Алмас қылыш

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
156 
жақсы көрер бәйбішесі. Одан туған бала да ханға ерекше ыстық. Жағанды 
Жәнібек құр ғана жақсы көрмейді, оныменен санасады, ерекше сыйлайды. Ал 
Әбілқайыр ханның келіні, Шах-Будақтың әйелі Аққозы-бике Жағанның туған 
апасы. Аққозы мен Жаған Алтын ханда 
1
көшпелі Керей руының белгілі батыры 
Домбалықтың апалы-сіңлілі қызы. Жағаннан Қасым туса, Аққозыдан Әбілқайыр 
ханның ең жақсы көрер немерелері, соңынан бүкіл Орта Азияны жаулап алған 
Мұхамед-Шайбани хан мен Махмуд-Сұлтан туған. 
Әбілқайыр мен Жәнібектің арасындағы қанды ұрысты өшпендікке қарамай, 
кезінде бүкіл Шығысқа аттары шыққан қос сұлу Жаған мен Аққозы біріне-бірі 
тарту, таралғы, кісі жіберіп сыйласып тұрған. Аралары балдан тәтті тату. Оның 
үстіне Қасым да, Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтан да Шыңғыс әулетіне 
жатпайтын, шешелерінің айтқандарын екі етпейтін мінез көрсеткен. Бұл әрине 
балаларын жастайынан өздерін сыйлайтын етіп өсірген аналарының қасиеттерінен 
туған ерекшелік. 
Қасымның осындай жағдайын білетін Жәнібек, баласымен әңгімелескенде 
әрқашанда бәйбішесі Жағанды ала отыратын. Ал Жәнібек соңғы кезде Қасыммен 
жиі кездесетін болды. Оған себеп — ханның өзге ақылгөй үзеңгілес би, батыр 
серіктерінен гөрі, Қасымның қиын мәселелерде әкесіне анағұрлым дұрыс кеңес 
беруінен еді. 
Күндегі әдеті бойынша, шаңқай түс шамасында хан Ордадан шығып, бәйбішесі 
Жағанның оқшаулау тігілген, шағаладай аппақ екі кигіз үйден кіндіктесе 
көтерілген ақ ордасына беттеді. Бұл кез көктем бітіп, жаз жадырай бастаған мезгіл 
еді. Хан Ордасы Сарысудан Ұлытау етегіне көшіп келген. Әлем сандықтан күн 
көзіне алып шыққан жанат ішіктей құлпырады. Жаңа көтерілген көк балауса 
жасыл шалғын көкірегіңді жарғандай жұпар аңқиды. Тау қойнауынан төмен қарай 
сарылдай аққан мұздай бұлақтардың мөлдір суы күн сәулесімен шағылысып, 
жерге тастаған күміс белбеудей жалт-жұлт етеді. Бұлақ жағаларында бұйралана 
өскен құба талдың басына қонып алып, бұлбұл құстар не бір тәтті әуенге сап ән 
шырқайды. Жәнібек әлемнің осынау бір ғажайып суретіне сұстана қарап сәл 
кідірді де, ақ орданың есігін ашты. Ханның келетінін күтіп, үйдің ортасындағы 
қызғалдақтай кілем үстінде алтын шарадағы уыз қымызды сапырып отырған 
Жаған түрегеліп, иіліп сәлем етті. 
— Арсың ба, Жаған бикем? 
— Барсың ба, хан ием. 
Есік алдына күмістенген кебісін тастап жатып, хан әйеліне сұқтана қарады. 
Жаған қара торының сұлуы еді. Сұңғақ бойлы, оймақ ауыз, көген көз. Екі бала 
тапса да қыпша белі әлі де жіп-жіңішке. Қақтаған алтыннан жасалған ауыр 
шолпысы жерге тартып тұрғандай, білектей етіп өрген қос бұрымының ұшы 
шұбатылып кілем үстінде жатыр. Меруертпен шытырмалап, гауһар таспен безеген 
қызыл мауыты сәукелесі, аш белін қынаған алтын оқалы қызыл бар- 
қыт камзолының түсін ашқандай жарасып тұр. Жаған иген басын әлі жоғары 
көтерген жоқ. Сонау бота көзін жауып тұрған ұзын кірпіктері найзадай Жәнібектің 
кеудесіне келіп қадалғандай. Жәнібектің қырықтан асқанға дейін сан айқаста 
мызғымаған тас жүрегі, кенет қолға түскен торғайдай тыпырши қалды. Хан көз 
алдында осы Жағанмен алғашқы кездескен шағы елестеп кетті. 
1
Алтын хан деп көне заманда Қытайдың солтүстігіндегі негізгі көшпелі елдерден құрылған хандықты айтқан. 

---

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
157 
Жәнібек жиырмадан жаңа асқан тұсында. Жазтоқсанның нағыз сарша тамыз 
ыстық кезінде Шах-Будақ сұлтанның серігі боп қырық жігіт құдаларды басқарып 
Алтын хан патшалығына барған. Әбілқайыр ханның баласының жанына ерген 
әнші, күйші, батыр, балуан, мерген, құсбегі — кілең өнерлері тасыған өрендер. 
Домбалық батыр сол маңда көшіп жүрген ең беделді рулар — Қытай, Найман, 
Керейдің бас батыры еді. Оныменен Цзинь богдаханы да, көршілес Ойрат 
қонтайшысы Исентайшы да мықтап санасады екен. Жәнібек бастаған Шах-Будақ 
тобы Теріскей Тарбағатайды жағалап Зайсан көлінен өтіп, Алтай тауының күнгей 
жағына шықты. Қалың Найман, Қытай, Керей тайпа елін көктей басып, үшінші 
тәулікте Домбалық аулына жетті. Бұл ауыл Қыдыркөл жағасына кеше ғана келіп 
қонған екен. Қамысты көлді жағалай кілең ақ шағаладай кигіз үй тігіліпті. Көк 
майса, жасыл шалғын белуардан келеді. Арғы қабағы қарауытып қана көрінген 
шалқар дария, көгілдір көлдің ақ айдынында сыңсыған қаз-үйрек, сыбызғыдай 
сызылған қоңырқай аққу әні алыстан талып естіледі. Көлдің қамысы аз күншығыс 
жағынан, сонау алыстағы белеске қарай өріп бара жатқан қарақұрым жылқы 
көрінеді. Шах-Будақ сұлтанның келе жатқанынан күні бұрын хабардар ауылдың 
қыз-келіншек, бозбалалары құдаларды көш жерден қарсы алды. Жәнібек Шах-
Будақтың қалыңдығы Аққозыны бірден таныды. Қарсы алған ауыл қыз-келіншегін 
қырағы көзімен бір шолып өтіп еді, дәл осы ауылға бұл жалғанның бар сұлу қыз-
келіншегін жинағандай екен. Ал Аққозы солардың ішінде топ қоңыр қаздың 
арасындағы аққу тәрізді. Сұңғақ бойлы, аққұба мөлдір көз бір керемет. Басындағы 
алтай құндызынан тіккен шоқ үкілі камшат бөркі де, үстіндегі дүрия шәйі қос 
етекті көйлегі де, белін қынай киген қамқа ішігі де, гауһармен безенген алқасы 
мен аяғын басқан сайын қоңыраудай сылдыр қаққан қақтаған алтын шолпысы да 
басқалардікінен анағұрлым қымбат, өзгеше. Қыздың сырт бейнесін көргеннен-ақ 
Жәнібек Домбалықтың атақты сұлуы Аққозы осы екеніне шек келтірмеді. Енді ол 
қалған қыз-келіншек арасынан Аққозының сіңлісі Жаған бикені іздей бастады. 
Былтыр Аққозыға құда түсе келген Әбілқайыр адамдарынан Жағанды Аққозыдан 
сұлу болмаса, кем емес деген лақапты естіген. Қарсы алдында тұрған қыз-
келіншектің ішінде Аққозыға көркемдігімен пара-пар келетін ешкім көзіне түсе 
қоймаған соң, «Жаған мұнда жоқ екен!» деген. Неге екені белгісіз, Жаған 
Аққозыдан да асқан сұлу болуға тиісті деген ойдан ол арыла алмаған. Қайткенмен 
де Жағанды тезірек көруге құмарлана асыққан. Бірақ Жаған көзге түспеді. Тек 
қонақтарға ауыл кәдесін істеп, кешкі ойын-сауыққа кірісер алдында ғана 
Домбалық батырдың екінші қызының жылқы бағуға кеткенін білді. Қазақ 
руларының ғұрпы бойынша көне заманда жылқы бағу тек жылқышылардың ғана 
борышы емес, қыз-бозбаланың да шаруасы. Жасыл шалғынды ми далада, жаздың 
жылы айлы түнінде қыз-бозбала болып жылқы күзету — қазақтың ескі салтының 
бір қызық дәстүрі. Кең алқапта үйір-үйір боп бытырай жайылған қалың жылқы. 
Сол қара-құрым жылқыны екеу-екеуден серік боп, ән шырқап айнала жүрген қыз-
бозбала. Қос жанында тай қазанда былқылдай қайнаған құлынның уыз еті. 
Үйірінен бөлініп кеткен саяқты іздеген боп сайға түсіп бара жатқан, сойылын 
сүйреткен бозбала. Арғы беттен астындағы жорғасын жанындағы серік қызына 
ұстатып, төмен қарай асыға аяңдаған үкілі бөрікті, былқ-сылқ басқан жас сұлу... 
Бұ да бір қызық заман! Жақсы көрсең де келмейтін, жек көрсең де оралмайтын, 
біржолата мәңгі өшкен алтын дәурен! 

---