Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Tovush va fonema. Tilshunoslik fanida tovush va fonema tushunchalari bir-
biridan farqlanadi. Bu farqlanish fan uchun juda muhim bo‘lgan xususiylik va 
umumiylik munosabatining aks etishidir. Bilan, tilim, sira so‘zlari tarkibida i 
bilinar-bilinmas aytiladi. Qiliq, qiziq kabi so‘zlar tarkibida til orqa tovushi ta’sirida 
o‘ ga yaqin talaffuz etiladi. Ularning hammasida takrorlanadigan umumiy jihatlar 
bor. U ham bo‘lsa, torlik belgisi va lablanmaganlik belgisi. Nutq jarayonida real 
talaffuz qilingan, qulog‘imiz bilan eshitgan eng kichik va boshqa mayda bo‘lakka 
bo‘linmaydigan nutq bo‘lagi tovush sanaladi. Bevosita kuzatishda bir nechta 
tovushlar orqali talaffuz qilinuvchi so‘z va uning ma’noli birliklarini shakllantirish 
hamda farqlash vazifasini bajarishga xoslangan, ketma-ketlik jihatdan boshqa 
mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan eng kichik til birligi fonemadir. Masalan, tosh - 
tom so‘zlarini sh va m farqlaydi. Demak, sh va m alohida-alohida fonemalardir. 
Yoki tosh-tesh zidligida o va e; tosh-qosh zidligida t va q ma’noni farqlash uchun 
xizmat qiladi. Shuning uchun ular ham mustaqil fonemalar sanaladi. Fonemalarni 
xilma-xil tartibda joylashtirish orqali cheksiz so‘zlar hosil qilinadi: sut, tus, ust. 
Demak, nutq tovushlarining asosiy vazifasi so‘zlarning ma’nolarini farqlashdir. 
Nutq tovushlari ikki xil: unli va undosh tovushlar. 
Unli tovush - o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘ida hech 
qanday to‘siqqa uchramay chiqishidan hosil bo‘ladigan tovush. Unli tovushlar 
oltita: a, i, e, u, o`, o. 
Unlilar lab ishtirokiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 

---

100 
1.Lablangan unlilar: o, u, o` 
2.Lablanmagan unlilar: a, i, e. 
Unli tovushlar og`izning ochilish darajasiga (tilning ko‘tarilish darajasiga) 
ko`ra uch xil:
1.Tor unlilar (til o‘rtasining tanglayga tomon ko‘tarilishi natijasida hosil 
bo`ladi. Shu bois yuqori ko`tarilish yoki yuqori tor unlilar ham deyiladi): u, i.
2.O‘rta keng unlilar: e, o`. 
3.Keng unlilar: а, о 
Undosh tovush -o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘ida yoki 
bo‘g‘izda to‘siqqa uchrashidan hosil bo‘lgan tovushlar. Tilimizda 23 ta undosh 
tovush bor: b, v, g, d, z, j, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h, ng.