An respublíkasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Jaqtılıqtıń yarım ótkizgishdegi jutılıwı
Yarım ótkizgish deneler jaqtılıqtıń tásirine júdá sezgir boladı, sebebi olarda jutılǵan (ulıwma aytqanda elektromagnit nurlanıw) energiyası arqasında (esabınan) zaryad tasıwshılar tıǵızlıǵı hám qozǵalıwshańlıǵı ádewir ózgeriwi, azı kem ájayıp qubılıslar tiykarında júdá kóp áspablar, quramalı qurılmalar tayarlanadı, olar ilim hám texnikanıń, sanaattıń túrli tarawlarında hám insanlardıń kúndelikli turmısında keń qollanılmaqta. Ulıwma aytqanda «yarım ótkizgishlerde foto elektrlik qubılıslar» oqıw qollanbasında («Ózbekiston» nashiriyoti, 1994y) fotoelektrik qubılıslar jeterlishe keń túrde bayan qılınǵan. Sonıń ushın biz bul jerde olarǵa tiyisli bazı bir áhmiyetli maǵlıwmatlardı qısqasha bayan qılıw menen sheklenemiz.

Dene sırtına túsip atırǵan jaqtılıqtıń, ulıwma aytqanda, bir bólegi qaytadı, bir bólegi jutıladı hám jáne bir bólegi ótip ketiwi múmkin. Bizdi tiykarınan jaqtılıqtıń denede jutılıp atırǵan bólegi qızıqtıradı. Jaqtılıqtıń denede jutılıwı tómendegi Buger-Lambert nızamına boysınadı.

J(x)= J(0)exp(-αx) (3)

bul jerde J(x)-jaqtılıq túsip atırǵan dene betinen x aralıq ishindegi jaqtılıq aǵımı (1sm² bet júzine 1 s ta túsetuǵın jaqtılıq energiyası), J(0)-betke túsip atırǵan jaqtılıq aǵımı, deneniń jaqtılıqtı jutıw koeffitsenti.

Bul nızamdı monoxromatik jaqtılıq halında yaǵnıy fotonlar hv energiyası aǵımı arqalı súwretlew múmkin:

q(x)=q(0)exp(-Nx) (4)

Bunda q(0) hám q(x)-dene betine túsip atırǵan hám betten x aralıq ishkerige jetip barıp atırǵan fotonlar aǵımlar, N-jutıwshı oraylardıń kólemlik tıǵızlıǵı, -jutıwshı oraydıń effektiv kesimi.

Anıq bolǵanınday,

J(x)=ћq(x), =N (5)

Sonı atap ótiwimiz kerek,  jutılıw koeffitsenti hár-bir deneniń ózine sáykes bolıwı menen birge jáne jaqtılıq (foton) qaytalanıwshılıǵı  da baylanıslı boladı.

Sonıń ushın  baylanıstı anıqlaw áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Túrli jutılıw halları ushın  nıń kórinisi hár qıylıdur. Jaqtılıq degende biz elektromagnit nuralanıwdıń kózge kórinetuǵın hám kórinbeytuǵın oblastların názerde tutamız. Jaqtılıqtıń bir neshe jutılıw jaǵdayların qarap óteyik.

1.