Амалий машғулот Давлат бюджети нима ва у қандай вазифаларни бажаради?

Тўлаш муддатлари – ҳар ойда Ҳисобот муддатлари – ҳар ойда
Рангли ва қимматбаҳо металлар бўйича солиқ солиш базасининг ўзгариши. Қимматбаҳо, рангли, нодир металлар, табиий газ ва газ конденсатига солиқ ставкаларининг пасайиши
9	Бонуслар	Бонуслар	Солиқ кодексидан бошқа қонунга чиқариб ташланди.
10	Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ Тўлаш муддатлари – ҳар ойда, ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – йиллик	Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ Тўлаш муддатлари – ҳар ойда, ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – йиллик	Солиқ ставкалари ҳар йили индексация қилинади
11	Мол-мулк солиғи –5% ставка  Тўлаш муддатлари – ҳар ойда, ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – йиллик	Мол-мулк солиғи – 1,5% ставка Тўлаш муддатлари – ҳар ойда, ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – йиллик	2022 йилдан бошлаб солиқ базаси белгиланган минимал қийматдан паст бўлиши мумкин эмас
12	Ер солиғи Тўлаш муддатлари – ҳар ойда, ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – йиллик	Ер солиғи Тўлаш муддатлари – ҳар ойда, ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – йиллик	Солиқ ставкалари ҳар йили индексация қилинади
13	Давлат божи	Давлат божи	Солиқ кодексидан бошқа алоҳида қонунга чиқариб ташланди
14	Йиғимлар	Йиғимлар	Йиғимлардан - автотранспорт воситаларини сотиб олинганлиги ва (ёки) Ўзбекистон ҳудудига вақтинча олиб кирилганлиги учун йиғим чиқариб ташланди
Бирлаштирилган солиқлар
15	Нефть маҳсулотларини ишлатганлик учун олинадиган солиқ	-	Солиқ акциз солиғи билан бирлаштирилди
16	Ягона ер солиғи	-	ЯЕС ер солиғи билан бирлаштирилди
Бекор қилинган солиқлар
17	Инфратузилмани ривожлантириш солиғи	-	Бекор қилинди
18	Давлат жамғармаларига ажратмалар	-	Бекор қилинди
19	Қўшимча фойда солиғи	-	Бекор қилинди
Жорий этилган солиқлар
20	-	Рента солиғи Тўлаш муддатлари – ҳар чоракда Ҳисобот муддатлари – ҳар чоракда	2022 йилдан айрим табиий ресурслар бўйича жорий этилади. База ер қаъридан фойдаланганлик учун солиққа яқин – фойдали қазилмалар захираларининг қазиб олинадиган ҳажмининг қиймати, харажатлар айирилган ҳолда
21	-	Утилизация йиғими Тўлаш муддатлари – ҳар ойда Ҳисобот муддатлари – ҳар ойда	Транспорт воситалари ишлаб чиқарувчилари ва импортёрлари учун 2021 йилдан жорий этилди

Жадвал таҳлили қуйидагиларни кўрсатади:
1) солиқларни камайтириш ва унификация қилиш борасида муайян ишлар амалга оширилди. Хусусан:
- инфратузилмани ривожлантириш солиғи, давлат жамғармаларига ажратмалар, қўшимча фойда солиғи қисқартирилди;
- нефть маҳсулотларини ишлатганлик учун олинадиган солиқ, ягона ер солиғи - бошқа солиқлар билан бирлаштирилди;
- йиғимлардан - автотранспорт воситаларини сотиб олинганлиги ва (ёки) Ўзбекистон ҳудудига вақтинча олиб кирилганлиги учун йиғим чиқариб ташланди.
2) бир вақтнинг ўзида рента солиғи ва утилизация йиғими каби янги тўловлар жорий этилди;
3) 2018 йилда солиқ ва йиғимлар сони 19 тани, 2022 йилда 16 тани ташкил этди. Тўланадиган солиқлар сони бўйича олинса:
- умумбелгиланган солиқларнинг ўртача тўловчисида тўланадиган мажбурий солиқлар сони (акцизлар, ер қаъридан ва сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқлар, шунингдек йиғимлар тўловчиларини ҳисобга олмаганда) 2018 йилдаги 8 тадан 2022 йилда 6 тага камайган;
- солиқларни соддалаштирилган тартибда тўлайдиган ўртача тўловчи учун (2019 йилдан бошлаб айланмаси 1 млрд сўмгача бўлган) мажбурий солиқлар сони 2018 йилдаги 3 тадан 2022 йилда 5 тага кўпайди (6-жадвал);
4) солиқ ҳисоботини қисқартириш ва соддалаштириш ва тўлов муддатларига келсак, бу ерда асосан ҳеч нарса ўзгармаган, аксинча: айланмадан олинадиган солиқ бўйича солиқни тўлаш муддатлари ва ҳисобот муддатлари чоракликдан ойлик муддатга ўтказилди, ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ бўйича эса ҳисобот чоракликдан ойлик муддатга ўтказилди.
6-жадвал. Ўртача солиқ тўловчи томонидан тўланадиган солиқлар (акциз, ер қаъридан, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун олинадиган солиқлар, шунингдек йиғимлар тўловчиларни ҳисобга олмаган ҳолда)

Солиқлар тизими	2018 й.	2022 й.
Умумбелгиланган солиқларни тўловчилар, 2019 йилдан бошлаб эса шу жумладан айланмаси 1 млрд сўмдан ортиқ бўлган кичик корхоналар	1) ҚҚС 2) фойда солиғи 3) ЖШДС 4) ягона ижтимоий тўлов 5) мол-мулк солиғи 6) ер солиғи 7) инфратузилмани ривожлантириш солиғи 8) давлат жамғармаларига ажратмалар	1) ҚҚС 2) фойда солиғи 3) ЖШДС 4) ижтимоий солиқ 5) мол-мулк солиғи 6) ер солиғи
Солиқларни соддалаштирилган тартибда тўловчилар (2019 йилдан бошлаб айланмаси 1 млрд сўмгача бўлган тўловчилар)	1) Ягона солиқ тўлови 2) Ягона ижтимоий тўлов 3) ЖШДС	1) айланмадан олинадиган солиқ 2) ижтимоий солиқ 3) ЖШДС 4) мол-мулк солиғи 5) ер солиғи

Солиқ ислоҳотининг учинчи йўналиши - макроиқтисодий вазиятнинг барқарорлигини, Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ва унинг даромадларини шакллантиришнинг мустаҳкамлигини таъминлаш.
Ҳар қандай цивилизациялашган давлат барқарор молиявий ҳолат бўлганда мавжуд бўлиш ва ривожланишга қодир. Давлат молиявий ҳолатининг асосини унинг давлат бюджети ташкил этади. Маълумки, у даромадлар ва харажатлар қисмларидан иборат. Давлатнинг ривожланиши уларнинг қиёсланишига боғлиқ. 2018 йилга қадар давлат сиёсати профицит билан (даромадлар ошган ва харажатларни таъминлаган) Давлат бюджетига қаратилди. 2018 йилдан бошлаб давлат сиёсатида жадал иқтисодий ривожланишга эътибор қаратила бошланди. Бунда, солиқ ислоҳотининг қабул қилиниши билан бюджетнинг даромад қисми қисқара бошлади. Шу билан бирга, унинг харажатлари кескин ўса бошлади. Бунда улар тасдиқланган бюджетда йил давомида ошиб борди. Масалан, 2021 йил учун давлат органларининг харажатлари 135,6 трлн сўм миқдорида тасдиқланган бўлиб, йил давомида улар икки бараварга ошиб, 160,6 трлн сўмни ташкил этди. Бу ҳолат табиий равишда Давлат бюджети дефицитининг ҳосил бўлиши ва ошишига олиб келди. Бунда, у 2022 йил учун ҳам сақланиб қолади ва кейинги йиллар учун прогноз қилинади (7-жадвал).
7-жадвал. 2022–2024 йилларга бюджет мўлжаллари.
млрд сўм

Т/р	Кўрсаткичлар	2022 йил учун прогноз	Бюджет мўлжаллари
			2023 й.	2024 й.
1	Консолидациялашган бюджет даромадлари	254 582,5	276 673,9	316 482,5
2	Консолидациялашган бюджет харажатлари	280 128,7	304 584,4	347 228,6
	шу жумладан ташқи қарз ҳисобидан давлат дастурларига харажатлар	10 696,5	13 455,8	13 617,6
3	Консолидациялашган бюджет сальдоси (профицит +, дефицит -)	-25 546,1	-27 910,5	-30 746,2
4	Давлат қарзларини сўндириш	10 172,3	11 394,3	15 098,9

Агар 2020 йил учун тасдиқланган прогнозларда Консолидациялашган бюджет дефицитининг энг кўп миқдори мавжуд бўлмаган бўлса (гарчи бундай кўрсаткич илгари ҳар доим тасдиқланган), 2021 йил учун прогнозларда дефицит 6,5% даражасида белгиланган бўлса, 2022 йил учун 3%гача камайтирилди. Дефицит бор экан, савол туғилади: уни нима билан қоплаш мумкин. Қуйидагилар дефицитни қоплашнинг инфляциядан ташқари асосий манбалари ҳисобланади:
- солиқ маъмуриятчилигини қатъийлаштириш;
- давлат кафолати остида олинадиган ташқи қарзлар.
Биз қуйида солиқ маъмуриятчилиги ҳақида сўз юритамиз. 2018 йилдан бошлаб ҳукумат кафолати остидаги ташқи қарзлар кескин ўсишни бошлади ва 2021 йилдан барқарорлашди. Бунда, ушбу қарзларнинг катта қисми давлат бюджетини қоплашга йўналтирилади (8-жадвал). Солиқ юкининг камайиши билан Давлат бюджетининг даромад қисми камаяди ёки етарли даражада ўсмайди, лекин унинг харажатлар қисми камаймайди, балки янада катта суръатларда ўсиб боради. Давлат бюджетининг дефицити ҳосил бўлади. Уни шу жумладан ташқи қарзлар билан ҳам қоплашади. Бунда, ушбу ташқи қарзлар маълум вақтдан кейин яна катта фоизлар билан қайтарилиши керак. Уни яна Давлат бюджетидан қайтариш керак бўлади.
Бундай тизимни кечиктирилган солиқлар тизими деб аташ мумкин:
солиқларни камайтирамиз - харажатларни қарзлар ҳисобига қоплаймиз - қарзларни бўлғуси солиқлар ҳисобига қоплаймиз
Бунда, агар иқтисодиёт жадал ривожланмаса, келгусида қарзни ёки солиқларни кўпайтириш ёхуд қарз олишни янада ошириш ҳисобига қоплашга тўғри келади (бу, айтилганидек, “ташқи иқтисодий боғлиқлик” ).
8-жадвал. Бюджет дефицити ва уни қоплаш

Т/р	Кўрсаткичлар	2020 йил учун прогноз	2021 йил учун прогноз	2022 йил учун прогноз
1.	ЯИМнинг ўсиш суръати, %да	5,5	5,1	6,0
2.	Истеъмол нархлари индекси, ўтган йилнинг декабрь ойига нисбатан, %да	12,5 - 13,0	9,0 -10,0	9,0
3	Консолидациялашган бюджет дефицитининг юқори чекланган миқдори ЯИМга нисбатан, %да	кўрсаткич мавжуд эмас	6,5	3
4.	Ҳукумат кафолати остида олинадиган ташқи қарзларнинг чекланган ҳажми, млрд дол	5,5	5,5	4,5
	шу жумладан Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетини қўллаб-қувватлаш учун, млрд дол	2,5	2,2	2,5
5.	Ҳукумат кафолати остида жалб қилинган давлат қарзининг чекланган миқдори, ЯИМга нисбатан %да	1,5 млрд долл.	60	60

Агар юқорида айтилганлардан келиб чиқилса, иқтисодиётнинг ўсиш суръати бошқа макроиқтисодий кўрсаткичлардан жадал бўлиши керак. 2021 йилда ЯИМнинг, Консолидациялашган бюджет даромадлари ва сўм курсининг долларга нисбатан курсининг ўсиш суръатлари 2018 йилга нисбатан деярли бир хил (9-жадвал). Бу ташвишли омил. Албатта, бу ерда пандемия ҳал қилувчи рол ўйнади. Бунда, пандемия тугаши билан яна бир омил - Украинадаги низо туфайли жаҳондаги ташқи сиёсий вазият юзага келди. Бу жаҳонда ва биринчи навбатда, постсовет ҳудудида иқтисодиёт ривожланишининг пасайишига олиб келиши мумкин. Иқтисодиётимиз интеграциялашган ва ушбу омилларга ниҳоятда боғлиқ: ташқи савдо айланмасининг 50%дан ортиғи МДҲ давлатлари ҳиссасига тўғри келади, 2021 йилда фуқароларимизнинг ушбу давлатлардан ўтказган ўтказмалари ҳажми 8,1 млрд долларни ташкил этди (бунда, маҳсулотларимиз экспортидан, олтинни ҳисобга олмаганда, жами 11 млрд доллар келиб тушган).
Бир вақтнинг ўзида, 2018 йилдан 2021 йилга қадар жами ташқи қарзнинг жиддий равишда – 212,8%гача ўсиши ва давлат қарзининг ЯИМга нисбатининг тегишли равишда 38%га ошиши солиқ тизимига таъсир кўрсатади.
Шу билан бирга, айрим умидли омиллар ҳам мавжуд. Бозор конъюнктураси олтин-валюта захираларини 35,1 млрд долларгача ошириш имконини берди, барқарор банк тизими фаолият кўрсатмоқда, ходимларнинг иш ҳақи жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда (9-жадвал).
9-жадвал. Макроиқтисодий кўрсаткичлар

Т/р	Кўрсаткичлар	2018 й.	2019 й.	2020 й.	2021 й.	Ўсиш/пасайиш, 2021 йилда 2018 йилга нисбатан
1.	Ўртача йиллик курс бўйича ЯИМ, млрд долларда	52,2	62,2	59,4	69,1	132,4%
2.	Ўртача йиллик курс бўйича консолидациялашган бюджет даромадлари, млрд долларда	13,7	16,1	15,4	18,5	135 %
3.	Бир йил учун ўртача сўмнинг долларга нисбатан расмий курси, сўмда	7787,8	8513,6	10 148,3	10625,5	136,4%
4.	Жами ташқи қарз, млрд долл*	17,2	24,6	34,2	39,6	212,8%
4.1	шу жумладан давлат ташқи қарзи	10	15,9	21,4	23,9	239%
5.	Давлат (ташқи ва ички) қарзининг ЯИМга нисбати, %да	28,3	29,7	39	38
6.	Давлат кафолати остида ташқи қарзлар тўғрисида тузилган битимлар суммаси, млрд сўмда	3	8,9	5,5	5
4.	Олтин-валюта захиралари, млрд долл.	27,9	28,8	34,2	35,1	125,8%
5	Ташқи савдо айланмаси, жами млрд долларда	33,8	42,2	35,4	42,1	124,5%
5.1	шу жумладан экспорт, долларда	14,3	17,9	14,9	16,6	116%
5.2	шу жумладан импорт, долларда	19,5	24,3	20,4	25,5	130,7%
5.3	ташқи савдо айланмасининг салбий сальдоси	- 5,3	- 6,3	- 6	- 8,8
6.	Марказий банкнинг қайта молиялаштириш ставкаси, %да	14	16	15	14**
7.	Депозитлар бўйича ўртача банк ставкаси сўмда
7.1	жисмоний шахслар учун, %да	18,5	17	17	20,2
7.2	юридик шахслар учун, %да	15,2	14	14,4	15,1
8.	Фуқароларнинг Ўзбекистонга валюта ўтказмалари ҳажми, млрд долларда	5	6	6	8,1	162%
9.	Ўртача иш ҳақи, сўмда	1 800 000	2 300 000	2 700 000	3 200 000	177,7%
10.	Белгиланган энг кам иш ҳақи, сўмда	202 730	634 880	679 330	822 000	405,5%

*Жами ташқи қарз ҳукумат ва ҳукумат кафолати остида жалб қилинадиган (давлат ташқи қарзини), шунингдек ҳукумат томонидан кафолатланмаган ташқи қарз (хусусий ташқи қарзни) ўз ичига олади. Бунда, хусусий сектор асосан давлат улушига эга бўлган компания ва банклар билан намоён қилинганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. 2021 йилда давлат томонидан 919,9 млн доллар асосий қарз ва улар бўйича 370,9 миллион доллар фоизлар сўндирилган. Хусусий сектор кредиторларга тегишинча 4,5 млрд доллар ва 523,3 млн доллар тўлаган.