Алмас қылыш

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
162 
Астрахань, Қырым, Ноғайлы хандары бар. Олардың ар жағында, алыстан тулап 
жатқан дариядан — Түрік пен Стамбул сүлесі көрінеді. Екі жағың да жетісіп
түрған жоқ. Бірі болмаса бірі бас салатыны аян. Ал, ондай халге жетпес үшін, біз 
өзіміз ерте қимылдауымыз керек. 
— Дұрыс айтасыз, хан ием. Кім садақты алдымен тартса, сол жауын бұрын 
жаралайды. 
— Міне осы жай еді менің сенімен ақылдасайын дегенім, Қасым сұлтан. Не 
айтасың? 
Қасым көп ойланған жоқ. 
— Ақылмен арыстанды да ұстауға болады, — деді ол. — Ақылға салған іс 
қашанда жеңісті келеді. Дұрыс істегенсің, көке, жалғыз менімен ғана емес, 
Бұрындықпен де, Қамбармен де ақылдасқан жөн... 
— Олардың да кезегі келер, өзің не шертесің? 
— Менің дерім бір-ақ ой. Жатсам-тұрсам көз алдымнан Әбілқайырдың сұрғылт 
жүзі кетпейді. Ол текке жатпаса керек. 
— әрине ғой. Қауіп Көк Орда жағынан. Диірменде туған тышқан дүрсілден 
қорықпас. Бізбен алысып үйреніп қалған жау қаймығуды білмейді, бүгін болмаса 
ертең Әбілқайыр хан Ақ Ордаға қарсы жорыққа шығады. 
— Дұрыс айтасың. Қазір ол Моғолстанға қарсы қол жинап жатыр деген сыбыс 
бар. 
— Моғолстанға аттанғаны — бізге аттанғаны. Андыз барда ат өлмес, 
қолымызда күш тұрғанда бізге бос жатуға болмайды. Әбілқайыр Үргеніш жақта 
Моғолстанға қарсы қол жинап жатқанында, біз Түркістан уәлиетін басып алуымыз 
керек. Сығанақ, Сайрам, Яссы, Созақ, Отырар тәрізді мықты бекіністері бар 
қалаларды қолға түсірсең, Әбілқайырдың көк желкесіне мінеміз. Оны Дәшті 
Қыпшақ жеріне жібермек түгіл, бүкіл Мауреннахрдың өзіне қауіп туғызамыз. 
— Өзім де солай топшылап едім, болжауымыз бір жерден шықты. 
— Түркістан уәлиетін қайтару — Дәшті Қыпшақ елінің сауда-саттық жолын 
ашу ғана емес, әділеттік үшін күресу. Өз жерімізді, өз қалаларымызды өзімізге алу 
— тілектес Моғолстанды қанды көз Әбілқайырдан қорғау. 
Бағанадан бері әкесі мен баласының сөзін құр тыңдап отырған Жаған сөзге 
кірісті. 
— Сонда сендер Көк Ордаға қарсы соғыс ашпақсыңдар ма. 
әкесі үшін Қасым жауап берді. 
— Жоқ, апа, біздің елімізге, жерімізге қарсы жүз жыл бұрын Ақсақ Темір 
ашқан соғысты аяқтамақпыз. 
— Ақсақ Темірдің жерінің өзін Аққозының хан атасы жаулап алған жоқ па? 
— Жаулап алды. Жаулап алды да, Ақсақ Темір әулетімен бірігіп кетті. Қазақ 
руларының байырғы қонысы Түркістан өлкесін кеше Ақсақ Темір билесе, бүгін 
Әбілқайыр билеуде. Әділеттік іздесе, ол жерді бүгін біз қайтарып алуымыз керек. 
— Тағы да қырғын қан төгіс болады екен ғой? 
— Иә, апа. 
— Аққозының балалары саған қарсы, сен оған қарсы шығады екенсіңдер ғой. 
— Иә, апа. 
Жаған кенет қабағын шыта қалды. 
— Жоқ, оларың болмайды! 
— Неге, апа? 

---

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
163 
— Аққозы марқұм екеуміз бір ана, бір әкеден тудық. Апалы-сіңлілі екі 
адамның балаларына бірін-бірі кескілердей не жетпейді? Атақ па, бақ па? 
— Жоқ, апа, мен атақ, бақ үшін қан майданға шықпаймын. Мені ажалға айдап 
салар халқымның жағдайы, болашағы. Біздің заман қасқырлар заманы. Кімде-кім 
өзгеге үлесін жібермесе, тартып-жұлып өзінің тиесісін ала алса, соның қолында бұ 
жалғанның тірегі. Соның ғана сұм дүниеде тіршілік сүруге қақы бар. Егер біз 
өзімізді Әбілқайырға талауға берсек, ертең құл боламыз, жерімізден, елімізден 
айрылып, тарих бетінде мәңгі жоғалып кетеміз. Ал жаныңды құрбан етіп 
алыспасаң, болашақ ұлы айқастарда құрып кету оңай. 
— Құрымаудың жалғыз жолы тек майдандасу ма? Жылы-жылы сөйлесе жылан 
інінен шығады. Сойыл ала жүгіргенше, жылы сөйлесіп, марқұм Аққозы бикенің 
атасымен де, балаларымен де тіл табуға болмай ма? 
Анасы мен баласының сөзін үнсіз тыңдап отырған Жәнібек басын көтерді. 
— Әбілқайырмен және оның ұрпақтарымен тіл табу — олардың айтқанына 
көну деген сөз. Айтқанына көнсең сол күні қаныңды ішеді. 
— Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтан Қасымжанның қанын ішпейді. 
Былтыр аналары Аққозы қайтыс боларда екеуінің де берген анттары бар... 
Былтыр Күзтоқсанның басында Жаған Аққозы хал үстінде жатыр деген хабар 
алып, Қараталға көшіп бара жатқан бетінде Яссыға бұрылған. О кезде қандай 
өшпенділік болмасын, мұндай қайғылы жағдайда ресми қатынасқа жол берілетін. 
Бірінің адамына бірі тимейтін. Аққозы ханым Мұхамед-әкім эль Таразидың 
тойынан кейін, екі баласының даңқына көз тимесін деп, пітір беріп құран оқытуға 
Яссы қаласындағы Қожа Ахмет Яссауидың мешітіне әдейі арнап келген-ді.
Атақты қари 
1
Қожа Мүлкім Аққозы ханымның атынан екі бие сауымдай мезгіл 
құран оқып батасын берген. Ханым садақаға молда, мүрит, қари, бейшараларға он 
топ жібек, барқыт, екі арба өрік, мейіз үлестіріп, құрбандыққа қырық қой, бес ту 
бие сойғызып, өзінің жібек шатырына қайта оралған. Шатырға кіре қалпақтай 
түскен. Жиналған бақсы-балгерлер ханымның қандай кеселменен ауырғанын таба 
алмаған. Сасып қалған Яссының хакімі Мұхамед-Мазит тархан Аққозының атасы 
Әбілқайырға, Аққозының сіңлісін алып отырған Жәнібекке ат шаптырған. Өзі 
сырқаттанып жүргендіктен Әбілқайыр кіші бәйбішесі Рабиу-Сұлтан-Бегімді 
жіберген. Жаған өзі келген. Қасымды Жәнібек біреу болмаса біреу қастық істеп 
жүрер деп алып қалған. Жаған жеткенде сұлу Аққозы хал үстінде жатқан. Әлі де 
аққудың көгілдіріндей сұлу Аққозының бір аптаның ішінде табытқа айналғанын 
көріп Жаған солқылдай жылап, апасын құшақтап ағыл-тегіл болған. Осы кезде 
барып Аққозы ең ақырғы күшін жиып, Жағанға өзінің енді бұл дүниенікі емес 
екенін айтып: 
— Бауырым, Жаған, — деген, — о дүниеге өз күнәмды арқалап кеткім 
келмейді. Тек өзіңе ғана айтатын құпия сырым бар. Егер бұл сырымды иманыңдай 
сақтайтын болсаң... 
— Аққозы-ау, о не дегенің? Сенің сырың менің иманым емес пе? — деп Жаған 
солқылдап жылап қоя берген. 
— Менің ажалыма ешкім де айыпты емес, өзім ғана күнәлімін... 
— Қалайша? 
— Өсек сөздің шеті өзіңе де жеткен шығар. Орақ өлді дегеннен кейін ерге 
шықпаймын деп құран ұстап ант еткенімді өзің де білесің. Сол Орақ тірі болып 
1
Қ а р и — құранды жатқа білетін діни адам. 

---