Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

 
Me`yorlashtirilgan tillar adabiy til me`yoriga ega bo`lgan tillardir. 
Bunday tillarga adabiy shakliga ega bo`lgan barcha tillar kiradi. Adabiy til tarixiy 
taraqqiyot jarayonida takomillashib, o`zgarib boradi.
 
Qadimiy tillar tillarning dastlabki taraqqiyoti davrida shakllangan, 
takomiliga yetgan, eng qadimiy madaniy-ma`naviy yodgorliklar yaratilgan 
tillardir. Bu tillar keyingi davrlarda shakllangan bir qator tillar uchun asos bo`lib 
xizmat qilgan. Qadimiy tillar kishilik jamiyatining umumiy taraqqiyoti uchun 
katta ahamiyat kasb etgan. Ma`lum davrda aloqa-munosabat vositasi sifatida 
mavjud bo`lib, keyingi davrlarda iste`moldan chiqa borgan. Natijada o`lik tilga 
aylangan. Lotin tili qadimiy tilning yaqqol namunasidir.
Mahalliy tillar kam sonli aholiga xizmat qiladigan tillardir. Mahalliy tillar 
o`z yozuviga ega emas. Bunday tillar faqat og`zaki shaklda mavjud bo`lib, 
aholining kundalik aloqa-munosabat ehtiyoji uchun xizmat qiladi.
Kreol 
tillar 
Yevropa 
mustamlakachilarining 
afrikaliklar, 
Sharq 
mamlakatlari xalqlari va Amerika hindulari bilan muloqoti natijasida mahalliy 
aholi tillariga Yevropa tillari (fransuz, ingliz, portugal) xususiyatlarining 
singishidan hosil bo`lgan tillardir. Masalan, Amerikadagi Gaiti oroli mahalliy 
aholisi tilining fransuz tili bilan aralashuvi natijasida giti-kreol, Lotin 
Amerikasidagi mahalliy aholi tili bilan ispan tilining aralashuvidan ispan-nauatal 
kreol tili hosil bo`lgan. Kreol tillarning har biri o`ziga xos xususiyatlarga ega. 
Ularda birdan ortiq tilning o`ziga xos xususiyatlari yaxlit holda namoyon bo`ladi.
Pijin tillar ham Yevropa tillari bilan mahalliy tillarning aralashuvidan yuzaga 
keladi. Lekin pijin tillarida so`zlashadigan jamiyat yo`q (kreol til jamiyat uchun 
aloqa-munosabat vositasi sifatida xizmat qiladi). Pijin tillardan port shaharlarida 
ikkinchi til sifatida foydalaniladi.
Shunday qilib, til guruh va tabaqalardan qat`i nazar, butun jamiyatga xizmat 
qiladi.
Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Tafakkur bilan tilning munosabati 
murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o`z navbatida fikr til asosida 

---

61 
yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham tafakkur ham mehnat jarayonida 
kishilik jamiyatida shakllangan.
Til birliklari – fonema, morfema, so`z, gap bir butun holda, mantiqiy 
tushunchalar (his-tuyg`u, idrok, tafakkur) bilan uzviy bog`liqdir. 
Til alohida tizim sifatida quidagi vazifalarni bajaradi : 
1 . Aloqa – munosabat vazifasi. Tilning mazkur vazifasi jamiyatda
aloqa – munosabat vositasi sifatida xizmat qilishdan iborat. Bu tilning asosiy
ijtimoiy vazifasi hisoblanadi. Til belgilari uni aloqa - munosabatning boshqa
vositalaridan farqlash, tilni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etish imkonini
beradi . Til aloqa – munosabatning muhim vositasi sifatida jamiyat bilan, uning
madaniyati, turmush tarzi va mehnat faoliyatidagi har bir jarayon bilan
muntazam bog`liq. Kishilar o`z fikrlarini, sezgi va ruhiy kechinmalarini ifoda
qilib, bir – birlariga ta`sir ko`rsatadilar. 
2. Tilning hissiy ta`sir vazifasi. Tilning muayyan ma`lumotni ifoda
etib, tinglovchiga ta`sir ko`rsatishi uning hissiy - ta`siriy vazifasi hisoblanadi . 
Xabar, sezgi va hayajon, xohish ifoda qilish hissiy ta`sir vazifasining asosini
tashkil etadi. Bunda turli tasviriy til vositalaridan, jumladan, modal so`zlar, 
javob talab qilmaydigan so`roq, tartibni o`zgartirish kabilardan foydalaniladi. 
3. Tilning to`plash vazifasi. Til aloqa – munosabat vositasi, hissiy
ta`sir ifodasi bo`lib qolmay , to`plash vazifasini bajaruvchi muhim manba
hamdir . Til millatlararo aloqa - munosabat vositasi, to`plangan bilim va
tajribalarni avloddan avlodga yetkazish vositasi hisoblanadi. Tilning ushbu
vazifasi bilish jarayonidagi asosiy vositalardan hisoblanadi .
Bevosita
aloqa - munosabat davomida tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari 
namoyon bo`ladi. Mustaqil so`zlar, qo`shma nomlar , iboralar ,atama nomlovchi
birliklar hisoblansa, turli gap ko`rinishlari fikr fodalovchi birlik hisoblanadi. 
Tilning kishilik jamiyatidagi o`rnini , madaniy – ma`naviy soha
taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilash tilning asosiy vazifalarini to`g`ri
ta`riflashga asoslanadi . 
Bevosita aloqa – munosabat davomida tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari 
namoyon bo`ladi.
Tillarni bir-biriga muqoyasa qilib, taqqoslab o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, 
ba’zi tillardagi so‘zlarning ma’nolari, shakllari, grammatik xususiyatlari bir-
biridan juda katta farq qiladi. Albatta, bunday tillar bir-biriga yaqin, qardosh tillar 
bo‘la olmaydi. Ammo ba’zi tillarning tuzilishi, grammatik xususiyatlari, shu 
tillardagi so‘zlarning paydo bo‘lish manbai, so‘z shakllari va ma’nolari bir-biriga 
ancha yaqin bo‘ladi. Bunday tillar bir umumiy o‘zakli tildan kelib chiqqan bo‘lib,