Aloqalarini va o‘zaro bog‘liq1igini ilmiy o‘rganishdir

Plastik kartochka bank tomonidan belgilangan limit bo‘yicha tovar sotib olish uchun ishlatiladigan plastik kartochka yoki plastika undan kartochka cgasini ismi-sharifi, raqami yoki shifri, kartochkaning amal qilish muddati ko‘rsatiladi. Mijozga bankning kredit limiti kredit rcjasida ko‘rsatilgan, qarz oluvchi bankdan olish huquqiga ega bo‘lgan kredit summasi bo‘1sa, o‘tqazib beriladi. Kredit hajmi kredit qiymatiga ya’ni kreditdan loydalanganlik uchun qarzdorga to‘laydigan summasiga bog‘liq. Kredit qiymatining asosiy qismlari foiz stavkasi, yig‘imlar, sug‘urta kafolatlari va komissiyalari hisoblanadi.
Garovga berish operatsiyalarini amalga oshirish quyidagi asosiy holatlar bilan bog‘liq:

1. Mol-mulk uchun garov huquqi ushbu mulkni xarid qilgan yangi xaridorga mulk bilan birgalikda o‘tadi;

   
   

2. Kreditor — garovga olgan tomonning talablari bajarilishi uchun kafolat bo‘lib, qarzdorning mol-mulkigina xizmat qiladi;

   
   

3. Qarzdor garovga olgan tomonning talablari bajarilishini ta’minlamaganda, garov huquqini boshqa subyektga o‘tkazishga haqlidir;

   
   

4. Garov mulkning turlariga nisbatan qo‘1lani1ishi mumkin. Mulkiy munosabatlar ham garov predmeti bo‘lishi mumkin.

   
   

Garov javobgarlikni ta’min1ash usulidir. Unda kreditor qarshi tomon o‘z mas’u1iyat1arini bajarmagan taqdirda garovga qo‘yi1gan mulk asosida o‘z talablarini qondira oladi. Garovga berish operatsiyalari ham maxsus shartnoma asosida amalga oshiriladi.

Ipoteka — (grekcha Hypoteke - garovga olmoq) ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish orqali kreditor — garovga olganning ma’lum miqdordagi mab1ag‘ga bo‘lgan talabini ta’minlashni bildiradi.
Ko‘chmas mulk - yer maydoni, inshootlar, uskunalar va shunga o‘xshash yer bilan shunday uzviy bog‘liq asbob-uskuna- larki, ularni katta miqdorda zarar yetkazmasdan yerdan ajratish
mumkin emas. Korxonani garovga qo‘yish ham ipotekaning bir turi hisoblanadi. Mablag‘lami ko‘chmas mulk sotib olish yo‘li bilan inflyatsiyadan qutqarish mumkin, chunki ularning narxi ko‘pincha doimiy ravish‹1a o‘sib boradi.
Kichik biznes korxonasini kredit bilan ta’minlash — pul yoki tovar shaklidagi vositalami ma’lum muddatga xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun bcrishdir.
Kredit bilan ta’minlashda to‘lov muddati kichik bimes bankga kreditni kredit to‘lash va foiz to‘1ash sharti bilan ssuda ko‘rinishida pul yoki tovar shaklida olishi mumkin. Yuridik yoki jismoniy shaxslar qarzga vosita beruvchilar — kreditorlar, oluvchilar — zayomchilar (qarzdorlar) deb ataladi. Kreditning asosiy vazifasi pul vositalarini qaytarib berish sharti bilan korxonalar taqsimlash va vaqtincha bo‘sh pu1 mablag‘larini samarali ishlatishidan, haqiqiy pullami kredit pullarga (banknotalar) va kredit operatsiyalariga (naqd pulsiz hisob-kitobga) almashtirishdan, va kredit o‘zini ssuda kapitali harakati shaklida namoyon etadi. Pul yoki tovar shaklidagi ssuda qaytariladi va to‘1ov sharti bilan kreditor va zayomchi orasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi.
Kichik biznesda kredit bilan ta’min1ashda tijorat, bank, davlat iste’mo1chi, xalqaro kreditlar ishlatiladi. Ularning hammasi kredit berilish muddatiga qarab, qisqa muddatli (bir yilgacha). o‘rta muddatli (bir yildan uch yilgacha) va uzoq muddatli (uch yildan ortiq) bo‘lishi mumkin.
Tijorat krediti — tovar shaklida (beriluvchi) sotuvchilar tomonidan xaridorlarga beriladigan kredit bo‘lib, sotilgan tovarning qiymatini keyinroqqa surishdan iborat. Natijada hisob- kitoblar veksel yoki ochiq hisob bilan amalga oshiriladi. Birinchi holatda xaridor tovar hujjatlarini olganidan so‘ng, o‘tkazi1ishi sotuvchi tomonidan qo‘yilgan vekselni (trattani) ifodalaydi yoki oddiy veksel rasmiylashtiriladi. Ikkinchi holatda sotuvchi xaridoming qarz majburiyatlarini olmaydi va qarz bo‘yicha hisob ochadi, qarzni uzish davriy to‘1ov1ar sifatida qisqa muddatlarda (1 2 oy) amalga oshiriladi.
Tijorat kreditiga bo‘lgan zarurat kapitalni ishlatish x « muomala vaqtini bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi natijasida kelib
chiqadi. Bu yerda tovarni kreditga sotish ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligiga yordamlashadi, kapitalning aylanishini tezlashishini va foydaning ko‘payishini ta’minlaydi. Bu kredit qisqa muddatli bo‘ladi.
Bank krediti — ishbilarmonlarga va korxonalarga pu1 ssudasi ko‘rinishida beriladi. Bank ssudasi — bu korxona, tashkilotlar, alohida fuqarolarning vaqtincha bo‘sh vositalari bo‘1ib, bank tomonidan shartnoma asosida, ularning roziligi bilan jalb qilinadi, ushbu ssuda fondi tashkil etadi. Kredit olish uchun kredit oluvchi va zayomchi tomonidan kredit shartnomasi tuzilib, o‘z ichiga quyidagilarni oladi: kredit turi, miqdori, uning berilish tarkibi va muddati, kredit berish sharti, foiz to‘1ovining miqdori, har ikkala tomon javobgarligi, kreditor va zayomchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlar.
Davlat kredftf kichik biznes taraqqiyoti uchun davlat budjetidan eng muhimi, zamonaviy ishbilarmonlik loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha tasdiqlangan dasturlar asosida beriladi.
Iste’molchf kredit — kredit shaklida qarz oluvchi sifatida yuridik shaxs, qarz beruvchi sifatida kredit idorasi, korxona va tashkilot chiqishi mumkin. Bu kredit shakli xalqni iste’mol talabini qondirish vositasi sifatida xizmat qiladi va pul yoki tovar shaklida bo‘lishi mumkin.
Xalqaro kredit — bu xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasi bo‘1ib, u turli davlatlar kreditorlari va qarz oluvchilari orasida ssuda bcrish, ishlatish va uni uzish bo‘yicha foiz to‘lash bilan amalga oshiriladi. Bu turdagi kredit kichik biznesni taraqqiy toptirishi uchun davlatlararo banklar va firmalar tomonidan xalqaro yordam shaklida beriladi. Xalqaro kredit o‘lchami va uni berish sharti kredit beruvchi va oluvchilar o‘rtasidagi kredit shartnomasida o‘z aksini topadi. Tadbirkorlik korxonasi nazarida kredit berish va ta’minlash quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: Tovar, valyuta bilan ta’minlangan (tovar, tijorat hujjatlari bilan va boshqa qiymatlar bilan) va ta’minlanmagan (bank) kreditlari, qarz oluvchilari bo‘yicha kreditlar shaxsiy, davlat va moliyaviy bo‘lishi mumkin.
Kreditning asosiy shartli hisob-kitob turi (to‘1ash muddati uzaytirilgan hisob), firma krediti, veksel (hisobli) va faktoring hisoblanadi. Firma krediti — mol beruvchi va sotuvchi to‘lash muddati uzaytirilgan kreditni xaridorga beradi. Bu kabi kredit shaklining birdan-bir maqsadi mahsulotni iste’molchiga avans sifatida berishdir, avans shartnomaga qo‘1 qo‘yilgandan so‘ng, o‘tkazi1adi. Vekscl krediti — bu vekselni bank tomonidan sotib olish veksel egasidan to‘lash muddati kelmasdan, sotib olishdir, ya’ni veksel egasi bankdan muddatidan ilgari vekselda ko‘rsatilgan pul miqdorini, tijorat to‘1ovlarini, hisob to‘1ovini va boshqa xarajatlarni
ayirgandan keyingisini oladi.
Fuktoring — bu aylanuvchi vositalarni kredit bilan ta’minlashda o‘rtada turuvchining (vositachi) faoliyati turidir, o‘rtada turuvchi kompaniya (bank) ma’lum to‘lov evaziga ishbilarmonlar tarkibidan xaridorlardan uning hisobiga olinadigan put mablag‘ini olish huquqiga cga bo‘1adi (debitorlik qarzini inkassaga qo‘shish huquqi). Shu bilan birga, o‘rtada turuvchi mijozning aylanuvchi vositasini kredit bilan ta’minlaydi va uning kredit va valyuta tavakkalchiligini o‘z zimmasiga oladi, o‘rtada turuvchi tovar sotuvchining o‘zaro munosabatlari faktoring bo‘yicha shartnoma bilan tartibga solinadi.
Ochiq hisob bo yicha kredit bilan ta’minlash — bu sotuvchini doimiy xaridoriga ta’minlatmasdan va tez foiz to‘1amasdan to‘1ov muddati uzaytirilgan shakldagi kreditidir. Sotuvchi xaridorga tovarni uning manziliga tovar taqsimlash hujjatlari bilan birga qarz miqdorini shartnomada belgilangan muddatlarda, o‘z qarzini ochiq hisob bo‘yicha uzib boradi. Overdraft qisqa muddatli kreditlash shakli bo‘1ib, banklar amaliyotida ishlatiladi. U Angliyada paydo bo‘lgan. Overdaftning mazmuni shundan iboratki, odatda bankning ishonchli mijoziga ma’lum chegarada cheklar bilan qarz to‘lash huquqi beriladi. Bu kabi operatsiya natijasida manfiy balans, ya’ni debitorlik saldosi — (mijozning bankga qarzi) paydo bo‘1adi. Bank va mijoz o‘zaro shartnoma tuzib, unda overdrafming eng katta miqdori, kredit berish sharti, uni qaytarish tartibi va overdraft uchun foiz miqdori belgilanadi.
Kichik biznes korxonalariga kredit berish markaziy bank tomonidan foiz stavkalari belgilanib, tijorat banklari o‘z xizmatlari uchun markaziy bankdan olinadigan kredit foiziga nisbatan qo‘shimcha foiz qo‘yib kredit berishi mumkin.