Amaliy mashg‘ulot -5 Mavzu : Geomorfologik, tektonik, geologik, gidrogeologik va muhandis geologik xaritalar Tayanch so‘z va iboralar

---

AMALIY MASHG‘ULOT -5
 Mavzu : Geomorfologik , tektonik, geologik, gidrogeologik va muhandis 
geologik xaritalar 
Tayanch so‘z va iboralar: 
injener-geologik, xaritalash,masshtab 
 
AMALIY MASHG‘ULOT MATNI 
 
1. Injener-geologik xaritalash maydonlarni injenerlik nuqtayi nazaridan 
o‘rganishdagi asosiy geologik usul bo‘lib, injenerlik izlanishlarning boshlang‘ich 
bosqichlarida o‘tkaziladi. 
Uning asosiy maqsadi u yoki bu miqyosda injener-geologik sharoitni topografiya 
asosida tasvirlashdan iborat, ya’ni maydonlardan omilkorlik bilan foydalanish va 
muhofazalash, turli inshootlar qurilishini, qurilish va konchilik ishlarini bajarish 
sharoitini o‘rganishdan iborat. 
Injener-geologik xaritalashning xulosaviy mahsuloti injenergeologik xarita, uning 
tushuntirish matnini tuzish hamda o‘rganilgan hududda tarqalgan tog‘ jinslarining 
injener-geologik xususiyatlarini aniqlashdan iborat. 
Injener-geologik sharoiti qanchalik aniq va obyektiv tasvirlansa, xarita shunchalik 
amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi. Xaritalar natijasiga asoslanib boshqa geologik 
turdagi ishlar (chamalash, tajriba ishlari, doimiy kuzatish ishlari va b.q.) aniqlanadi, 
izlanishlar bosqichiga mos yetarli darajada injener-geologik sharoit haqida tasavvur 
hosil qilinadi. 
Injener-geologik xaritalash uchun injener-geologik sharoitni mujassamlashtiruvchi 
hamma tabiiy omillar o‘rganiladi. Bu ning natijasida turli bino va inshootlarni 
joylashtirish rejasi, qurilish sharoiti, turg‘unligi haqidagi fikr yuritiladi. 
Xaritalashda hozirgi vaqtda qurilish sharoitini belgilovchi asosiy injenergeologik 
elementlar mukammal o‘rganilishi zarur, buning uchun geologik ishlarning 
chamalash, tajriba va boshqa turlaridan foydalaniladi. 
Injener-geologik xaritalash geologik xaritalashning davomi bo‘lib, u yoki bu 
maydonni geologik nuqtayi nazaridan o‘rganadi. 
Injenerlik izlanishlarini bajaradigan geologik ishlar ichida injener-geologik 
xaritalash o‘rni, ko‘p hollarda injener-geologik xaritalash geologik ishlar ichida 
qisqa vaqtda, kam mablag‘ sarflab maydonning injener-geologik sharoiti haqida, 
stratigrafiyasi, yer osti suvlarining tarqalishi, daryo vodiylari tuzilishi, tunnel 
trassalari va boshqalar qurilishi haqida ma’lumot olish vositasi hisoblanadi. 
Ko‘p yillik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, injener-geologik xaritalash o‘tkazmay turib 
chamalash, kavlash, tajriba ishlarini o‘tkazish yaxshi natijalarga olib kelmaydi. 
Shuning uchun injenergeologik xaritalash ishining o‘rni juda muhimdir. Biroq 
xaritalash oldiga qo‘yilgan vazifa hamma vaqt bir xil emas, u quyidagilarga bog‘liq 
bo‘ladi: 
a) izlanish bosqichi; 
b) hududning o‘rganganlik darajasi; 
d) 
loyihalanayotgan inshoot turi; 
e) 
geologik sharoitning murakkabligi va boshqalar. 

---

Oldin qayd etganimizdek, injener-geologik izlanishlar ichida injener-geologik 
xaritalash izlanishlarning boshlang‘ich bosqichlarida asosiy tur hisoblanadi. 
Keyingi bosqichlarda o‘rganilayotgan maydon sathi kichraysa ham uning 
mukammalligi oshib boradi. Mukammal izlanishlar boshlangunga qadar odatda 
xaritalash tugagan bo‘lishi kerak. Bu bosqichda u chamalash ishlari bilan qo‘shilib 
ketadi, chunki mukammal bosqichda asosan chamalash ishlari o‘tkaziladi. Bunday 
o‘zgarishga sabab katta miqdorda chamalash ishlarini o‘tkazmay turib mukammal 
xarita tuzib bo‘lmaydi. 
Xaritalash ishlarini umumgeologik ishlarda tutgan o‘rnini baholashda maydonning 
geologik hamda injener-geologik nuqtayi nazaridan o‘rganilganligi muhim 
ahamiyatga ega. Agar maydon yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa, geologik tuzilish, 
gidrogeologik sharoitlarning asosiy qonuniyatlari aniqlangan bo‘lsa xaritalashga 
ehtiyoj qolmaydi. Agar maydon sust o‘rganilgan bo‘lsa, xaritalash ishlari katta 
ahamiyat kasb etadi, uning yordamida qisqa vaqtda, kam xarajatlar bilan injener-
geologik sharoitning asosiy elementlarini ajratish, unda yetakchi o‘rin tutuvchi 
elementlarni mukammal o‘rganish mumkin. Bu birinchi galda quriladigan 
inshootlarning o‘rnini tanlash, qurilish sharoitini baholash va boshqalarda muhim 
uslub hisoblanadi. 
Xaritalash turli qurilishlarda turlicha muhimlikka ega. Masalan: gidrotexnik inshoot 
qurilishi maydonining geologik tuzilishini o‘rganishda muhim hisoblansa, inshootni 
loyihalashda zarur bo‘lgan ma’lumotlarni aniqlashga imkon bermaydi, buning 
uchun geologik ishlardan foydalanish zarur. Suv omborlari qirg‘oqlarini 
o‘rganishda esa xaritalash asosiy hisoblanadi. Yo‘l qurilishida esa xaritalash uning 
hamma yerida bir xil ahamiyatga ega emas, ya’ni ko‘prik, tunnel va boshqalar 
qurilishida xaritalash mukammal bajarilishi, boshqa geologik ishlar bilan birga 
o‘tkazilishi talab qilinadi. 
Shunday qilib, xaritalash ishlarining muhimligi loyihala nayotgan inshoot va 
injenerlik ishlari turi bilan belgilanadi. Bunda injener-geologik sharoit muhim 
ahamiyatga ega. Maydon qanchalik murakkab bo‘lsa, stradigrafik qirqimlarni, 
hudud strukturasini, geologik jarayonlar tarqalishini xaritalash ishlarini bajarmay 
turib aniqlash mumkin emas.