"Анатомия ва гистология" кафедраси спланхнология, респиратория ва арогениталия


Download 0.5 Mb.
bet7/44
Sana09.04.2023
Hajmi0.5 Mb.
#1343537
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   44
Bog'liq
Ан.маъ.2 кит

Танглай.
Танглай икки кисмдан катта ва юмшок танглай тафовут килинади. Каттик танглай асосида суяклар, яъни устки жагнинг танглай усиги билан танглай суягининг кундаланг пластинкаси туради. У бурун ва огиз бушлиги томонида шиллик парда билан копланган. Юмшок танглай асосини эса шиллик парда билан копланган мускуллар ташкил этади.
Танглай шаклан гумбазга ухшаш булиб, ботик томони огиз бушлигига караб туради. Каттик танглай умуман учидан танглайнинг учидан икки кисмини ташкил этади ва суяк танглай деб аталади. Юмшок танглай танглайнинг колган кисмини ташкил килади. Одам нафас олганда пастка тушиб, яъни салки холатда булади, овкат ютганда эса юкорига кутарилади. Танглай уртасида узунасига утган чок унинг унг ва чап кисмларига ажратиб туради.
Каттик танглайни коплаган шиллик парданинг олди кисмида параллел жойлашган бин неча бурмалар бор. Бу пардалар эмизикли болаларда жуда яккол куринади, катта одамда эса унча куринмайди.
Юмшок танглай мускуллардан иборат. Халкумга караган томони худди чодир сингари осилиб тургани туфайли унга танглай чодири деб ном берган. Чодирнинг урта кисмида юмшок усикча булиб у тил деб аталади. Юмшок танглайнинг олди кисми кундаланг ва кенг булиб, усти коплаган шиллик кават бевосита каттик танглайга давом этади. Танглай чодир икки ён томонга ва юкоридан пастка караб илдизиги бориб туташади ва шу туфайли танглай равоги деб, оркадагисини эса халкумнинг ён девори билан кушилгани туфайли танглай халкум равоги деб аталади. Кетма-кет жойлашган танглай муртаги жойлашган. Танглай муртаклари тузилишига кура лимфоиз аъзоларга киради.
Одатда танглай одам ёшига ва тузилишига караб, хар хил катталикда ва купинча овалсимон булади. нормал булади, лекин болаларда бир мунча катта булади. катта ёшдаги кишиларда муртак бушликни юкори кисми буш колади.
Шундай килиб, огиз бушлигидан халкумга утиш тешиги, яъни бугиз ёки томок. Юкори томондан танглай чодири, ён томондан танглай равоглари, пастки томондан тилнинг орка юзаси ва тил илдизи билан чегараланади.


Тишлар.
Тишлар - (dens) инсон хаётида мухим роль уйнайди. Улар овкатни механик майдалаб бериш билан, сузларни талафуз этишда хам иштирок этади. Тишлар эпителий ва мезенхимадан ривожланиб, шиллик парданинг суякланган сургичлари хисобланади.
Тишлар уз илдизлари билан жагдаги тиш катакчалари (avleola dentalis) га худди мих каби кириб (gomohogs) туради. Болаларда 6-7 ёшга кадар сакланган сут тишлари (dentes deudiu) тушиб кетиб, урнига доимий тишлар (dentes permonentes) чикади.
Хар бир тиш уч кисмдан иборат : унинг огиз бушлигига усиб чиккан, куриниб турган кисми тиш тожи- (corona dentis) , жаг суягидаги катака кириб турган тиш илдизи - (radix dentis) ва бу икки кисм уртасидаги бир оз торайган жойи тиш буйинчаси - (collum dentis) деб аталади.
Тишни хосил килувчи тукима (dentin) деб аталади. Тишнинг тож кисмини сиртдан ураб турган модда - эмаль (enemalum) одам организмидаги энг мустахкам тукима булиб, катикклиги жихатдан кварцга якин туради.
Одамларда тишлар хар хил булади.

  1. Олдинги кесувчи (курак ) тишлар - (dentes incisivi ) овкатни тишлаб, кесиб олиш учун хизмат килади.

  2. Козик тишлар - ит тиши (dentes canini) овкатни узиб олади.

  3. Кичик жаг (озик) тишлари - (dentes praemolares) хам чайнаш учун хизмат килади, овкатни механик равишда майдалаш вазифасини бажаради.

  4. Катта жаг (озик) тишлари - (dentes malares)

Тишнинг ташки (тож) кисмида куйидаги туртта юза тафовут килинади.

  1. Огиз дахлизига караган юза- (facies vestibularis)

  2. Тилга караган юза- (facies lingualis).

  3. Тишларнинг узаро ёндoшган юзаси - (facius contactus).

  4. Чайнов юзаси- (faciusocclusalis).

Курак тишлар (dentes incisivi) юкори ва паст жагларнинг олд сохасида турттадан жойлашган булиб, урта чизикка нисбатан ички ва ташки курак тишлар деб аталади.
Козик тишлар -dentes canini юкори ва пастки жагларда иккитадан булиб, тож кисмилари шаклига кура бигиз ёки конусга ухшайди. Тишнинг буйинкисмида билинар - билинмас думбокчаси (tuberculum coroni) булади.
Кичик озик тишлар - dentes premolaris умуман 8та булиб, юкори вапастки жагдаги козик тишларини оркасида иккитадан жойлашади.
Катта жаг тишлари ёки куп думбокли тишлар dentes molaris юкорида айтиб утилган тишлар орка каторида жойлашган булиб, жами 12 та булади.
Сут тишлар ва доимий тишларнинг чикиши.
Доимий тишларнинг жойлашиш тартиби (ифодаси) куйдагичадир. 3212: 2123
3212:2123
Сут тишларнинг ва доимий тишларнинг чикиш мудати нормада куйдагича:
Сут тишлар:
а) медиал курак тишлар - 6-8 ойда
Б) латерал курак тишлар - 7-9 ойда.
В) биринчи катта озик тишлар - 12-15 ойда.
Г) козик тишлар - 16-120 ойда.
Д) иккинчи катта озик тишлар - 20-30 ойда.
Доимий тишлар :
А) биринчи катта озик тишлар - 6-7 ёшда.
Б) медиал курак тишлар - 8 ёшда.
В) латерал курак тишлар- 9 ёшда.
Г) биринчи кичик озик тишлар - 10 ёшда.
Д) кози тишлар- 11-13 ёшда.
Е) иккинчи кичик озик тишлар - 11-15 ёшда.
Ж) иккинчи катта озик тишлар - 13-16 ёшда.
З) учинчи катта озик тишлар (акл) тишлар 18-25 ёшда.
Тиш зичлигини(жаг юмилишининг ) куйидаги турлари мавжуд:

  1. Юкориги ва пастки курак тишлар бир - бирига кесувчи кирралари билан тегиб туради. Бунга тупа- тугри юмилиш дейилади.

  2. Тула юмилмаслик, бу холда юкориги ва пастки жаглардаги тишлар бир- бирига тегмайди оралари очик колади.

  3. Кийшик холатдаги юмилиши, бунда юкориги жагдаги тишларнинг бир кисми пастки жаг тишлардан ташкарига, иккинчи кисми эса ичкарига силжиб жипсланади.

  4. Юкори жаг тишларининг (айникса курак тишларнинг) ташкарига купрок туртиб чикиши, бу холат юкориги жаг равогининг жуда хам ривожланиб кетиши натижасида юзага келади.

  5. Пастки жаг тишларнинг (айникса курак тишларнинг) ташкарига туртиб чикиши. Бу холат пастки жаг равогининг уртача ривожланиши натижасидир.

Тишлар баъзан анамалия холатда хам усади. Анамалия холати аввало тишларнинг урин алмашинуви сифатида учрайди. Масалан: козик тишлар биринчи озик тишлар билан урин алмашиниши мумкин. Тишлар одатдагича тугри усмай, огизнинг кириш кисми (дахлизи)га ёки устки жаг бушлигига томон усиб чикиши хам мумкин. Тишларнинг сон жихатдан кам булиши ёки куп булиши анамалиялари хам учрайди.
Тил.
Тил-lingua хазм аъзоларининг бошланиш кисмида, огиз бушлигида жойлашган. Тил факат хазм аъзоларигагина алокадор булиб колмай, талаффузда хам катнашади.
Тилнинг куйидаги кисмлари тафовут килинади: Тилнинг олдинги учи - apex lingua деб аталади, орка кисми, тил илдизи- radix lingua ни хосил килади. Бу икки кисм уртаси karpus lingua деб аталади.
Тилнинг учи ва ён киргоклари тишларга, унинг сургичларига бой устки юзаси - facies superior каттик ва юмшок танглайларга караб туради. Устки юзада иккита алохида кисм: огиз кисми - parsolaris ва халкумга караган кисми - parspharyngea дея тафовут килинади. Бу икки кисм уртасидаги кутарилган жойга тил оркаси - dorsum linguae дейлади. Тилнинг пастки юзаси fasies inferiop linguae факат олд кисмидагина эркин, харакатчан булиб, орка кисми тил илдизига бевосита давом этади.
Тилнинг устки юзасидаги огиз ва халкум кисмлари чегарасининг уртасида куртешик foramen caecum жойлашган. Куртешикдан тилнинг учига томон йуналган ва тил юзасини тенг кисмларга (унг ва чапга) ажратувчи урта эгат - sulcus medianus linguae бор. Тилнинг устки юзаси хар хил турдаги ва катталикдаги сургичлар - papilaeга бой булиб, бу сургичлар асосан таъм билиш учун хизмат килади. Тилнинг орка томони (тил илдизи) билан хикилдок копкоги (epiglottis) уртасида учта бурма тортилган .уларнинг уртасидаги - plica glosso epigeottica икки четдагиси эса plica glossoepigloytica lateralis дейлади. Бу бурмалар орасида хосил булган бир жуфт чукурча - fossa ёки valliculae epiglotica дейилади.
Тилнинг устки юзасида куйидаги сургичлар бор.

  1. Ипсимон сургичлар - papillae piliformes - жуда нозик , ингичка булиб, тилнинг олдинги учидан икки кисмида жойлашади ва шиллик пардага духобасимон тус бериб туради.

  2. Конус шаклидаги сургичлар (papillae conicae) - сон жихатдан бир мунча камрок булиб, ипсимон сургичлар орасида таркалган.

  3. Замбуругсимон сургучлар - (papillae fungiformus) - купрок тилнинг уч кисмга ва ён киргокларида жойлашган.

  4. Халка билан уралган (тарновсимон) сургичлар (papillae valatae) сон жихатдан жуда кам, 7-15 та булиб кур тешикнинг олдида шаклида жойлашган.

Бу сургичларнинг энг марказидаги иккитаси (papillae cеntiralis) бошкалардан каттарокдир.

  1. Вараксимон сургичлар- (papillae foliatae) тилнинг ён киргокларида жойлашган булиб, китоб варакалари каби бир- бирига ёндашиб катор жойлашган. Булар одамларда рудементар (колдик) сургич хисобланади.

Тил муртаги- tonsilla lirgualis баъзан якка ва катта булиб, баъзан куп сонли майда тугунчалар шаклида учрайди.
Тил мускуллари. Тил мускулларидан тузилган аъзодир. Уни хосил килувчи мускулларини икки гурухга ажратиш мумкин.
Биринчи гурухга кирувчи мускуллар - скелет мускуллари ёки тилни харакатлантирувчи мускуллар дейилади.

  1. Энгак тил ости мускули- m. genioglossus тил мускулларининг энг кучлиси булиб, узининг калта пайи билан spina mentalis дан бошланиб, тилга келиб туташади. Толалар кискарганда тилнипастга ва оркага тортади.

  2. Тил ости мускули - m. hyрoglossus туртбурчак шаклга эга булиб, тил ости суягининг катта ва кичик шохидан хамда кисман унинг танасидан бошланиб, m. genioglossus га нисбатан латерал жойлашади ва тилнинг ён томонларига келиб туташади. Тилни пастга ва оркага тортади.

  3. Бигиз тил мускули - m. stuloglossus ингичка узун мускул булиб, m. stulohyoideus дан юкорида ва сал медиал холатда ётади. Proctssus styloideus дан Lig. Stulomandibulare дан бошланиб, толалари юкорига кутарилади ва оркарок йуналиб, олдинги ва пастга караб йунали, m. hyolossus билан ёнма-ён ётади. бу мускулнинг бир томонлама кискариши тилни уша томонга (ёнга), икки омонлама кискариши эса тилни оркага ва юкорига тортади.

Иккинчи гурух - тилнинг хусусий мускуллари булиб, бошланиш ва ёпишиш жойлари тилнинг учида булади. Бу мускуллар уч юналишда жойлашади. Улар куйидагилар:

  1. Устки буйлама мускул- m. Longitudinalis superior- бошка мускулларга нисбатан нозикрок булиб, бевосита тилнинг шиллик кавати остида тилнинг учидан тил илдизигача булган масофани узунасига эгалаб ётади.

  2. Пастки буйлама мускул ( m. Longitidinalis inferior) олдингисига нисбатан бирмунча яхши ривожланган булиб, иккита алохида тасма шаклида тилнинг учидан тил илдизигача булган пастки юзасида, шиллик каватдан сунг, m. genioglossus et m. styloglossus га латерал жойлашиб, тилнинг учи билан илдизи орасидаги масофани тулдириб ётади.

  3. Тилнинг кундаланг мускули- m. transverssus Linguae катор жойлашган куп сонли кундаланг толалардан иборат. Улар тилни кисмга (унг ва чапга) ажратиб турувчи девор ( бириктрувчи тукима- septum Linguae) дан бошланиб, тил киргоклари томон йуналади. Бу мускулнинг толалари йул - йулакай m. genioglossus нинг толалари билан кесишиб утади ва тил киргокларидаги шиллик кават остида тугайди.

  4. Тилнинг тикка (вертикал) мускули- m. verticalis Linguas бошка мускуллардан кучлирок ривожланган булиб, тилнинг устки юзаси-dorsum Linguae дан пастки юзасига томон йуналган ва купрок тилнинг ён киргокларида жойлашган.


Download 0.5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling