Tadqiqotlarini talqin etish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI


FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI BO’LIMI
Amaliy psixologiya yo’nalishi S-22-37 gurux
Abdullayeva Marjonaning
MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Eksperimental psixologiyada dispersion tahlil usulining o'ziga xos tomonlari A.N.Gusevning tadqiqotlarini talqin etish
Reja:
1.Eksperimental psixologiya
2.Eksperimental psixologiyada dispersion tahlil usulining o'ziga xos tomonlari
3. Psixologik eksperimentning asosiy jihatlari

Eksperimental psixologiya — psixik hodisalar va jarayonlarni ilmiy metodlar yordami bilan tadqiq qilish. Psixologiyaning fan sifatida falsafadan ajralib chiqishida eksperimental tadqiqotlar oʻtkazish asosiy rol oʻynagan. 19-asrning oʻrtalarida ilk bor sezgi, idrok yuzasidan tadqiqotlar olib borilgan. Eksperimental psixologiyaning fan sifatida ajralib chiqishiga nemis olimi V. Vundt katta hissa qoIlk eksperimental tadqiqotlar oʻzini oʻzi kuzatish uslubi yordami bilan shaxsning ichki mayllari, motivlari, fikr yuritishiga bagʻishlangan. Keyinchalik tekshirishlar turli hayvonlarda oʻtkazila boshlagan. Koʻp tadqiqotlarni AQShlik T.L.Morgan, E. L. Torndayk va boshqalar olib borganlar. Eksperimental psixologiya murakkab tadqiqot (koʻp shkalali, koʻp bosqichli) metodlari, metodikalari (ishonchliligi, kafolatliligi, test yoki retest xususiyatiga egaligi)dan tashqari elektron hisoblagichlar, texnik asboblar va moslamalar, sodda yoki murakkab tuzilgan maxsus apparatlar, zamonaviy texnika va texnologiyalarga asoslanadi

Eksperimental psixologiya yordamida psixik funksiyalargina emas, shu bilan birga shaxs hissiyoti, emotsiyasi, individual xususiyati, diqqat, xotira, idrok singari bilish jarayonlari ham tadqiq qilinadi. Eksperimental psixologiya tadqiqotlari natijalari psixologiya sohalari nazariyasini ishlab chiqishda asos boʻlib xizmat qiladi. Olimlardan F. Galton (1822-1911), D. Kettel (18601944), E. Tolmen (1886-1959), G.Rorshax (1884-1984), A. Bine(1857-1911), P.Jane (1859-1947), J. Piaje (1896—1980) va boshqalar Eksperimental psixologiyaning rivojlanishiga muhim ulush qoʻshganlar.
Eksperimental metodlar guruhi. Eksperiment metod – psixologik reallik mexanizmi va qonuniyatlarini o‘rganish bo‘yicha asosiy metod hisoblanadi. Uning asosiy mohiyati nazorat qilinadigan va boshqariladigan sharoitlarda yangi ilmiy bilimlarni olishga qaratilgan. Eksperimentning asosiy nomutaxassislik vazifasi – sabab-natija aloqalarini o‘rganish va psixologik jaryonlar va hodisalarni tushuntirishdan iborat.
Eksperiment o‘tkazishda farq va rozilik qoidasini qo‘llaydilar (J.S.Mill) A, B guruh voqealar guruhi ketidan D voqeasi kelsa ammo B, V ketidan A kelmasa, unda A, a, ning sababidir. Ikkala voqealar guruhidan birinchisi eksperimental sifatida ko‘rib chiqiladi, ikkinchisi – nazorat guruhi deb ko‘riladi. Ularni yagona farqlovchi voqea mustaqil o‘zgaruvchi deyiladi va u jarayonning davomida turli o‘zgarishlarga duch kelish mumkin.
Eng tarqalgan eksperiment modeli quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan bo‘lib, unda tadqiqotchi tahlil natijalarida sub’ektiv baholardan foydalangan holda, ya’ni x2 x1 dan katta, u2 esa u1 katta degan xulosani ta’kidlab qolmasdan balki, hech bo‘lmaganda umumiy hollarda qay darajada kattaligini aniqlashi kerak bo‘ladi. Aks holda, eksperiment va nazorat guruhlaridagi o‘zgarishlarni tasdiqlashning o‘zi bo‘lmaydi.
Kuzatish dastlabki manbalarni to`plash metodi sifatida. Ilmiy farazlarning shakllantirilishi. Laboratoriya eksperimentining o`ziga xosligi. Tajribani rejalashtirish. To`plangan ma’lumotlarni qayta ishlash.
B.G.Ananevning nuqtai nazaricha, psixologik kuzatish metodlari psixologik ob’ektlar bilan operatsiyalar tizimi va shu bilan birga psixologiya fanining gneseologik obektidir.
Psixologiyada empirik metodlarni qo`llash muammosini ko`rib chiqilayotganda (agarda tizimli yondashish talablariga rioya qilganda) ularni psixologik metodlar tizimidagi o`rnini aniqlashdan boshlash kerak. Juda bo`lmaganda beshta darajasini ajratish mumkin.
Metodika darajasi.
Metodik qo`llanma darajasi.
Metod darajasi.
Tekshirishni tashkil qilish darajasi.
Metodologik yondashish darajasi.
To`gri «metod» atamasining darajasini xohlagancha ishlatsa bo`ladi, masalan psixofizikada – o`rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor: psixodiognostikada – proyektiv metod (ikkinchi daraja); psixosemantikada semantik differentsial metod va repertuar kataklar metodi haqida gapiriladi. (birinchi daraja); Yosh davrlari psixologiyasida psixogenetik metod to`grisida baxs yuritiladi va uning turlichaligi – egizaklar metodida (to`rtinchi daraja) ko`rsatilgan.
Psixologik tadqiqotda qo`llaniladigan usullarning darajali bo`lishini G.D.Pirov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga bo`lgan:
1) xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish;
2) metodik qo`llanma;
3) metodik yondashuv.
S. L. Rubinshteyn «Umumiy psixologiya asoslari» da eng asosiy psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko`rsatdi. Kuzatuv «tashqi» va «ichki»ga bo`lingan, eksperiment–labaratoriya ishi, tabiiy va psixologik – pedagogik, qo`shimcha metod uning asosiy modifikatsiyasida fiziologik eksperiment. Bundan tashqari, faoliyat mahsulini o`rganishda suhbat va anketa usullarini ajratib o`tdi.
Tabiiyki, vaqt bu klassifikatsiyaning qirralarini ta’kidladi. Shunday qilib, psixologiyani falsafa bilan bog‘liqligi uni nazariy metodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pedagogika va fiziologiya bilan bu fanlarni psixologik ro`yxatga qo`shilishi bilan rag‘batlantirildi.
Psixologik tekshiruvlarning keng ko`lamdagi ikkinchi klassifikatsiyasi – bolgar psixologi G.D.Pirov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, modellashtirish, psixologik xarakteristikani, yordamchi metodlar maxsus metodik yondoshuvlarni ta’kidlab o`tdi. Shu metodlarning har biri bir qancha turlargalarga bo`linadi. Shunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) anketalarga, so`rovnomalarga faoliyat maxsullarini o`rganishga va boshqalarga bo`linadi.
B.G.Ananev Pirov klassifikatsiyasini tanqid ostiga olib, boshqasini taklif etdi. Hamma metodlarni u
1) tashkiliy;
2) empirik;
3) ma’lumotlarni qayta ishlash usullari;
4) sharhlash metodlariga bo`ldi.
Tashkiliy metodlarga Ananev qiyosiy, longityud va kompleks metodlarni kiritdi. Ikkinchi guruhda observatsion metodlar, eksperiment psixodiagnostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik metodlar qoldi.
Uchinchi guruhda ma’lumotlarni matematik-statistik analiz metodi va sifatli tavsiflanishi kiritiladi. Nihoyat, to`rtinchi guruhni genetik va struktura metodi tashkil qildi. Ananev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi. Lekin uning chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko`pgina yechilmagan muammolar qolyapti:
Nimaga modellashtirish empirik metod bo`lib qoldi? Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan?
Genetik qayta ishlash tekshirishni tashkil qilishning muhim usuli deb tushunilmaydimi?
Shuni eslatib o`tish ahamiyatliki, bu yerda psixologik tekshirishning nazariy metodlari ko`rsatilmagan, shu bilan birga metodlar sinfi ajratilgan, o`rni bo`yicha «oraliq» empirik va nazariy o`rtasida, empirik kuzatishlar ma’lumotlari interpretatsiyasi va qayta ishlash tafakkur qilish metodlaridir.
. M.S.Rogovin va T.B.Zapevskiylarning fikricha, metod bu – idrok jarayonida ob’ekt va sub’ekt orasidagi ba’zi bir nisbatlarning ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi.
1) germenevtik – fanning bo`linmagan holatiga to`gri keladi.
2) biografik metod psixika to`g‘risidagi fanning yakka ob’ektiv idrokini ko`rsatish.
3) kuzatish – idrok ob’ekti va sub’ekti differetsiatsiyasi.
4) o`z-o`zini kuzatish-ob’ektni oldingi differentsiatsiya asosida ob’ektga aylanishi.
5) klinik-birinchi o`ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexanizmiga o`tish vazifasi chiqadi.
6) eksperiment ob’ekt idrokining sub’ektga aktiv qarishligi sifatida, sub’ektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi.
Keltirilgan tasnif gneseologik asos, kelishmovchiliklarga ega bo`lsa ham, tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog‘liqligi bizni qiziqtiradi?
Biroq mualliflar o`ylab yoki o`ylamay psixologik metodlarning empirik tasnifidagina, Germenevning metodlari hisobiga modellashtirishni qo`shishga majbur bo`ldilar. Bu metodni qo`llashda «idrokning sub’ekt va ob’ekti qarama- qarshi qilib qo`yilmaganmi?
Model – bu bir sub’ektining boshqa bir sub’ektga ratsional qarshiligi, sub’ektning ob’ektga va o`ziga nisbatan refleksivsiz muomalasi mumkin emas-ku, degan savol tug‘iladi.
Psixologik tekshirishning tasnifiy metodlarini tushuntirishda boshqacha yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empirik metodi va psixologik metodlar orasida umuman, amalda «teng» belgisi qo`yiladi, ularning spetsifikasini aniqlash qiyinlashadi.
Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifini ko`rsatish maqsadga muvofiqdir:
Empirik, tekshirish sub’ekti va ob’ektining tashqi real munosabatlari amalga oshiririladi.
Nazariy, sub’ekt ob’ektning hayotiy modeli bilan o`zaro munosabatda bo`ladi.
Interpretatsiya (qayta ishlash) va tasvirlash, bunda sub’ekt «tashqaridan» ob’ektning simvolik – belgisi xayoli bilan munosabatda bo`ladi.
Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi ma’lumotlar hisoblanadi, ob’ekt sharoitini asboblar yordamida o`rganadi.
Nazariy metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq sxematik shaklidagi predmet haqidagi bilim bilan qo`shilgan.
Nihoyat, qayta ishlash- tushuntirish metodi- bu nazariy va eksperimental metodlarni qo`llanilishda, ularning o`zaro munosabati natijalarining «uchrashish joyi»dir.
Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o`tamiz:
1) deduktiv –umumiydan xususiyga. Natijasi – nazariya, qonun va boshqalar.
2) Induktiv – omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o`tish.
3) Modellashtirish – analogiya metodini aniqlashtirish, «transduksiya», xususiydan xususiyga ongga kiritish. Natija- ob’ekt, jarayon, sharoit modeli.

Psixologiyada eksperiment metodining qo`llanilishi psixologik bilimlarning qayta tuzilishida va psixologiyaning falsafa tarkibidan mustaqkil fan sifatida ajralib chiqishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan. eksperimental psixologiya XIX asrning o`rtalarida keng rivojlangan fiziologik laboratoriyalar negizida vujudga kela boshlagan. O`sha davrlarda bu laboratoriyalarda-sezgi, idrok, reaktsiya vaqti kabi eng oddiy psixik funktsiyalar o`rganilar edi. Bunday tadqiqotlar falsafa va fiziologiyadan farq qiluvchi eksperimental psixologiyaning fan sifatida vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratdi. eksperimental psixologiyaga Vil’gel’m Vundt asos soldi.

V.Vundt (1832 - 1920) nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi bo`lgan. V.Vundt inson ongini turli qismlarga ajratib, bu qismlar o`rtasidagi aloqa va bog`lanishlarni laboratoriya eksperimenti orqali o`rganadigan fiziologik psixologiya fanini tashkil etish haqidagi g`oyalarni o`zining “Fiziologik psixologiya asoslari” (1880-1881) nomli kitobida ilgari suradi.
V.Vundt tomonidan 1879 yili Leyptsig shahrida tashkil etilgan psixologik laboratoriya butun dunyoda eksperimental psixologiyaning markaziga aylandi. Bu laboratoriyada sezgi, idrok, turli qo`zg`atuvchilarga javob berish vaqti assotsiatsiya (bog`lanish)lar, diqqat va oddiy his-tuyg`ular o`rganilgan.
V.Vundtning fikricha nutq, tafakkur, iroda kabi yuksak psixik jarayonlarni eksperiment orqali o`rganish mumkin emas. Bu jarayonlarni o`rganishda madaniy-tarixiy metodlardan foydalanish maqsadga muvofikdir.
Agar dastlabki davrlarda eksperimental psixologiyaning ob`ekti normal etuk insonlar bo`lgan bo`lsa, keyinchalik bolalar, ruhiy kasal kishilar va hayvonlar ustida tajribalar olib borildi (K.Lloyd-Morgan, e.Torndayk). eksperimental psixologik tadqiqotlar psixik jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini o`rganish bilan cheklanib qolmay, balki sezgirlik, xotira, reaktsiya tezligi kabi individual xususiyatlarni ham qamrab ola boshladi. (F.Gal’ton, D.Kettel). Ayni paytda eksperimental psixologiya zamirida yangi yo`nalish differentsial psixologiya vujudga kela boshladi. eksperimental psixologiya tomonidan qo`lga kiritilgan yutuqlar nazariy ahamiyatga ega bo`libgina qolmay, balki maktabgacha tarbiya pedagogikasidan tortib kosmonavtikagacha bo`lgan inson faoliyatining barcha sohalarida qo`llanila boshlandi. eksperimental psixologiya texnikaviy, ijtimoiy va biologiya fanlar bilan o`zaro bog`liq holda rivojlanmoqda.

Psixologik tadqiqotlarni tashkil etishga qo`yiladigan talablar:

1. Tadqiqotni rejalashtirish metod va metodikalarni tanlash va ularni moslashtirishni o`z ichiga oladi. Psixologik tadqiqot uchun ajratib olingan jarayonga ta`sir etuvchi barcha ichki va tashqi omillar e`tiborga olinishi kerak. Rejalashtirish-bu tadqiqotning mantiqiy va xronologik loyihasini tuzish, tekshiriluvchilar soni va kontingentini aniqlash, tekshirishlar sonini belgilash, matematik statistik tahlil rejasini ishlab chiqishdan iboratdir.
2. Tadqiqot o`tkaziladigan joy tashqi ta`sirlardan holi bo`lishi (xech bo`lmaganda ular hisobga olinishi kerak). Sanitariya-gigiena va injener-texnik talablarga javob berishi zarur.
3. Tadqiqotning texnikaviy ta`minoti hal etilishi, lozim bo`lgan vazifalarning talablariga mos bo`lishi kerak.
4. Tekshiruvchilarni tanlashda ularning sifat jihatdan bir xil bo`lishiga e`tibor berish lozim.
5. Tadqiqotchi ishni rejalashtirishdan tortib xulosa va tavsiyalar ishlab chiqqunga kadar tadqiqotning borishiga, shubhasiz, ta`sir etib turadi.
6. Tekshiriluvchi uchun ko`rsatma rejalashtirish bosqichida tayyorlanib, u qiska, lo`nda va tushunarli bo`lishi kerak.
7. Tadqiqot bayonnomasi to`liq va maqsadga muvofiq holda to`ldirilib borilishi zarur.
8. Olingan ma`lumotlar miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinishi lozim.
Psixologik tadqiqotlarni tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biri natijalarni sifat jihatdan tahlil etilishidir. Bunda tekshiriluvchi tomonidan vazifani necha marta bajarganligi emas, qanday amalga oshirganligi e`tiborga olinadi.
Har qanday metoddan foydalanish jarayonida quyidagi metodologik tamoyillarga rioya qilish zarur:

• 
  metod fanning predmetiga mos kelishi va uning o`ziga xos xususiyatlarini aks ettirishi kerak;
  
• 
  psixologiyaning umumiy metodi ob`ektiv bo`lishi shart.
  
• 
  genetik (evolyutsion) tamoyilni saqlash kerak.
  
• 
  individual farqlar e`tiborga olingan holda ilmiy umumlashtirishdan foydalanish zarur.