Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Qo‘shimcha adabiyotlar 
1. Абдуазизов А., Шереметова А. Общее языкознание.- Тошкент, 2004.-Б.19 
2. Бушуй А.М., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва 
методологияси. - Тошкент: Фан, 2007.-Б.9-12. 
3. Щитка Н.Н., Юсупова К.Н.Введение в языкознание. -Тошкент, 2006.-
Б.31-33 
7. Ҳoжиeв A. Тилшунoслик тeрминлaрининг изoҳли луғaти.-Тошкент, 2002. 
4. www. literature.uz 
5. www. genhis philol.ru. 
 
8-§. TILSHUNOSLIK VA UNING BO`LIMLARI. FONETIKA VA 
FONOLOGIYA 
Reja: 
1. 
Tilshunoslik bo`limlari. 
2. 
Fonetika haqida ma’lumot. 
3. 
Fonologiya haqida ma’lumot. 
Asosiy tushunchalar: til tizimi, ramz, fonologiya, fonema, kvaziomonimlar, 
morfema, murakkab sintaktik (birlik) butunlik, abzas va matn, lison, nutq, fonetika, 
orfoepiya, orfografiya, grafika, leksikologiya, frazeologiya, so‘z yasalishi, 

---

98 
etimologiya, grammatika, morfologiya, morfemika, sintaksis, punktuatsiya, 
stilistika (uslubiyat), dialektologiya, leksikografiya 
Dunyoda 5 ming xil til mavjud. Bu tillar ma’um xususiyatlariga ko‘ra 
guruhlarga ajratilgan.
O‘zbek tili mansub bo‘lgan turkiy tillar guruhi o‘ttizga yaqin tilni o‘z ichiga 
oladi. O‘zbek tili qardosh tillar bilan bir asosga ega. Shu bilan bir qatorda mazkur 
tilning keyingi taraqqiyot bosqichlarida shakllangan o‘ziga xos jihatlari mavjud.
Til o‘z ichki tuzilishiga ega. Tilning ana shu ichki tuzilishidan qaysi birini 
o‘rganishga ko‘ra tilshunoslik fani ham bir necha bo‘limlarga ajratiladi. Og‘zaki 
nutqning tovush tizimini o‘rganadigan tilshunoslik bo‘limi fonetika, yozma 
nutqning harflar tizimini o‘rganadigan tilshunoslik bo‘limi esa grafika deyiladi. 
So‘z va uning ma‘nolari leksikologiya bo‘limida, so‘z turkumlari morfologiya 
bo‘limida, gap va gapda so‘zlarning bog‘lanishi sintaksis bo‘limida o‘rganiladi. 
Tilshunoslik fonetika (grafika), leksikologiya, morfologiya va sintaksis 
bo‘limlarining uzviy bog‘liqligidan iboratdir. Bu bo‘limlar - mazmuniga ko‘ra: 
fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis; qo‘llanishiga ko‘ra: alifbo, imlo, 
talaffuz, tinish belgilari, uslubiyat kabilarga ajratiladi. 
«Fonetika» grekcha so‘zdan olingan bo`lib, «tovush» ma’nosini anglatadi, 
ya’ni «tovush haqidagi bo`lim» demakdir. Nutq tovushlari fonetikada o‘rganiladi. 
Nutq a’zolari harakati jarayonida hosil bo‘lgan tovushlar nutq tovushlari deyiladi.
Nutq a’zolarining jami nutq apparati deyiladi. 
Nutq a’zolari nutq tovushlarini hosil qilishdagi ishtirokiga ko‘ra ikki xil 
bo‘ladi: 1. Faol (aktiv) nutq a’zolari: 1) til; 2) ovoz (un, tovush) paychalari; 3) 
yumshoq tanglay; 4) lablar; 5) pastgi jag‘. 2. Nofaol (passiv) nutq a’zolari: 1) 
o‘pka; 2) kekirdak; 3) qattiq tanglay; 4) burun bo‘shlig`i; 5) tish. 
Nutq tovushlarining uch tomoni mavjud: a) akustik, b) talaffuz (fiziologiya) v) 
vazifaviy tomonlari. Birinchidan, har qanday tovush havoning tebranishi natijasida 
hosil bo‘ladi. Shuning uchun ularning hammasi ma’lum sifat belgisiga: balandlik, 
kuch (yoki tezlik), miqdor (yoki uzunlik) va tembr belgilariga ega bo`ladi. 
Tovushlarning bu tomoni akustik tomoni deyiladi va u fizika fani bilan 
aloqadorlikda o‘rganiladi. Ikkinchidan, nutq tovushlari insonning nutq a’zolari 
harakati natijasida maydonga keladi. Nutq tovushlarining bu tomoni uning talaffuz 
(fiziologik) belgisi hisoblanadi va u fiziologiya fani bilan uzviy bog‘liqlikda 
o‘rganiladi. Uchinchidan, nutq tovushlari ma’lum maqsadda talaffuz etiladi. 
Tovushlarning ketma-ket talaffuz qilinishi natijasida ma’lum axborot uzatiladi. 
Demak, tovushlar ma’noli birliklar tarkibida ularni moddiy tomondan 
shakllantirish va ma’nosini bir-biridan farqlash vazifasini bajaradi. Masalan, soli 
bilan sholi so‘zlari birinchi tovushlari bilan, sot bilan soch so‘zlari oxirgi 
tovushlari 
bilan, 
sot 
bilan 
sut 
so‘zlari o‘rtasidagi tovushlari bilan 
farqlanadi.Tovushlarning bunday belgilari ularning vazifaviy belgisi sanaladi va u 
faqat inson tovushlarigagina xos belgi hisoblanadi. Har qaysi nutq tovushini tavsif 
qilishda ana shu uch tomon e‘tiborga olinadi. Masalan, k tovushi til o‘rtasining 
yuqori tanglayga tegishi va havoning bu to‘siqdan portlab chiqishi natijasida hosil 

---

99 
bo‘ladi. Nutq a‘zolarining qayerida va qanday yo‘l bilan hosil bo‘lishi tovushning 
talaffuz (fiziologik) tomoni sanaladi. Uning sof shovqindan iborat ekanligi, 
jarangsizligi akustik belgisi, k ning g dan va boshqa tovushlardan farqlanishi esa 
vazifaviy belgisi hisoblanadi. Tilshunoslik fani uchun tovushning vazifaviy tomoni 
muhim sanaladi. Shuning uchun vazifaviy belgi lingvistik (tilshunoslikka oid) belgi 
deb ham yuritiladi. Nutq tovushlari akustik va artikulyatsion (talaffuz) belgilariga 
ega bo‘ladi. Bu belgilarning barchasi fonetika uchun muhim sanaladi, chunki bu 
belgilarni to‘la hisobga olgandagina u yoki bu tovushning xususiyatiga to‘g‘ri 
javob berilgan bo‘ladi, lekin fonologiya uchun yuqoridagi belgilarning ko‘pi 
muhim sanalmaydi. Fonologiya uchun faqat bir tovushni ikkinchi tovushga 
taqqoslaganda ularni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilarigina 
ahamiyatli bo‘ladi. Zidlanayotgan ikki birlikni bir-biridan farqlash uchun xizmat 
qiladigan belgilar farqlovchi belgilar, ularning har ikkisida takrorlanadigan, ikkisi 
uchun ham umumiy bo‘lgan belgilar birlashtiruvchi belgilar sanaladi. Masalan, t 
va d tovushlari: birinchi tovush til oldilik, portlovchilik, jarangsizlik belgilariga; 
ikkinchisi esa til oldilik, portlovchilik, jaranglilik belgilariga ega. Bu ikki 
tovushning yuqoridagi belgilarini bir-biriga qiyoslasak, dastlabki ikki belgi (til 
oldilik, portlovchilik belgilari) har ikkisida takrorlanadi. Uchinchi belgi (jarangli-
jarangsizlik belgisi) bilan esa ular bir-biridan farqlanadi. Shunga ko‘ra, birinchi va 
ikkinchi belgilar ular o‘rtasidagi birlashtiruvchi belgilar, uchinchi belgi esa 
farqlovchi belgi hisoblanadi. Fonemalarni belgilashda yaqin, o‘zaro o‘xshash 
tovushlarni bir-biriga zidlash, ular o‘rtasidagi farqlovchi va birlashtiruvchi 
belgilarni aniqlash katta ahamiyatga ega bo‘ladi.