"Анатомия ва гистология" кафедраси спланхнология, респиратория ва арогениталия


Хазм аъзоларининг ривожланиши хакида кискача маълумот


Download 0.5 Mb.
bet5/44
Sana09.04.2023
Hajmi0.5 Mb.
#1343537
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44
Bog'liq
Ан.маъ.2 кит

Хазм аъзоларининг ривожланиши хакида кискача маълумот.
Бирламчи ичак канали эпителийси эндодермадан мускул ва бириктирувчи тукимаси мезодермадан хосил булади. Бош ва охирги учларини хосил килишда эктодерма хам катнашади. Бирламчи ичак найининг икки учи (бош томондаги ва дум томонда) берк холда булса хам кейинчалик унинг олд томонида огиз тешиги оркасида эса орка тешик пайдо булади.
Эмбрион бош миясининг олдинги кисми жуда тез ривожланиб, пешона дунги деб аталувчи дунг вужудга келади.
Пешона дунгидан бирмунча пастрокда эктодерма билан копланган битта чукурча булиб, у огиз уймаси дейилади. Бу уйма тобора чукурлашаверади, унинг чукаётган девори (эктодерма) бош ичакнинг олд девори (эндодерма) билан якинлашади ва охирги унга такалади.
Шундай кушилиш натижасида пайдо булган парда юткин пардаси-membrana pharungea деб аталади. лекин бу парда кейинчалик сурилиб кетиб, огиз чукурчаси булажак юткин билан туташади.
Огиз бушлиги узича алохида пайдо булиб, кейин умумий хазм аъзолари системаси бошлангич ичак найчасига кушилади. Бирламчи ичак найининг орка учида руй берадиган узгаришлар дастлаб бирламчи ичак найининг орка учида клоака деб аталувчи умумий бушлик пайдо булади, кейинчалик бу бушлик фронтал девор билан уртадан иккита олд ва орка кисмларга булинади. Олдинги ярим бушлик сийдик ва таносил бушлигига оркадаги ярими эса тугри ичакка айланади. Бу сунгги бушликнинг пастки кисмини ташки мухитдан ажратиб турадиган парда - membrana analis кейинчалик шимилиб кетади ва орка тешик (anus) пайдо булади. ичак найининг ич кисмини икки ён деворида бир неча жуфт (уларнинг сони турли хайвонларда турлича) ташкарига томон йуналган ботиклар пайдо булади. юткин (ёки ойкулок чунаклари) деб аталувчи бу ички ботикларга караб ташки томондан хам шундай ботиклар ташки ойкулок чунтаклари ривожлана бошлайди. Уларнинг уртасидаги масофа борган сари кискаради. Пастки табакадаги хайвонларда ички ва ташки ботиклар уртасидаги тусик бутунлай йуколиб, юткин ташки мухит билан туташади. Лекин олий умурткалар шу жумладан одамларда бундай холат юз бермайди. Одамларда юткин ботиклар (чунтаклари) хосил булса хам у кадар чукурлашмайди ва ташки мухит билан туташмайди. Ана шу ботиклар уртасидаги олдинма-кейин жойлашган тукималар юткин (ёш висцерал) равокларини вужудга келтиради. Бундай равоклар одамда 3 та булади: жаг равоги, тил ости равоги ва (махсус юткин) ойкулок равоги.
Устки ва остки жаглар хамда уларга алокадор булган тукималар жаг равогидан (ёки бир неча вицерал равокдан) вужудга келади. Бунда дастлаб равокда хар икки томондан иккитадан усик, устки ва остки жаг усиклари пайдо булади.
Устки усикчалар хар икки томонда бир-бирига томон усиб бориб, улардан устки жаг, каттик ва юмшок танглай, лунж ва устки лабларнинг бир кисми шаклланади. Лекин устки усиклар олд томондан бир-бири билан кушилиб кетмайди. Уларнинг орасига пешона дунгининг усикчаси пона сингари сикилиб киради. Ана шу сикилиб кирган усикча хисобидан бурун уртасидаги девон, каттик танглайнинг олд кисми ва устки лабнинг урта булаги вужудга келади.
Пастки усикчалар хам бир-бирига томон уса бориб, олдинда (урта чизикда) кушилади. Шундай килиб, пастки жаг, унинг атрофидаги юмшок тукималар ва пастки лаб вужудга келади. Устки ва остки жаг усикчалари икки ён томонда бир-бири билан кушилиб, огиз бурчакларини хосил килади. Лекин улар олд томондан бир-бири билан кушилмасдан огиз тешиги колади.
Огиз бушлигида жойлашган аъзоларнинг ривожланиши. Тил жаг равоги билан тил ости равогини (хар икки томондан) кушилган жойида бир неча булаклардан вужудга келади. Тилнинг олдинги каттагина кисми(танаси) оркадаги кисми (илдизи) билан биргаликда эмас, балки, узича алохида ривожланади ва кейинчалик илдиз билан кушилади. Шунинг учун хам бу икки кисм уртасида уларни ажратиб турувчи чизик (linea terminalis) ва бу чизиклар марказида учи берк тешик (foramen caecum) колади.
Тил мускуллари ойкулок оркасидаги миотомлардан ривожланади, сулак безларидан дастлаб glandulla paroris пайдо булади. Колганлари эса кейинрок, деярли бир вактда эктодермадан (кулок олди бези хам) пайдо булади.
Тишлар огиз бушлигининг шиллик каватида ривожланади. Бу жараён хомила бир ойлик булгандан сунг бошланади. Даставвал устки ва остки жагнинг эркин киргоги буйлаб копланган эктодерма бир оз букилган равок шаклида калинлашади. Тиш пилакчаси (пластинкаси) деб аталувчи ана шу калинлашган чизикнинг 20 жойида (булажак сут тишларнинг сонига баробар) унта пастки жагда, унта юкори жагда чегараланган думбокчалар пайдо булади. Бу думбокчалар эпителиал хужайраларнинг жуда тез ва ялписига купайишидан вужудга келади. Булардаги тукималардан ажрала бориб, мустахкамлашади. Бу эмаль аъзолар деб аталади. Думбокчалар уз навбатида атрофдаги тукималардан ажрала бориб мустахкамланади. Кейинчалик эмаль аъзоларнинг мезенхимага ботиб турган устки юзасида чукурча пайдо булади ва бу чукурчага мезенхима тапламидан пайдо булган ва мезодермал сургичлар деб аталувчи сургичлар киради. Шундай килиб тиш куртаги вужудга келади. Шуни хам айтиб утиш керакки, тиш куртаги вужудга келади. Шуни хам айтиб утиш керакки, сут тишлар ривожланаётган вактда булажак доимий тишлар учун хам замин яратила бошлайди. Уларнинг (катта озик тишлардан бошкалари) куртаклари усаётган сут тишлари ички томонида хосил булади ва шу туфайли тиш пилакчаси шу ич томонга кенгаяди. Катта озик тишлрнинг куртаклари эса танглайнинг орка кисмида ривожланади.
Сут тишларнинг куртакланиб ривожланиб шаклланаётган вактда жаг суяклари хамда тиш катакчалари пайдо була бошлайди ва куртакчаларнинг пастки учлари шу катакчалари томон йуналади. Тиш куртакларининг устки учлари эса милк киргогига томон усиб, милк киргогидаги тогайга ухшаган калпокчалар тагига киради. Бу калпокчалар тишларнинг булажак бош кисмидир. Бола тугилиб олти ойлик булгандан сунг тишлар милк ичидан ёриб чика бошлайди.
Энди хазм аъзолари бошка кисмларининг ривожланишига тухтаймиз.
Эндодермадан хосил булган бирламчи ичак учта кисмга, чунончи олдинги ичак, урта ичак ва охирги ичакка булинади. Олдинги ичакдан огизнинг орка томони, юткин (халкум), кизилунгач, меъда ва ун икки бармок ичакнинг бошланиш кисми вужудга келади: урта ичакдан ингичка ичак, охирги ичакдан йугон ичак ривожланади. Бирламчи ичак найининг уч кавати (шилик кават, мускул кават ва сероз кават) ривожланиши даврида ичакларнинг келгусида бажарадиган вазифаларига караб турлича узгаришларга учрайди.
Олд ичакдан бош ичак ажралади. Бу сунгги кисмидан уз навбатида огиз бушлиги, халкум шакилланади. (Халкумнинг икки ён деворида бир неча уйма \ чунтаклар\) пайдо булишини ва улардан кандай аъзолар ривожланишини юкорида куриб утган эдик. Халкумнинг (бош ичакнинг) юкори кисми олд томонидан бурун ва огиз бушлиги билан туташади, колган кисмида эса бирламчи ичак найининг хар уч кавати жуда кескин узгаришга учрамай такомиллашади.
Халкумдан овкат моддаси утиши кулай булиши учун унинг шиллик кавати уз остидаги тукималарга бирикиб кетиб алохида силликликка ва мустахкамликка эга булади. Олдинги ичакдан бош ичак ажралгандан сунг колган кисми кизилунгач билан меъдага айланади.
Ичак найининг кизилунгачга айланадиган кисмининг деворидаги мезинхимадан хосил булган силлик мускул толалари тараккиётининг биринчи даврларида у кадар кучли узгаришларга учрамайди. Лекин кейинчалик халкум пардаси (membrana pharyngea) сурилиб кетгандан сунг, кизилунгачнинг устки кисмига юкоридан кундаланг таргил мускул толалари усиб кира бошлайди (бу толалар мезодермадан хосил булади). Бинобарин, шаклланиб булган кизилунгачнинг тахминан устки 1,3 кисми кундаланг таргил мускуллардан, колган 2,3 кисми эса шиллик мускуллардан тузилади. Кизилунгач кенгайиб ва торайиб тушувчи аъзо булгани учун унинг мускул кавати уз навбатида икки (буйлама ва кундаланг) кавати булади. энг ташки кавати (tunica adventita) юпкалашади. Шиллик кават узунасига куп бурмалар хосил килади.
Меъда шакл ва тузилиши жихатидан энг куп узгаришга учрайди. меъданинг шаклланиши хомила она корнида 4 хафталик булганидан бошланади. Диафрагма тараккий этиб, меъда корин бушлигидан жой олгач, у шакллани бошлайди. Аввал олдинги ичак найининг девори икки ён томонга (купрок орка томонга) кенгаяди. Бора-бора меъда узининг вертикал уки атрофида айланиши туфайли унинг унг ва чап томонлари билина бошлайди. Кейинчалик меъданинг унг томони ичига ботиб, чап томони кенгайишда давом этади. Шундай тарзда катта ва кичик эгриликлар вужудга келади. Меъда тараккиёт давомида узининг турган жойини ва жойланиш тартибини узгартиради, яъни у чап томонга сурилади (урта чизикдан узоклашади). Меъда уз сагитал уки атрофида айланиши натижасида унинг кичик эгрилиги юкори ва унг томонга, катта эгрилиги пастки ва чап томонга бурилади. Шунингдек, меъданинг кириш кисми чап томонга, чикиш кисми эса унг томонга утади. Меъда деворининг тузилишида хам бирмунча узгаришлар юз беради. Унинг шиллик каватида жуда куп бурмалар пайдо булиши билан бирга бу бурмалар ичида турли секретлар яратувчи безчалар пайдо булади. Мускул каватидаги асосий (буйлама ва кундаланг) толалардан ташкари кийшик жойлашган мускул толалари хам пайдо булади. Бу толалар меъданинг кирим ва чикиш кисмида жойлашади.
Урта ичакдан ун икки бармок ичак, оч ичак, ёнбош ичак ва уларга алокадор безлар (жигар, меъда ости бези) ривожланади.
Урта ичак аввало узунасига усади ва шу усиш даврида икки жойда букилма (тизза) хосил килади. Бу тукималар устма-уст бир-бирига параллел жойлашган булиб, бири юкоридан пастга ва олдинга, иккинчиси эса пастдан юкорига ва оркага йуналган булади.
Биринчи тиззанинг иккинчи тиззага утиш жойи киндикка якин туради ва у билан кушилади. Шу кушилиш жойида юкорига кутарилувчи тиззанинг бошланиш кисмида пуфак сингари дунглик бор, бу булажак куричак ёки йугон ичакнинг бошланиш кисмидир.
Пастга тушувчи тиззанингнинг меъдага якин турган кисми ун икки бармок ичакка, колган узун кисми ва кутарилувчи тиззанинг бошланиш кисми оч ва ёнбош ичакларга айланади. Кутарилувчи тиззанинг колган кисми йугон ичак булиб бошланади.
Ингичка ичак асосий хазм аъзоси булгани туфайли унда овкат моддаларининг сурилишига ва бу сурилишни кулайлаштиришга мослашган бир канча узгаришлар вужудга келади. Масалан, ингичка ичакда бир неча хил безлар булади (ун икки бармок ичакда Брунер безлари, оч ва ён бош ичакларда либеркюн доналари, лимфа тугунлари). Булардан ташкари урта найчадан (ун икки бармок ичак сохаларида) жигар ва меъда ости бези каби катта безлар ривожланади ва бу безлар уз йуллари (ductus chaledochus, ductus pan creaticus) воситасида ичаклар билан богланади. Хазм юзаси кенгайиши учун ингичка ичакнинг шиллик кавати узлуксиз давом этувчи зич жойлашган баланд, бурмалар хосил килади. Шиллик каватнинг юзаси жуда тук сингари булган сургичлар билан копланган.
