Anadolu Sohbet Gelenekleri ve Yaren Bildiriler

 

42
 
 
Meclis Dışı Etkinlikler 
Yâran  geleneği  genellikle  meclis  içindeki  varlığıyla  birlikte 
anılmaktadır. Bunun nedeni ritüeli doğuran ve etkinliğin gösterilen yüzü 
olmasına  bağlanabilir.  Ancak  yâran  geleneğinde  meclis  dışında  da  bir 
bütünlük  ve  dayanışmanın  olduğu  göz  ardı  edilemez.  Bu  çalışmanın 
kapsamı  dâhilinde  belirlenen  meclis  dışı  etkinlikler,  başlıklar  halinde 
tablo  biçiminde  verilmeye  çalışıldı.  Muhakkak  verilen  tablo,  çeşitli 
etkinlikler etrafında genişletilebilir. Bu çalışma da kaynakçaya ve sözlü 
mülakatlara  dayanarak  yapılan  etkinlikler,  üç  başlık  altında  ele 
alınmıştır. Bunlar: 
• Hizmete Dayalı Etkinlikler: 
- Köylerde imeceye dayalı etkinlikler, 
- Köy odalarında gece toplantıları, 
- Düğün, doğum, hastalık ve ölüm gibi toplumsal olaylar, 
- Köy  kuyusu,  cami  yapımı,  ilkokul  ve  çeşme  inşası,  ağaç  dikme 
gibi imara dayalı faaliyetler, 
- Kurum  içi  eğitim  ve  toplantılar  vasıtasıyla  Çankırı  kültürünün 
devamını sağlama. 
 
• Eğlenceye Dayalı Etkinlikler 
- Kahveye, hamama gitme gibi şehir içi etkinlikler, 
- Dernek aracılığıyla veya davet yoluyla şehir dışı gösteriler, 
- Yâran  meclisinin  Çanakkale,  Konya  vb.  yerlere  şehir  dışı 
gezmeleri, 
- Yâranın ailelerle birlikte yaptığı piknik, kır gezisi, 
- Festivaller 
 
• Maddiyata Dayalı Etkinlikler 
- Alışveriş ve ticaretin devamlılığını, canlılığını sürdürme, 
- Yâren ağaların kalkınmasını sağlama ve yardımlaşma, 
- Düğün, doğum ve ölüm ritüellerinde birlikte olma, 
- Durumu iyi olmayan kişilere maddî yardımlarda bulunma. 

43
 
 
Bu  tablo  genişletilebilir,  etkinlikler  daha  geniş  bir  şekilde 
değerlendirilebilir.  Örneğin  güvenliğe  dayalı  etkinlikler  olarak  nöbet 
tutma  ve  halkı  koruma  işlevi  bir  dönem  yâran  geleneğinin  içinde 
uygulanmaktaydı.  Günümüz  şartları  içinde  bu  uygulama  işlevini 
yitirmiştir.  Bu  nedenle  günümüzde  geçerli  olan  veya  olabilecek 
etkinlikler bu listeye dâhil edilmemiştir.  
 
