Amaliy yadro fiziкasi

5.2-rusm. Nt11·lunliris/1 sxemasi. а) - пат1111а bilan nюnitm·ni n111·lunti1·isl1;

: 1

-
Ь) - etalon Ьi!ап monitoгni n11rlontiri.r/1.



РJ1е1•11юрос/1111 JJ.

w
^{1 у} :,·-1"
н
ГТ1

'_{. .. 3 ?}

е-- 1· _{. .}

LiJ

5.3-rasm. Nam11na11i n111·/a11tirisl1 va о 'lchash депюsi. / - elektron tezlatkic/1 konuli , 2 - gamma-kl·a111lm· dastasi. 3 - konteyner. 4 - ya,·im о "tkazgichli de1e k101· , N - 11011111101 .

Bir qator kimyoviy e(eшeпtlar nнrlantirilgapda yadro xarakteristi­ ka la ri, x11susa11. уагiш yemirilisl1 davrlari l1ar xil bo'lgan ikki yoki un­ dan ortiq raclioizutoplar lюsil Ьо' lishi 111umkin. U yoki bu 1·adioizotop- 11i element miчdo1·i11i aniqlash 11сlн111 tanlab olisl1 Ьiг necha oш illar·ga bug•fiq bo·Jadi. Tadt1iqotcl1i qisqa yoki uzoq yashuvcl1i radioizotopni ta11lab olisl1i шu111ki11. Ta11lab olingan radioizotop ana/itik rш/ioizotop dcy ila d i. Agar qisqa yaslюvchi radioizotop analitik radioizotop sifati­ da olinsa, 11 lюlda tezkor (yoki eksp, ·ess) tal1lil11i amalga osl1irisl1 mшп­ k in. Qisqa yashovchi radioizotoplar Ьilan isl1laganda nurla11tirilgan

199

11аmш1а tezkorlik Ьilан o'lcl1ash qurilmasiga olib ke\i11isl1i keгak . Bu p11evmopoc\1ta y01·damida amalga osh i1·ilad i. Qisqa yas\10vcl1i 1·adio­ izoto plai· Ьilan tahlil o' tkaz islш iнg ka111c\1ilikla1·idш1 Ьi1·i - bu us11I Ьilan Ьi1· vaqtda ko'p ele111enh1i aпiqlab bo ' \mas lig id ir . Shш1ga qaramasdan hozirgi kш1da sanoatda asosaп eks p1·ess ta\1lillш· qo' llaпi\ad i. O'rta va uzoq yas\1ovchi radioizotoplar Ьilап Ьiг vaqtda ko ' p elemeнtli tal1\il­ lami amalga os\1irisl1 mшnkin. Bu usul asosan ilmiy tadqiqot isl1\a1·ida qo·\\aniladi.
Oxiгgi bosqic\1 bu паmuпа, etalon va mo11ito1·lami11g indt1ksiyalan­ gan aktivliklarini o'lc\1as\1 ,·а o'lcl1asl1 пatijasi bo·yicl1a eleme11t 111iqdo­ ri11i aniq\ash. Nt1r\a11is\1 tugagaнdan keyi11 o'\cl1as\1gacl1a Ьо' lga11 vaqt pauza vaqti 11am deyiladi. Bu vaqt aнalitik radioizotopniпg уш·iш ye111i­ rilisl1 davriga qarab belgi\a11adi. Ayrim lюllaгda aнalitik radioizotopni o·lchasl1ga xala\ be1·uvcl1i qisqa yasl10vcl1i radioizotoplaшi11g ye111i1·ili­ s\1ini kutis\111сlш1111а1nш1а ma'l11m Ьiг vaqt o' lc\ia1nasdan tur il adi.
Hozirgi k11nda ind11ksiyalangan aktivliklш·iнi o'lc\1asl1 uchш1 aso­ saп o·ta toza ge1ma11iyli yaгim o'tazgichli detektшlar qo'\la11iladi. Bu detektor\ar y11qori saшaradшlikka va ene1·giya Ьо'уiс\ш y11qori ajratish qoЬi\iyatiga ega.
Aktivatsion tal1\il spektroшetrlarida Ьiг qator yordan1c\1i e\ektrot1 qttrilma\a1· ish\atiladi. Bu quri\111a\arga уогdшпсl1i va asosiy kucl1ay­ ti1·gicl1lar, tok manbalari. filtrlar, fon11i1·ov ka qilish 111osla111alaгi, ko'p kana\li analizator\a1· va уш·iш o'tkazgichli detektorlar kiгadi. Biz bu­ lar icl1ida zamonaviy bo'lgan ko'p kanalli a11alizaloгga to'xtalamiz. Ко'р kana\li a11alizalo1· - in1pulsla1· amplituda laqsimoti11i olisl1 ucl1ш1 mo'lja\laпgaп qш·ilшa bo'lib. tшdagi kaл alla 1· soni 4096 va uнdan 011iq bo'ladi. Ко'р kanalli analizatorlar tarkiblga y-spekt 1·lam i qayta isl1lasl1- ga yordam beruvchi dast11rga ega bo'lgaп kompyuter ham k i1·ad i.
Hozirgi kuпda aktivatsioп tahlilda oli11adiga11 ma'lшnotlami qay­ ta is\1\ovchi l1ar xil turdagi dasturlar isl1lab cl1iqilgan bo'lib, t1lar tal1- lil jarayonini to'liq avtomatlasl1tirisl1ga yordam beradi. Nш-\a11isl1 tt1ri va eпergiyasi. slш11ingdek, yarim parc\1ala11isl1 da,•ri kattaligi bo'yicha izotop\aп1i saralas\1, ya'11i qaysi yadroga tegishli ekaпligiнi. 1шгlanisl1 intensivligi bo'yicl1a esa 111iqdori11i (yoki konse11t1·atsiyasi11i) a11iqlash
mшnki 11. На1· Ьiг kimyoviy ele111e11t atom yadrosi o'ziga tegisl1li а, f3
va y-nurlanis\1lar chiqa1·adi. Oddiy qilib aytganda l1ar Ьiг radioizotop

200
o'zi11i11g «baпnoq izlariga» ega. 5.4-ra.ш,da gшшna-nurlanishlar ya­ rim 0'1azgicl1li de1ek10rda o·Jchaпgaпda lюsil bo·Jgan gamma-spektr bo•yicha rnodda ta1·kibida a11iqla11ga11 elemeпtlar ko'rsatilgaп.

100000,--- _...------------
^{10000 ...} ...
800 1600 ноо J200