  masalalarda  bo’lgani  kabi  Qo’shilmaslik  harakati  ham  aniq  bir o’zgarishlar 

amalga  oshirilishi  yuzasida  yagona  to’xtamga  kela  olmadi.  Harakat  vakolatlarni 

Havfsizlik  Kengashi  va  Bosh  Assambleya  o’rtasida  qaytadan  taqsimlash  tarafdori 

bo’lib, bunda ko’proq oxirgi tomonni qo’llab – quvvatlamoqda, bunda u BMTning 

maxsus  organlari  va  tashkilotlarining  rolini  oshirish  kerak  degan  taklifni  ilgari 

surmoqda.  Harakat  a’zolarining  to’xtamiga  ko’ra,  Havfsizlik  Kengashidagi 

                                                 

71

 Крылов  С.А. Движение  неприсоедиения: история,  задаси, проблемы, перспективы.// 



http:|//viperson.ru.data/200604/Dvizhenieneprisoedineniya.doc  //      

 

63 


islohotlar  BMT  doirasidagi  barcha  o’zgarishlar  va  qayta  tashkil  qilish bilan parallel 

va bir xil  tarzda borishi zarur.  

 

Qolaversa  Qo’shilmaslik  harakati  davlatlarining  ayrim  pozitsiyalari  bir  xil 



emas.  Masalan  veto  huquqini  rad  qilish  talabi  ular  orasida  xavotirga  sabab 

bo’lmoqda,  go’yoki  Havfsizlik  Kengashi  cheklangan  davlatlar  hisobiga  jahon 

jandarmiga  aylanmasligi,  xalqaro  hamjamiyatning  «aybdor»  a’zolarini  jazolovchi 

o’ziga  xos  organga  aylanib  qolishi  mumkin  edi.  Undan  tashqari  Havfsizlik 

Kengashini  geografik  mintaqa  nuqtai  nazaridan  teng  ravishda  taqsimlash  va 

kengaytirish  taklifi  ham  ayrim  rivojlanayotgan  davlatlarning  qoniqmasligiga  sabab 

bo’lmoqda, jumladan, Hindsiton, Indoneziya, Pokiston, Eron, Nigeriya, Misr, JAR, 

Braziliya,  Argentina  va  Meksika.    Buning  ustiga  ushbu  davlatlardan  Braziliya, 

Hindsiton  va  JAR  Havfsizlik  Kengashida  doimiy  a’zolikka  o’tish  bo’yicha  bir  – 

birlarini  qo’llab  –  quvvatlash  yuzasidan  kelishuvga  erishganlar.  Xullas 

Qo’shilmaslik  harakati  tarkibidagi  ijtimoiy  –  iqtisodiy  rivojlanishdagi  notekisliklar, 

harakat  tarkibidagi  yetakchi  kuchlarning  ko’proq    tashqi  siyosiy  faoliyatini 

yuritishga  intilishi  BMT  Havfsizlik  Kengashini  isloh  qilish  jarayonida  harakatni 

ikkinchi  planga  o’tkazib  qo’ymoqda.  Biror  –  bir  islohot  taklifi  bilan  kelgan 

davlatlar  aksariyat  hollarda  Qo’shilmaslik  harakati  manfaatidan  emas,  o’z 

manfaatidan  kelib  chiqib taklif  kiritishga  doimiy harkat  qilib kelishdi.

72

   


 

Bu 


yo’nalishdagi  masalaning  ikkinchi  tomoni  borki,  unga  ko’ra 

Qo’shilmaslik  harakati  faol  va  yakdillik  bilan  BMT  doirasidagi  islohotlarga 

kirishmasligi  o’zining  keyingi  taqdirini  belgilab  beruvchi  faktor  bo’lib  xizmat 

qilishi  mumkin.  Chunki  BMT  Bosh  Assambleyasi  yoki  Havfsizlik  Kengashining 

vakolatlarining  oshirilishi  amalda  qo’shilmaslik  harakatining  xalqaro  munosabatlar 

tizimida  o’z  so’zini  ayta  oladigan  darajadan  tushurib  yuborishi  mumkin.  Balki, 

shuning  uchun  ham  harakatning  a’zolari  bo’lgan  ayrim  yetakchi  davlatlar  birinchi 

navbatda  o’z  manfaatlaridan  kelib  chiqib  bu  harakat  doirasidan  tashqaridagi 

masalalarga  yondoshmoqdalar.    

                                                 

72

 Крылов  С.А. Движение  неприсоедиения: история,  задаси, проблемы, перспективы.// 



http:|//viperson.ru.data/200604/Dvizhenieneprisoedineniya.doc  //    

 

64 


 

Bugungi 


Qo’shilmaslik  harakati  faoliyatida  turgan  eng  birlamchi 

vazifalardan  va  yo’nalishdan  to’rtinchisi  –  vujudga  kelgan  tashkiliy  –  g’oyaviy 

muvozanatni  mustahkamlash  va  uni  amalga  oshirishning  diplomatik  mexanizmini 

yaratishdan  iboratdir.  Zamonaviy  xalqaro  munosabatlar  tizimida  Qo’shilmaslik 

harkatining  aksariyat  davlatlari  demokratiya  va  bozor  iqtisodiyoti  prinsiplari 

asosida  faoliyat  yuritayotgan  bir  paytda,  dastlabki  vaqtlarda  bo’lgani  singari 

ma’lum  bir  gurux  yetakchilari  yoki  shunga  moyil  bo’lgan  boshqa  bir 

mamlakatning  hoxishini  to’liq  harakat  dasturiga  kiritish  mumkin  bo’lmay  qoldi. 