Sonuç 
Bu çalışmada Çankırı yâran geleneği içinde sosyal hayatı ve buna 
bağlı  olarak  meclis  dışındaki  etkinlikleri  toparlayıcı  bir  durum  analizi 
ortaya  koymaya  çalışılmıştır.  Bu  amaçla,  yâran  geleneği  öncelikle 
kurumsal özellikler sergileyen yönüyle ele alınmıştır. Bir kurum olarak 
hem  tüzel  kişiliğe  sahip  olan  meclisin  hem  de  birey  olarak  yârenin 
sosyal  hayattaki  yeri  ve  işlevlerine  değinilmiştir.  Çalışma  kapsamında, 
Çankırı  coğrafyası  köy  ve  şehir  yâranları  dâhil  olmak  üzere  birlikte 
değerlendirilmiş, bütün halinde yâran geleneğinin işlevleri aktarılmaya 
çalışılmıştır.  Ardından  meclis  içi  ve  meclis  dışı  etkinlikler  olarak  iki 
kategoriye  ayrılan  etkinliklerden  meclis  dışı  etkinlere  yer  verilmiştir. 
Meclis  dışı  etkinliklerin,  meclis  içi  etkinlikler  kadar  bir  ritüel  ihtiva 
etmese  de  yine  de  kurumsal  özelliklerin  getirdiği  hiyerarşi  ve  kurallar 
çerçevesinde gerçekleştirildiği tespit edilmiştir.  
İnsanları  bir  arada  tutan  derin  köklere  ve  kültürümüz  içinde 
yâran  geleneğinin  devamlılığını  sağlayan  gerçeklere  odaklandığımızda, 
bu  gelenek  içinde  yârenler;  ziyafet  veriyorlar,  iş  yapıyorlar,  kaynak 
sağlıyorlar, ahlaki ve mülkî güvenliği ön plana alıyorlar. Arkadaşlık, aile, 
mahremiyet,  aidiyet  gibi  ihtiyaçlarını  karşılıyorlar.  Çevresine  saygı 
duyan  ve  çevresinde  saygı  duyulan  biri  olarak  özgüvenli  bireyler 
yetiştiriyorlar. En sonunda da “Kız anadan öğrenir sofra düzmeyi, oğlan 
babadan öğrenir sohbet gezmeyi” düsturunca kendilerini gerçekleştirme 
çabası  içine  giriyorlar.  Kısaca  Maslow’un  ihtiyaçlar  hiyerarşisindeki 
bütün  basamakları  kendi  gelenekleri  içinde  yaşatıp  bir  topluluk  için 
gerekli olan  bütün  ihtiyaçlarını  yardımlaşarak  karşılıyorlar.  Son  olarak 
Çankırı  ilindeki  yâran  geleneği;  sohbetin,  misafirperverliğin, 
hiyerarşinin,  saygının  ve  eğitimin  günümüze  kadar  nasıl  olduğunu  ve 
gelecekte  nasıl  gerçekleşmesi  gerektiğini  ortaya  koymak,  toplumun 
kendi  ihtiyaçlarını  geçmişten  gelen  birikimlerle  nasıl  karşıladığını  ve 
kurumsallaştırdığını incelemek açısından millî kültürümüzün en önemli 
miraslarından biri olarak görülmeli ve üzerinde önemle durulmalıdır. 
 

44
 
 
Kaynakça 
ABSARLIOĞLU,  Ahmet  (2009),  Çankırı  Yaren  Kültürü  Tanıtım 
Projesi, Ahi Yaran Meclisi Gençlik Eğitim, Kültür ve Dayanışma Derneği 
Kültür Yayınları. 
ARICI,  Kadir  (2008),  “Çankırı’nın  Sosyo-  Kültürel  Kalkınması  ve 
Yaran Kültürü”, Çankırı Araştırmaları, 3 (3), 249- 256. 
AYHAN, Bahattin (1998), Çankırı Tarihi, Ankara: Irmak Yayınları. 
BASCOM,  William  (2014),  “Folklorun  Dört  İşlevi”  (çev.  Ferya 
Çalış),  Halk  Biliminde  Kuramlar  ve  Yaklaşımlar  II,  Ankara:  Geleneksel 
Yayınları. 
ÇAKMAK,  Hasan  (12.03.2016),  (Çankırı,  43,  Esnaf,  Yâren)  ile 
yapılan mülakatın ses kaydı ve deşifre metni ASA arşivindedir. 
DEMİRAY,  Murat  (21.  03.  2016),  (Çankırı,  43,  Esnaf,  Yâren  reisi) 
ile yapılan mülakatın ses kaydı ve deşifre metni ASA arşivindedir.  
DENECİ, Ali (25.03.2016), (Çankırı, 39, Esnaf, Başağa) ile yapılan 
mülakatın ses kaydı ve deşifre metni ASA arşivindedir. 
DENECİ,  Recep  (25.03.2016),  (Çankırı,  36,  Esnaf,  Başağa)  ile 
yapılan mülakatın ses kaydı ve deşifre metni ASA arşivindedir. 
EKİM,  Gökhan  (2008),  “Çankırı  Yâran  Geleneğindeki  Yirmi  Dört 
Sayısına Tarihsel Bir Bakış”, 100. Yıla Doğru Çankırı: Çankırı Valiliği IV. 
Çankırı Kültürü Bilgi Şöleni Bildirileri,  s.547- 550. 
KÖPRÜLÜ,  İlhan  (22.  03.  2016),  (Çankırı,  80,  Esnaf,  Başağa)  ile 
yapılan mülakatın ses kaydı ve deşifre metni ASA arşivindedir. 
METİN,  Erhan  (2007),  Geçmiş  Zaman  İstasyonu-1  Sözlü  Tarihin 
Treni, Çankırı: Çankırı Belediyesi. 
ÖZKAN,  Orhan  (2002),    Çankırı  Gelenekleri  ve  Yâran  Kültürü, 
Çankırı: Yaran Kültürünü Yaşatma Derneği. 
ÖZKAN,  Orhan  (2006),  Çankırı  Gelenekleri  ve  Yâran  Kültürü, 
Çankırı: Çankırı Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları. 
SOFTA,  Sadık,  (2009),  “Tarihi  Yansımalarıyla  Yâran  Meclisi  ve 
Ahilik  (Eleştirel  Bir  Yaklaşım)”,  Çankırı  Araştırmaları  Dergisi,  4  (4), 
s.117- 142. 

45
 
 
TEZCAN,  Mahmut  (1991),  “Bir  Yaygın  Eğitim  Kurumu  Olarak 
Çankırı  Yârân  Örgütü”,  Ankara  Üniversitesi  Eğitim  Bilimleri  Fakültesi 
Dergisi, c.24, sy.2, s.335-352. 
ÜÇOK,  Hacışeyhoğlu  Hasan  (2002),  Çankırı  Tarih  ve  Halkiyatı, 
Ankara: Okuyan Adam Yayınları. 
YALÇIN,  Alemdar  (2005),  “Ahilik,  Cem  ve  Yâran  Ritüellerinde 
Ortak Payda”, Geçmişten Geleceğe Çankırı: III. Çankırı Kültürü Bilgi Şöleni 
Bildirileri, s. 21- 30, Çankırı Valiliği Yayınları. 

46
 
 
YÂRAN’DA “ATEŞ KÜLTÜ” VAR MI? 
 
Abdulselam ARVAS

 
 
Öz 
Yâran  kültürü,  çok  uzun  zamandan  beri  Çankırı’da  yaşatıla  gelen  bir 
gelenektir.  Bu  kültürün  kökenlerine  yönelik  değişik  görüşler  ileri 
sürülmektedir.  Örneğin  bazı  araştırmacılar,  sohbet  meclislerini  de  dikkate 
almak  suretiyle,  Yâran’ın  kökenini  Orta  Asya  Türk  kültürüne  dayandırırken 
bazıları  ise  bu  kültürle  Fütüvvet  ve  Ahilik  ortasındaki  ilgisine  dikkat 
çekmektedir.  Yâran  ile  Âlevilik  arasındaki  benzerliklere  değinenler  de 
bulunmaktadır.  Konu  hakkında  bu  ve  daha  başka  farklı  bakış  açıları  olmasına 
karşın Yâran’ın kökeni şimdilik net olarak ortaya konulamamış ve onun intişar 
tarihi belirlenememiştir. Her halükarda köklü  bir gelenek olduğu anlaşılan bu 
kültürün  ne  tür  unsurlar  barındırdığı  önemli  bir  problem  olarak  karşımızda 
durmaktadır.  Biz  bu  bildiride  Yâran’da  “ateş  kültü”nün  varlığı  hususundaki 
soruya yönelik bazı  düşüncelerimizi dile getirmek istiyoruz. Nitekim Yâran’da 
“ateş  kültü”nün  varlığına  yönelik  bazı  ipuçlarına  rastlanmaktadır.  “Ateş 
kültü”nün  Yâran’daki  varlığına  ilk  ve  en  önemli  işaret  olarak  “ocak”  tabirinin 
çok sık kullanımı örnek verilebilir. “Ocak yakma”, “kül”, “zilli maşa”, “mum” vb. 
gibi  pek  çok  ifadelere  Eski  Türklerin  kadim  bir  geleneği  olan  “ateş  kültü”ne 
yönelik fikirleri akla getirmektedir. 
 
Giriş 
“Yâran”  kültürü  veya  muadili  gelenekler,  Anadolu’nun  farklı 
yörelerinde  çeşitli  renkleriyle  var  olan  köklü  miraslarımızdır.  Nitekim 
Çankırı’da  “Yâran”  diye  adlandırılan  bu  mirasın  Balıkesir’de  “Barana”, 
Ankara’da  “Cümbüş”,  Isparta’da  “Gezek”,  Ankara  Beypazarı’nda 
“Muhabbet”,  Van’da  “Oturmah”  gibi  değişik  isimlerle  anıldığı  ve  genel 
itibarıyla  hepsinin  “Sohbet”  adı  altında  yaygın  (Er,  1988:  3;  Tezcan, 
1989:  6)  olduğu  söylenmektedir.  Sohbet  merkezli  kültürel 
miraslarımızdan  biri  olan  “Yâran”,  uzun  zamandan  beri  Çankırı’da 
yaşatıla gelmektedir. 
Bu  kültürün  kökenlerine  yönelik  şimdiye  kadar  değişik  görüşler 
ileri  sürülmüştür.  Örneğin  bazı  araştırmacılar  -sohbet  meclislerini  de 
dikkate  almak  suretiyle-  “Yâran”ın  kökenini  Orta  Asya  Türk  kültürüne 
                                                           

  Doç.  Dr.,  Çankırı  Karatekin  Üniversitesi,  Edebiyat  Fakültesi,  Türk  Dili  ve  Edebiyatı 
Bölümü.
 

47
 
 
dayandırırken (Tezcan, 1989: 5) bazıları ise bu kültürün “Fütüvvet” ve 
“Âhilik”  ile  olan  ilgisine  (Onat,  2005:  100;  Yönetken,  1999a:  36; 
Yönetken, 1999b: 45 ) dikkat çekmiştir. “Yâran” ile “Âlevilik” arasındaki 
benzerliklere (Yalçın, 2005: 24-25) değinenler de olmuştur. Tülay Er ise 
daha  önceki  çalışmalardan  hareketle  “Yâran”ın  dört  kaynağa 
dayandığını belirtmektedir. Bunlar: 
a) Ahi Teşkilatı’nın kalıntısı, 
b) İhtiyaçtan doğan bir boş zaman faaliyeti, 
c)  Geçmiş  zamanlarda  köylere  baskın  yapan  eşkıya  çetelerinden 
korunmak için oluşturulan birlikler,  
d)  Orta  Asya  Türk  kültürünün  göçler  yoluyla  Anadolu’ya  gelmiş 
uzantısıdır (Er, 1988: 7). 
Konu  hakkındaki  ilk  yazılı  kaynaklardan  biri  olan  “Çankırı  Tarih 
ve  Halkiyatı”  adlı  eserin  yazarı,  “Sohbet  Âlemleri”  başlığı  altında 
bahsettiği  “Yâran”ın  sırf  Çankırı’ya  mahsus  olduğunu  söylemekte  ve 
onun  Ahilik’le  ilgisini  şu  sözlerle  ifade  etmektedir:  “Bugünkü  vaziyete 
göre  menşei  seyri  tarihe  geçmiş  ananevi  eğlentilerin  kışlara  mahsus 
parçasıdır” (Üçok, 2002: 45) . Dolayısıyla “Yâran” kültürü hakkında bilgi 
veren  kaynaklar  çoğu  zaman  Ahilik  ile  ilgili  bilgi  verme  gereği 
hissetmektedir.  Bu  durum  ise  araştırmacıların,  “Yâran”ı  genel  olarak 
Ahilik’le bağdaştırdığının bir göstergesidir. 
Çankırı  Sohbet  Âlemlerine  katılan  ve  aynı  zamanda  başağa  olan 
Hacışeyhoğlu  Hasan  Üçok  (2002:  47,  83)  “Yâran”ın  teşekkülünü  ise 
şöyle anlatır: “Yedi sekiz kişi bir araya gelir; bu sene bir sohbet yapalım 
derler ve aralarında kararlaştırdıktan sonra içlerinden hali vakti yerinde 
ve  bu  teşebbüse  girenlere  nafiz  olacak  iktidarı  haiz  iki  kimseden  daha 
yaşlısını büyük başağa yahut yârân başı, diğerini de küçük başağa yani 
yârân  kâhyası  olarak  intihap  ederlerdi.  Tabii  bu  zatların  evvelce 
muvafakatları  alınırdı”  (Üçok,  2002:  47).  Bu  cümlelere  dikkatle 
bakıldığında “Yâran”ın 24 kişiden oluştuğuna ve bunların Oğuzların 24 
boyunu  temsil  ettiğine  yönelik  görüşleri  desteklememektedir.  Üstelik 
yazar  bir  önceki  paragrafta  bu  gurubun  hısım,  akraba,  eş  ve  dosttan 
mürekkep olduğunu, bir sonraki paragrafta ise başağalar dâhil gurubun 
20 yahut 25 kişiden oluştuğunu açıkça yazmaktadır. 
Tezcan  da  Üçok  gibi  “Yâran”daki  sayının  farklı  olduğunu 
belirtmesine  karşın  24  sayısını  esas  rakam  (Tezcan,  1989:  8)  kabul 
etmekte  ve  bu  hususu  24  Oğuz  boyuyla  (Tezcan,  1989:  5) 
ilişkilendirmektedir.  Muhtemelen  24  sayısı  daha  sonradan  özellikle 

48
 
 
belirlenmiş  ve  geleneğin  eskiliğini  vurgulamak  ve  geleneği  Oğuzlara 
bağlamak hissiyatından kaynaklanmıştır. 
Kanaatimize  göre,  konu  hakkında  böyle  farklı  bakış  açıları 
olmasına  karşın  “Yâran”ın  kökeni  şimdilik  net  olarak  ortaya 
konulamamış  ve  onun  intişar  tarihi  belirlenememiştir.  Her  halükârda 
köklü  bir  gelenek  olan  “Yâran”  kültürünün  ne  tür  unsurlar 
barındırdığını  tespit  etmek  ise  onun  tarihî  gelişimi  açısından  bazı 
problemlerin çözümüne katkı sağlayacaktır. 
 
“Ateş Kültü” Nedir? 
Bilindiği  gibi  Eski  Türklerde  doğa  ile  ilgili  çeşitli  kültler 
bulunmuştur.  “Yer”,  “dağ”,  “su”,  “orman”  gibi  kültlere  çok  ehemmiyet 
veren Eski Türkler aslında bunlar sayesinde doğayı korumuşlardır. Söz 
konusu kültlerin dışında “ateş kültü” de Eski Türkler için ayrı bir önem 
taşımaktadır.  Bu  kültlerin  temelinde  her  şeyin  bir  iyesi  yani  sahibi 
olduğu  anlayışı  yatmaktadır.  Bu  kültler  “yer-su  iyeleri”  tabiriyle 
kısaltılarak da kullanılmaktadır. 
Hikmet  Tanyu’ya  göre  ateş  “çeşitli  dinlerde  kutsallaştırılan, 
manevi  temizlenme  veya  ceza  unsuru  kabul  edilen  ve  sembolik 
anlatımlar  için  kullanılan  bir  kavram”dır  (Tanyu  1991:  52).  Bilindiği 
üzere Eski Türkler İran’la yakın etkileşimden dolayı ateşe ilişkin pek çok 
hususu  ateşperest  olan  Farslardan  almıştır.  Nitekim  günümüz 
Türkçesindeki ateş kelimesi de Farsça kökenli atişten (Tanyu 1991: 52) 
gelmektedir. Bu hususta Roux şunları ifade etmektedir: “Ateş kültünün 
eski  İranlılardan  devralındığı  kesinlik  kazandığı  takdirde,  T’u-küelerin 
bu kültü tüm Türk dünyasına çok hızlı bir şekilde yaydığı da aynı şekilde 
gerçeklik kazanır” (Roux 2011: 40). Sözlerinin devamında Türklerin ateş 
tanrısı  ot  tengriyi  bildiklerini,  Kırgızların  ateşe  taptıklarını,  Oğuzlar 
dâhil  tüm  Türk  boylarının  ateşe  dua  ettiklerini  (Roux  2011:  40) 
yazmaktadır. Bugünkü Hakaslar “şamanistik ritüel”lerde ateşi otuz dişli 
anne olarak görürler ve hâlâ ona şöyle dua ederler: “Otıs tistig ot inenin 
/ Ahsı-tilin pilçen tösim / Hırıh tistig hıstar inem / Otıs tistig ot inem” 
[Otuz  dişli  ateş  annenin  /  Ağzını-dilini  bilen  tözüm  /  Kırk  dişli  kızlar 
annem / Otuz dişli ateş annem] (Butanayev 2006: 186). 
Ateş  dünyanın  yaratılışıyla  koşut  yeryüzünde  var  olan  bir 
unsurdur.  Nitekim  tasavvufta  sık  kullanılan  “anasır-ı  erbâ”dan  yani 
“dört  unsur”dan  biridir.  Hayatın  idamesi  bu  “dört  unsur”  temelinde 
gerçekleşmektedir.  Dört unsurdan  biri olmasa  dünya  yok  olacaktır.  Bu 

49
 
 
yüzden  farklı  milletlerde  ateşin  ortaya  çıkışıyla  ilgili  değişik  mitler  de 
bulunmaktadır.  Ateş  insanı  soğuktan  korumuş,  aşını  pişirmiş  ve  onun 
tedavisinde  kullanılmıştır.  Onun  başka  bir  özelliği  ise  arındırıcı  olma 
vasfıdır.  Nitekim  Yunus’un,  şiirlerinde  bu  hususu  öne  çıkaran  dizelere 
yer vermesi dikkat çekicidir. Yunus bir beyitte şöyle der: “Yedi tamuda 
yangıl her birinde kül olgıl / Vücudun anda kogıl ayruk vücud bulasın” 
(Tatcı  2012:  122).  Bahsedilen  bu  özelliklerinden  dolayı  ateş  zamanla 
beşer oğlu tarafından kült hâline dönüştürülmüştür. 
Türkçe Sözlükte ateşin Farsça kökenli olduğu ve “yanıcı cisimlerin 
tutuşmasıyla  beliren  ısı  ve  ışık,  od,  nâr”  (2005:  141)  anlamına  geldiği 
söylenmiş;  kült  kavramı  için  “tapma,  tapınma;  din;  dini  tören,  ibadet, 
ayin”  (2005:  1282)  karşılıkları  verilmiştir.  Kökeni  Latince  olan  kült 
“kutsal olarak bilinen varlıklar çevresinde oluşmuş, saygı, tapınma, dua, 
kurban ve ritler gerektiren, özel yer ve zamanlarda bayram ve törenleri 
bulunan,  kült  araçlarıyla  cemaat  liderlerini  içeren  inanç  ve  tapınış” 
(Emiroğlu-Aydın  2003:  519)  anlamına  gelmektedir.  Bu  bağlamda  Eski 
Türklerde  “ateş  kültü”  olduğu  gibi  bugünkü  Sibirya  Türk  toplulukları 
arasında da hâlâ bu kült canlı olarak devam etmektedir. 
Ayrıca  günümüz  Orta  Asya  ve  Sibirya  Türklüğünün  bütün 
temsilcileri  ateşten  ziyade  ot  terimini  kullanmaktadır.  Mesela 
Hakaslarda  Ot-İne  tabiri  vardır  ki  bu  “ateş  anne”  demektir  ve  onun 
etrafında  çeşitli  uygulamalar  yapılmaya  devam  etmektedir.  Yani  diğer 
Sibirya Türk  toplulukları  gibi  Hakaslar  da  hâlâ  Ot-İne çevresinde “ateş 
kültü”nü  devam  ettirmektedir.  Kısaca  verilen  bu  bilgilerden  hareketle 
“ateş  kültü”  ateş  etrafında  gelişen,  kutsal  kabul  edilen,  saygı  duyulan, 
tapınılan  ve  çeşitli  uygulamalarla  bunu  sürdüren  inanışlar  bütününü 
kapsamaktadır, denebilir. 
 
Yâran Kültürü ve “Ateş Kültü” 
“Yâran”  kültüründe  “ateş  kültü”  veya  en  azından  bu  kültün 
unsurlarının  varlığına  şahitlik  edecek  hususlarla  karşılaşmak 
mümkündür.  Malum  olduğu  üzere  “Yâran”da  pek  çok  kavram 
kullanılmaktadır.  Bu  kavramların  hepsini  asırlarca  evvel  Asya 
bozkırlarında  yaşayan  Eski  Türklerin  yaşam  tarzına  bağlamak  pek 
doğru  olmasa  gerektir.  Netice  itibariyle  her  ne  kadar  atalarımız  Orta 
Asya bozkırlarından kopup, bu coğrafyaya gelmişlerse de burada farklı 
medeniyetlerle,  toplumlarla  karşılaşmış  ve  bu  yeni  kültürel  çevrede 
kültür hayatına pek çok yeni unsurlar katmıştır. Hele hele Müslümanlığı 
benimseyen Türklerin İslam’a ne denli bağlı olduğu ve “ehl-i sünnet vel 

50
 
 
cemaat” yaşam tarzına ne kadar titizlikle uyduğu da malumdur. Ne yazık 
ki, her ne kadar böyle bir realiteyle karşı karşıya olsak da, hiçbir toplum 
eski  gelenek,  görenek,  örf  ve  adetlerini  birdenbire  hayatından  silip 
atamaz.  Müslüman  Türkler  gerek  İslam’dan  gerekse  geldikleri  yeni 
coğrafyada  farklı  medeniyetlerle  karşılaşmalarından  ötürü  kültürel 
dönüşüme  uğrasalar  da  onların  eski  örf  adetlerinden  kalan  ufak  tefek 
öğeleri  yaşam  tarzında  barındırdığı  ve  yaşatmaya  devam  ettiği  bilinen 
bir gerçektir. 
Gayet  tabiî  olarak  eski  kültürle  ilişkili  yapılan  uygulamaların 
zamanla  anlam  ve  mahiyetinin  unutulması  mümkündür.  O  yüzden 
anlamı  bilinmese  de  uygulanmaya  devam  eden  pratiklerin  olduğu 
söylenebilir.  İşte  “Yâran”  geleneğinde  de,  İslamiyet  ve  onun  etrafında 
gelişen kurumlar –Ahilik, Fütüvvet vs. gibi- ne kadar etkili olsa da onun 
Eski  Türk  kültüründen  bazı  kalıntıları  hâlâ  içinde  barındırdığı  tahmin 
edilebilir. Eski Türk kültüründe en yaygın inanışlardan biri de “ateş” ve 
onunla  ilgili  yapılan  pratiklerdi,  denebilir.  “Ateş  kültü”  veya  onun 
unsurlarının  “Yâran”da  yaşadığını  ispat  eden  en  açık  işaret  “ocak” 
tabirinin  hem  tek  başına  hem  farklı  terkipler  hâlinde  sıklıkla 
kullanılmasıdır,  diye  düşünüyoruz.  Zira  çok  eski  zamanlardan  bugüne 
kadar  “ocak”  Türklerde  kutsanmıştır.  Bu  bilgiler  ışığında  “Yâran” 
kültüründe  ateşle  bağlantılı  kullanılan  ıstılahları  doğrudan  ve  dolaylı 
olmak üzere iki alt başlıkta toplamak mümkündür. Bunlardan ilkini ateş, 
ikincisini  ateş  etrafında  oluşan  gelenekler  şeklinde  de  tahayyül  etmek 
yanlış olmaz. 
A) Ateşle İlgili Doğrudan Kullanılan Tabirler 
Başağa Ocağı 
Davlunbazlı Ocak 
Küçük Başağa Ocağı  
Ocağa Davet 
Ocak  
Ocak Açılış Duası 
Ocak Evi  
Ocak Gecesi  
Ocak Mahalli 
Ocak Sahibi  
Ocak Sazcıları 
Ocak Sırası  
Ocak Verme 
Ocak Yakma  
Ocak Yaranı 

51
 
 
Yaran Ocağı  
  
B) Ateşle İlgili Dolaylı Yoldan Kullanılan Tabirler 
Arap Vermek  
Fener  
Hususi Çubuklar 
Işık  
Kahve güğümleri 
Kahve ve Sigara İkramı 
Küçük El Mangalı/Sigara Ateşi Mangalı 
Küllü Kahve 
Lamba 
Mum  
Sac 
Sigara Takımları 
Sigara Yakma 
Şamdan  
Yüze Kara Çalmak 
Zilli Def 
Zilli Maşa 
 
Yukarıda  da  değindiğimiz  üzere,  esas itibariyle  öz Türkçede  ateş 
sözcüğü yok. Bunun karşılığı olarak ot/od kelimesi vardır. Eski Anadolu 
Türkçesinde  bu  şekilde  kullanılan  sözcük  son  zamanlara  kadar  da  bu 
biçimini  korumuştur.  Ancak  daha  sonra  ot  (çimen)  sözcüğüyle 
karışmasından  dolayı  od  (ateş)  şekli  tercih  edilmeye  başlamıştır.  Bu 
sözcük hâlâ gerek Orta Asya gerekse Sibirya coğrafyasında ilk biçimini 
korumaktadır.  Nitekim  od  ve  ocak  terimi  çoğunlukla  aynı  anlamı 
karşılamaktadır.  Çünkü  ocak  tabirinin  kökeni  de  oda  dayanmaktadır. 
Tanyu’nun  (1991:  52)  görüşüne  göre,  ocak  kelimesi  od  ve  ocak 
sözcüklerinin  kaynaşması  neticesinde  ortaya  çıkmıştır.  Bu  da,  ocak  ve 
onunla  ilgili  tabirlerin  ateş  kültünden  kaynaklandığını  ortaya 
koymaktadır. 
 
Yâran Kültüründe “Ateş Kültü” Unsurları 
“Çankırı  Tarih  ve  Halkiyatı”  adlı  eserde  “Yâran”  sohbetlerinde 
ocağa  ilişkin  yapılan  uygulamalar  hakkında  hayli  malumat  olduğu 
görülmektedir. Bu eserdeki “ocak” veya onunla ilgili tabirlerin kullanımı 

52
 
 
neticesinde  elde  ettiğimiz  bulguları  şimdilik  altı  maddeyle 
sınırlandırmayı düşünüyoruz. 
a)  Çankırı  “Yâran”  kültüründeki  ocağın  kökeni  büyük  ihtimalle 
ateş  kültüne  dayanmaktadır.  Nitekim  Yâran  kültüründe  ocakla  ilgili 
ifadeler  hem  gerçek  hem  de  mecazî  olarak  kullanılmaktadır.  Mesela 
Hasanşeyhoğlu’nun eserinde geçen “Yanan ocağın sağ taraf köşesi büyük 
başağanın, sol taraf köşesi küçük başağanın idi” (Üçok, 2002: 47 dipnot 
14), “Her iki başağa arasında bulunan ocak mütemadiyen yanar; kahve 
güğümleri  ocakta  kaynardı”  (Üçok,  2002:  52),  “Ocağın  sağ  ve  sol 
tarafında  iki  köşe  bulunur.  Sağ  köşe  büyük  başağaya,  sol  köşe  küçük 
başağaya aittir” (Üçok, 2002: 50), “Davetlilerle gelen çavuş odaya girer 
doğruca, yanmakta olan ocağın başına geçerek kahve güğümlerini sürer” 
(Üçok,  2002:  111)  ifadeleri  “Yâran”da  ocağın  mutlaka  yanması 
gerektiğini  işaret  etmektedir.  Üstelik  ocağın  başköşede  iki  başağanın 
ortasında kurulması ona duyulan saygının bir nişanesidir. 
Dahası  var.  Hacışeyhoğlu  bu  tür  sosyal  faaliyetlere  yönelik  eski 
Türk  evlerinde  ocak  için  özel  bir  yer  yapıldığını  haber  veriyor:  “Eski 
Türk  evlerinde  bu  gibi  içtimâlar  için  yapılmış  mustatil  şeklinde  odalar 
bulunurdu.  Bu  mustatilin  küçük  dılından  kapı;  karşıki  dılında  da 
davlunbazlı  ocak  bulunurdu.  Mustatilin  büyük  dılının  nısfı  bir  ayak 
merdivenle çıkarılan odamsı bir sofaya açık bulunurdu. Bu yere şahniçi 
derlerdi  ki  şehnişin  demekti.  Burada  çalgıcılar,  güzel  sesli  hanendeler 
otururdu”  (Üçok,  2002:  49-50).  Bu  cümleler  dikkatle  incelendiğinde 
görülecektir  ki  “Yâran”ın  toplandığı  mekânlar  alelade  değildi  ve  belli 
özelliklere  sahipti.  Ayrıca  güzel  seslilerin,  hanendelerin  olduğu  köşede 
böyle  özel  ocakların  yapılması  ateşe  duyulan  saygıyı  ve  bu  kültün 
önemini ortaya koymaktadır. 
Kanaatimizce 
“Yâran”da 
icra 
edilen 
farklı 
türkülerde 
karşılaştığımız  “Gümüş  cezvelerim  kaynar  ocakta”  (Üçok,  2002:  88), 
“Ocak yakar çıra ile” (Üçok, 2002: 100), “Hayırlarda olur arduç” (Üçok, 
2002: 101) vb. gibi dizeler de “Yâran”daki ocağın ateş kültüyle olan eski 
geleneğine  şahitlik  etmektedir.  Zira  şiir  formu  çok  eski  gelenekleri 
günümüze  getirme  özelliklerine  sahiptir.  Üstelik  son  dizede  geçen 
“arduç”  sözcüğünün  ardıç  olduğunu  ve  onun  Kırgızlarda  “arça”, 
Hakaslarda  ise  “arçın”  şeklinde  telaffuz  edildiğini  ve  her  iki  Türk 
boyunda  da  ateşle  birlikte  arındırma  aracı  olarak  kullanıldığını 
belirtmemiz  gerekir.  Hele  Hakasların  “şamanistik  ritüelleri”nde  bu 
ağacın nasıl kullanıldığını tarif etmek bu bildirinin sınırlarını aşacağı için 
detaylarına girmek istemiyoruz. 

53