Alkanollar rangsiz birikmalardir. C

Gidroksil guruhining almashinishi bilan boradigan reaksiyalar.

Bu reaksiyalar natijasida alkanollarning turli hosilalari yoki alkenlar olinadi.
A. Alkanollarga vodorod galogenid kislotalarning ta’siri:

Reaksiya qaytar bo‘lgani uchun uni amalga oshirishda spirtga to‘yinguncha quruq vodorod galogenid yuboriladi yoki spirt galogenid kislotaning konsentrlangan eritmasi bilan suv tortib oluvchi reagentlar ishtirokida qizdiriladi. Ba’zan reaksiyalarda HBr o‘rniga uning tuzlari (KBr, NaBr) va konsentrlangan sulfat kislota ishlatiladi, chunki ajralib chiqayotgan HBr faol ta’sir qiladi:
H₂SO₄ + KBr → HBr + KHSO₄
R–OH + HBr → R–Br + H₂O
Alkanolning tuzilishi va galogenid kislotalardagi galogenlarning tabiatiga qarab, reaksiya tezligi turlicha bo‘ladi va quyidagi tartibda kamayadi:
HI > HBr > HCl > HF R₃COH > R₂CHOH > RCH₂OH
Reaksiyaga kirishish qobiliyati kichik bo‘lgan HCl birlamchi va ikkilamchi spirtlar bilan faqat ZnCl₂ ishtirokida qizdirilganda reaksiyaga kirishishi mumkin:

Reaksiyaga kirishish qobiliyati eng kuchli bo‘lgan uchlamchi spirtlar esa hatto xona haroratida konsentrlangan xlorid kislota bilan chayqatilganda tegishli xloridlarga aylanadi:

Uchlamchi spirtlar vodorod galogenidlar bilan S_N1–mexanizmda reaksiyaga kirishadi. Buni uchlamchi butil spirtning HBr bilan reaksiyasi misolida ko‘rib chiqamiz:
Birinchi bosqichda bromid kislotaning vodorod ioni spirtdagi kislorod atomining umumlashmagan elektron juftiga birikib, alkilgidroksoniy tuzi (I)ni hosil qiladi. Reaksiya umumiy tezligini belgilovchi sekin boradigan ikkinchi bosqichda alkilgidroksoniy ioni karbkation (II) bilan suvga dissotsilanadi. Tez boradigan uchinchi bosqichda esa karbkation bromid-ionini biriktirib, uchlamchi butil bromid (III) ga aylanadi:



Karbkationlarni qiyin hosil qiladigan metanol va ko‘pchilik birlamchi spirtlar vodorod galogenidlar bilan S_N2-mexanizm bo‘yicha reaksiyaga kirishadi. Bu mexanizmni etanol bilan faol HBr reaksiyasi misolida keltiramiz:

Reaksiyaning 1-bosqichida HBr ning H^ ioni etanol kislorodining umumlashmagan elektron juftiga birikishidan etilgidroksoniy ioni (I) hosil bo‘ladi. 2-bosqichda bromid-ion etilgidroksoniy ioniga birikib, o‘tish holati (II)ni hosil qiladi. So‘ngra (II) suvni ajratib, etil bromidga aylanadi:


B. Alkanollarga fosforning galogenli hosilalarining ta’siri
Alkanollarga PBr₃, PI₃, PCl₅, PBr₅, POCl₃, POBr₃ ta’sir ettirganda gidroksil guruhi galogenga almashinadi. PBr₃ va PI₃ reaksiya vaqtida fosfor bilan brom va ioddan hosil qilinadi:
2 P + 3X₂ → 2 PX₃
3ROH + PX₃ → 3 RX + P(OH)₃ bunda X = Br, I
PCl₃ uchlamchi spirtlar bilan reaksiyaga kirishib, uchlamchi xloralkanlarni hosil qiladi:
3 R₃C–OH + PCl₃ → 3 R₃C–Cl + P(OH)₃
PCl₅ va PBr₅ alkanollar bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi:
R–OH + PX₅ → R–X + POX₃ + HX ( X = Cl, Br)

D. Alkanollarga tionil galogenidlarning ta’siri

Bu reagentlarning afzalligi shundaki, reaksiya natijasida toza galogenalkanlar va faqat gazsimon SO₂ hosil bo‘ladi. Binobarin, reaksion aralashmadan galogenalkanlarni ajratib olish osonlashadi.