Alohida  radikal  tuzumlar  endi  o’z  bosimlarini  barcha  harakat  qatnashchilariga 

o’tkozolmay  qoldi.  Qo’shilmaslik  harakatning  mintaqaviy  guruhlari  to’liq  kuch 

bilan  faoliyat  ko’rsatmoqda,  Nyu-Yorkda  harakatning  Muvofiqlashtiruvchi 

Byurosi  ishlab  turibdi,  BMTning  Havfsizlik  Kengashi  tarkibiga  kirgan  harakatga 

a’zo  davlatlarning  pozitsiyalari  bilan  kelishuv  siyosati  amalga  oshirilmoqda, 

Qo’shilmaslik 

harakatining 

an’anaviy 

kursini 

ta’minlovchi 

«uchlik» 

muvofiqlashtiruvchi  – diplomatik  mexanizm  faoliyat  ko’rsatmoqda.

73

  

 



To’g’ri  vaqti  –  vaqti bilan harakatga a’zo bo’lgan ayrim davlatlar tomonidan 

zamonaviy  dunyoda  Qo’shilmaslik  Harakatining  rolini  oshirish  nafaqat  tashqi, 

balki  ichki  o’zgarishlarga  ham  asoslanishi  kerak  degan  mulohazalar  paydo 

bo’lmoqda.  Shu  jumladan,  Qo’shilmaslik  harakati  institualizasiya  g’oyasini 

kelgusida  rivojlantirish,  birinchi  navbatda  doimiy  faoliyat  yurituvchi  kotibiyat 

tashkil  etish  g’oyasi  ilgari  surilmoqda.  Bu  g’oya  ancha  eski  bo’lib,  Qo’shilmaslik 

harakatining  Qohirada  o’tgan  II  sammitida  (1964-yil)  ilk  bor  ilgari  surilgan.  Ammo 

o’tgan  vaqt  mobaynida  doimiy  kotibiyatni  tashkil  etish  haqida  ishlar  amalga 

oshirilmadi,  qolaversa  hamon  harakat  a’zolari  ichida  mazkur  masalani  batafsil  hal 

qilish  bo’yicha  yagona  to’xtamga  erishilmagan.  Kotibiyat  xuddi  milliy  organ 

harakterini  kasb  etib,  Harakat  nomidan  ish  amalga  oshiruvchi  tashkilotga  aylanadi 

degan  xavotirlar  ham  mavjud.  Yana  shular  ta’kidlanmoqdaki,  bunday  organ 

                                                 

73

 Крылов  С.А. Движение  неприсоедиения: история,  задаси, проблемы, перспективы.// 



http:|//viperson.ru.data/200604/Dvizhenieneprisoedineniya.doc  //    

 

65 


faoliyat  yurtitayotgan  sharoitda  tenglik  tamoyilini  ma’minlashning  imkoni  yo’q, 

alohida  bir davlatlar  uni  o’z «shaxsiy» manfaati yo’lida foydalanishlari  mumkin. 

 

Nihoyat,  Qo’shilmaslik  harakati  tarkibidagi  ayrim  yirik  va  nisbatan  katta 



ta’sirga  ega  bo’lgan  davlatlar,  jumladan,  Hindiston,  ochiqdan  –  ochiq  texnik 

apparatni  (doimiy  kotibiyatni)  tashkil  etishga  qarshi  chiqmoqda.  Buni  qanday 

tushunish  mumkin?  Aftidan,  odatdagi  xalqaro  tashkilotlar  atributlariga  –  dasturlari, 

nizomlari,  doimiy  byurokratik  struktura  va  boshqalar,  xos  bo’lgan  holatlardan 

farqli  ravishda  konsensus  tamoyili  qandaydir  ma’noda  Qo’shilmaaslik  harakati 

butun  mexanizmi  faolligini  kamaytiradi  hamda  jahonda  yuzaga  kelgan  turli 

vaziyatlarda  tezkor  ta’sir  o’tkazish  imkoniyatini  cheklaydi.  Ammo  unutmaslik 

kerakki,  Qo’shilmaslik  harakati  bu  tashkilot  emas,  o’ziga  xos  bo’lgan  bir  siyosiy 

birlashmadir.  Harakatning  qattiq  institualizasiyasi  –  «kichik  BMT»  aylanishi  avval 

boshdanoq  uning  tanazzulga  uchrashiga  olib  kelishi  mumkin  edi.  Bir  narsa  aniqki, 

shu  xildagi  davlatlararo  birlashma  belgilangan  parametrlarda  bir  marta  va  umrbod 

ishlay  olmaydi. 

 

Zamonaviy  Qo’shilmaslik  harakati  bu  Janubning  past  va  o’rta  darajada 



rivojlanayotgan  davlatlarini  birlashtirgan  birlashma,  uyushma.  Aynan  shu  hol 

uning  uzoq  muddatldar yashab kelishining va xalqaro maydonda o’z o’rnini saqlab 

kelishining  omili  bo’ilb  kelmoqda.  Bugungi  Qo’shilmaslik  xarkatining  xalqaro 

nufuzi  (prestiji)  haqida  shuni  aytish  mumkinki,  jahonning  aksariyat  rivojlangan 

davlatlari  tamonidan  harakat  tan  olindi.  Jumladan,  Buyuk  Britaniya,  Germaniya, 

Fransiya,  Italiya,  AQSh,  Kanada,  Yaponiya,  janubiy  Koreya,  Avstraliya,  Yangi 

Zelandiya  va  Xitoy  singari  davlatlar  Qo’shilmaslik  harakatida  kuzatuvchi 

maqomini  olgan.

74

 

 



Download 0.69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling