Америкалик Януарий Мак

бир неча япроқларигина кўзга ташланарди. Бошқа жойларда

---

саксовулнингкалтавақаттиқшохлари,узунтўлқинсимонилдизлари
биланбутунлайочилибқолганбўлиб,кўпаршинга(
0,
71м.
)чўзилиб
кетганэди.Уларгажазирамақуёш нурларитаъсирқилмайдигандек
кўринарди— уларшуқадармустаҳкам эди.Яхшиямкибуўтиш узоқ
чўзилмади,аксҳолдабарчаотларимизҳолдан тояр ваочликдан
ҳалокбўлганбўларди.
Олдинроқкучсизланибқолганот,бирнечаверстюрганданкейин
қоқилибкетиб,гандиракладивагурсиллабергайиқилди.Бизундан
эгар важиловни ечиболдик,унингюкинингбир қисмини бошқа
отларгаюклаб,бирқисминибутунлайташлабюбордик,униўзҳолига
ташлаб,йўлда давом этдик.Қоронғи тушгандан кейин ҳам,анча
вақтгачаОлтиқудуққаетиболишумидидаолғаюравердик.
Ниҳоят отларимизнинг ҳолдан тойганлиги,мени эртасига пиёда
қолмасликучунтўхташгамажбурқилди.Бечоражониворларбутунни
сувсизўтказишларикеракэди, чункиОдамқирилгандансувтопиб
бўлмаслигиниолдинданбилганимиздаҳам,бизнингетарлидаражада
суволишгаимконимизбўлмаганэди.Бизотларгаем ўрнигақаттиқ
қора нон бердик,лекин қаттиқ ташналиклари сабаб,улар нонга
қарамади ҳам.Биз уларнинг юкларини олиб,ўзларини саҳрода
топишларимумкинбўлганнарсанитопишлариучунқўйибюбордик».
СкайлерПеровскданБухорогайўлолган,Мак-
Гаханэсаолғаюрган
эди. Ниҳоят америкалик рус қўноқгоҳлари изларига дуч кела
бошлади вакўп азоблардан сўнгфон Кауфманнингқўшинигадуч
келди.УШайхариқдатуркманларбилантўқнашибтурганэди.Шундан
кейин Мак-
Гахан русларбилан Хивагачаетиболади,русгенерал-
губернаторидан интервью олади,Скобелев билан дўстлашади ва
Хивахонинингтаслимбўлишидаиштирокэтади.Ухонбиланалоҳида
суҳбатуюштиради,унга19асрнингтурлиянгиликлариҳақидасўзлаб
беради:

---

«Усуҳбатнименқайсимамлакатданкелганимнисўрашданбошлади.
—Америкадан—жавобқилдиммен.
—Демак,сизинглизэмасмисиз?—анчаажабланибсўрадиу.
Бусаволхонмениинглизжосусидебўйлайди,дегантахминимни
тасдиқлади.
—Йўқ,—дедиммен;—менингмамлакатиманчагинаузоқда.
—Қанчаликузоқ?
— Каттаденгизортида;туяюришида400кунюриш керакбўлади.У
ҳайратда қолиб, шундай катта денгиздан қандай қилиб ўтиб
келганимнисўради.Шундаменундан,Амударёнингқуйиоқимидарус
пароходиникўрганми-
йўқлигинисўрадим.Уменўзим кўрганим йўқ,
лекинуҳақидакўпэшитганман,деди.Менунгабундайпароходўша
денгизни(
океанни)туяданросақирқмартатезроқҳаракатланиб,ўн
кунда босиб ўтишини айтдим.Кейин мен унга бу пароходларни
менингюртдошларим кашф қилганлигини,янаХиваданБухорогача
хабарниқандайдирбеш дақиқадаетказишнингтезкортизиминиҳам
бизникиларяратганини билдирдим.Буэсахонгамутлақоишониб
бўлмайдигантуюлди;афтидануменибуюкёлғончидебўйлади.
Телеграф Тошкентгача Хива мағлуб бўлганидан кейин етказиб
келинган.Осиёликларнингжудаозгинасигинабукашфиёттўғрисида
тушунчагаэга».
Мак-
Гахан ўз китобининг учинчи қисмида туркманларга қарши
юришда ҳам бўлганлиги ҳақида ёзган.Унингкитоби 1874 йили
Лондонданашрқилинган,бирйилданкейинэса,рустилигатаржима
қилинибПетербургда,«Русскойвестник»дабосилибчиққан.Букитоб
Туркистонгаюришларҳақидаҳикояқилувчиэнгмуҳимманбалардан

---

биридир.
КейинМак-
ГаханбиланСкайлерянабиргалашиб,туркларнинг1876