Жигар ун икки бармок ичагининг деворидан усиб чикади. Уч хафталик пуштнинг булажак ун икки бармок ичагининг олдинги деворида битта буртма пайдо булади. Бу буртма катталашиб бориб, корин пардасининг орасидан жой олади. Жигар ривожланиш билн бир ваткда секин-аста узининг доимий жойига, яъни унг ковурга остига сурила бошлайди. Уларнинг 12 бармок ичак деворидан бошланган жойи кейинчалик умумий ут йулига айланади.
Меъда ости бези хам 12 бармокли ичакнинг деворидан ривожланади. Ун икки бармокнинг икки жойида (орка ва олд деворларида) жигар буртмаси пайдо булади. бу буртмалар аввал урта чизикдан пастга томон мустакил равишда ривожланади ва бир бирига якинлаша бориб кейинчалик кушилиб кетади (ягона безга айланади).
Ингичка ичакнинг йугон ичакка утиш жойида устма-уст жойлашган икки лабли калпок (valvula) ривожланади.
Охирги ичак найининг юкорига кутарилувчи тиззасидан ва охирги ичакнинг сунгги кисмидан пайдо булади. кутарилувчи тиззадан куричак кутарилувчи чамбар ичак, кундаланг чамбар ичак, охирги ичакнинг колган кисмидан эса тушувчи чамбар ичак "S" симон ичак ва тугри ичак тараккий этади. Йугон ичакда хазм килиш жараёни деярли булмаганлиги сабабли унинг силлик каватида сургич туклар ривожланмайди, лимфоиз тузилмалар хам кам учрайди.
Корин парданинг ривожланиши. Корин парда сероз булиб, мезодерма ён пластинкаларидан ривожланади.
Бу парда бошдаёк икки кисмга "S"симон ичак ва тугри ичак тараккий этади. Йугон ичакда хазм килиш жараёни деярли булмаганлиги сабабли унинг силлик каватида сургич туклар ривожланмайди, лимфоиз тузилмалар хам кам учрайди.
Корин парданинг ривожланиши. Корин парда сероз булиб, мезодерма ён пластинкаларидан ривожланади.
Бу парда бошдаёк икки кисмга яъни, корин деворини копловчи (париетал) ва ички аъзоларни уровчи (висцерал)варакларга ажралади. Висцерал варак бирламчи ичак найини бутунлай уз ичичга олади десак булади (факат урта чизик буйлаб жуда оз жойи очик колади). Чунки ичак найини ураб келган парда урта чизикка якин келанда бир-бирига тегмасдан корин деворига утади ва дорзал (орка) хамда вентрал (олд) туткичларни хосил килади.
Шундай килиб, париетал варак билан висцерал варак орасида жуда хам тор бушлик пайдо булади. У тананинг иккиламчи бушлиги деб аталади. Бу иккиламчи бушлик диафрагма такомил этаётган вактда юрак бушлиги, упка бушлиги ва корин парда бушлиги номли учта сероз бушликка ажралади.
Эмбрион тараккиётининг кейинги даврларида вентрал туткичнинг куп кисми йуколади. Факат баъзи жойлардагина (меъда, ун икки бармокли ичак) сакланиб колади. Дорсал туткич эса бутун тараккиёт даврида ичак найининг хамма кисмида бирдай усади.
Бирламчи ичак найидан ривожланган аъзолар (меъда, ингичка ичак ва йугон ичак), уларнинг деворидан усиб чикадиган меъда ости бези хамда жигар шаклланаётган ва жойлашаётган вактда, яъни, уларнинг топографик муносабатлари вужудга кела бошлаганда сероз парда аъзоларига булган муносабатида париетал хамда висцерал вараклар тулик сакланади ва париетал вараклар туташганича колади.
Висцерал варак эмбрион тараккиёти даврида бирламчи ичак найини хар тарафлама ураган булса, аъзолар такомиллашаётганда улардан баъзи бирлари пардадан ташкарида колади (экстроперитонеал аъзолар) баъзиларининг факат бир кисми уралмай колади (мезоперитонеал аъзолар), баъзилари эса корин парда билан бутунлай уралганича колади (интрапеританеал аъзолар).
Висцерал варак корин деворидаги аъзоларга утадиган бир канча бойламлар, бурмалар ва ичак туткичлари хосил килади.

Download 0.5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling