Andijon davlat pedogogika instituti

1.2. Tevarak-atrof bilan tanishitirishda maktabgacha yoshdagi bolalar lug‘atini va nutqini rivojlantirishdagi innovatsion texnologiyalarning tasnifi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar luga‘tini va nutqini rivojlantirish “Ilk qadam” ¹¹Davlat o‘quvdasturida belgilangan bolalarga taʼlim berishda kompetentsiyaviy yondashuvning muhim qismi sanaladi. 6-7 yoshlibolaningumumiymuhimkompetentsiyalarisifatidabirinchinavbatda, kommunikativkompetentsiya, yaʼnimuloqotvositalaridanturlivaziyatlardafoydalanabilishko‘nikmasinishakllantirishbelgilangan. Demak, tarbiyalanuvchilarningo‘yin, bilishvaijtimoiykompetentsiyasiqatoridamuloqotkompetentsiyasiasosiyo‘rinniegallaydi. Shundayekan, MTTda har birtaʼlimiyfaoliyatmazmunidabolaningnutqinio‘stirishvamuloqotchanlikko‘nikmalarinishakllantirishasosiyvazifahisoblanadi.

Bola yangibilimlarnio‘yinlarvadidaktikvositalarasosidao‘zlashtirganidasamaradorlikyuqoribo‘ladi. Yaʼnibadiiyadabiyotnioddiyo‘qibberishdankoʼrainnovatsiontaʼlimtexnologiyalariniqo‘llaganholdafaoliyatgatatbiqetish har birbolaningnutqinirivojlantirishjarayoninitaʼminlaydi, tezlashtiradivashubilantaʼlimsifatinioshirishgayordamberadi. Buning uchunmaktabgachayoshdagibolalarnutqinirivojlantirishningyangitexnologiyalariniishlabchiqishvajarayondafaolqoʼllash talab etiladi.
Maktabgachayoshdagibolalarnutqinishakllantirishmuhimvaqiyinvazifadir. Ushbumuammonimuvaffaqiyatlihalqilish ham bolalarniyaqinlashibkelayotganmaktabgatayyorlashuchun, ham boshqalarbilanqulaymuloqotqilishuchunzarurdir. Bolalarnutqinirivojlantirishbo‘yichayurtimizva MDH davlatlaripedagoglariqatorizlanishlarolibborishganki, xususan, R.Inog‘omova, L.Mo‘minova, V.Gerbova, M.Konin, G.Lyamina, O.UshakovalarningpedagogikxazinasidanfoydalanibMTTdanutqo‘stirishishlarinimazmunlitashkiletishmumkin.
Innovatsiontexnologiyalar – bupedagogikfaoliyatnatijasigasamaralierishishnitaʼminlaydigantarbiyachivatarbiyalanuvchilaro‘rtasidagio‘zarotaʼlimiymunosabatlarningyangiusullarivauslublaridir. Bunday taʼlimiymuhitzamonaviysharoitlardabolaningshaxsiyrivojlanishidagidinamiko‘zgarishlartufayliijobiynatijagaerishishgaqaratilgantaʼlimiyusullar, metodlar, vositalarnio‘zichigaoladi. АynanMTTdanutqo‘stirishjarayonidabadiiyadabiyotningo‘rnibeqiyosliginieʼtirofetganholda, badiiyasarlarniyangitexnologiyalarvositasidabolalargao‘rgatishningsamaradorligiyuqoriekanliginikuzatdik.
Maktabgachayoshdagibolalarnutqinirivojlantirishko‘pjihatdanquyidagilarningto‘g‘rihaletishbilanbog‘liq:
- nutqnirivojlantirishgadoirdidaktikmateriallartarkibigaota-onalar, tarbiyachiningmaʼlummaqsadgaqaratilgannutqi, bolalargao‘qibyokiaytibberiladiganertak, sheʼr, qo‘shiqlar, hikoyalarmuntazamkiritilishi;
- taʼlimningdidaktikmateriallarnifoydalanadigantarzdazamonaviytashkiletilishi;
- taʼlimiyo‘yinlardabolalarningfaolnutqiymuloqotdabo‘lishinitaʼminlash.¹²
Bugungikundamaktabgachataʼlimtashkilotitarbiyachisibolalarningnutqqobiliyatinishakllantirishdaquyidagiqiyinchiliklargaduchkelmoqda:
- har birbolaning individual qobiliyatlarinianiqlashvamosravishdarivojlantirish;
- hamkorlikkaasoslangantaʼlimmunosabatlaridabolanifaollashtirish;
- nutqiyqobiliyatiyashirinbolalarbilanolibboriladiganalohidao‘yinlivaziyatlaryaratish.
Shundayqilib, anʼanaviyravishdabadiiyasarlarnio‘qibberishdanko‘rainnovatsionshakldabadiiyasarbilantanishtirishningamaliyafzalliklarinitasniflaymiz. Maktabgachayoshdagibolalaruchunanʼanaviytaʼlimiyfaoliyattarbiyachininghikoyaqilibberishi, o‘qibberishivatakrorlatganholda yod oldirishini tan oladi.
Аmmotajribashuniko‘rsatadiki, bolalartarbiyachininghikoyasinikichiko‘zgarishlarbilantakrorlaydilar, hikoyalarkambag‘alsoʼzlarvositasidatalqinqilinadixolos. Shuninguchun, hikoyanio‘qibberishjarayoninihoyasigayetgach, bolalardanqaytahikoyaqilibberishemas, shuhikoyaasosidagiaralashkartinkalarnimagnitlidoskagao‘z o‘rnigako‘rateribchiqishini talab etadigan “Rasmlarningo‘rnini top” o‘yinibolalarnifaolnutqiyvaziyatgaundaydi. Ular voqealarketma-ketligigako‘rarasmlarniizlabtopishjarayonidanafaqatnutqibalki, diqqati, kuzatuvchanligi, mantiqiyfikrlashirivojlanadi. O‘zlarihosilqilayotganhikoyakompozitsiyasinikuzatishtarbiyalanuvchilarnifaollashtiradivayangiso‘zlarbilantasvirlashgaurinadi. Ushbufaoliyatbolalarnizerikishdanhimoyaqiladi, butunguruhniqaytahikoyaqildirishgaimkonbo‘lmagantaqdirda, buusulvositasidabarchabolalarishjarayonigajalbetiladi.
Аyniqsatarbiyachiasosiyijrochirolidankuzatuvchidarajasigastatusinio‘zgartirishibolalargaerkinlikberadi. Pedagogningijrochi-bolalarxatti-harakatlarinirag‘batlantirishiesanutqiyfaollikkayo‘lochadi.
Shu kabiinnovatsiontexnologiyalarnitanlashdaquyidagitalablargaeʼtiborqaratishkerak:
- texnologiyanio‘qibberishemas, balkibolalarningmuloqotqobiliyatinirivojlantirishga, nutqmadaniyatinitarbiyalashgayo‘naltirish;
- har bir bola uchununingyoshiva individual xususiyatlariniinobatgaolganholda har xilfaoliyatturlaridafaolnutqamaliyotinitashkiletish.
Shundankelibchiqib, maktabgachayoshdagibolalarningizchilnutqinishakllantirishvafaollashtirishuchunanʼanaviyusulvametodlarbilanbirqatordaquyidagiinnovatsiontexnologiyalarqo‘llaniladi:
1. Vizualmodellashtirishtexnologiyasi. Maktabgachayoshdagibolalarnio‘qitishdavizualmodellashtirishsamaralidir. Ushbuusulyordamidatarbiyachiva bola soddalashtirilgansxematiktasvirlar - belgilar, belgilaryordamidaobʼektlar, hodisalar, harakatlar, tushunchalar, epizodlarnitasvirlaydilar. Vizualmodellashtirishbolalargaturlixilbilimlarniyetkazishusulisifatidaajralibturadi. Shuningdekularningaqliyvanutqqobiliyatlarinirivojlantirishvositasisifatidamuvaffaqiyatliishlatiladi. Yuqoridakeltirganimiz “Rasmlarningoʼrnini top” oʼyinivizualmodellashtirishgamisolboʼlaoladi.
2. АKT texnologiyalari. Psixologlarningtaʼkidlashicha, bolalargakompyuterda, kattaekrandanamoyishetiladigan har qandayyangimaʼlumotjozibalihisoblanadi. Zamonaviybolalarbaʼzidamaʼlumotlarnioddiyeshitganidanko‘rakompyutertexnologiyalarivositasidatezroqo‘rganadilar. Birginamisol, eshitganhikoyasipersonajlariniyodidanko‘tarilishimumkin, lekinmultfilmqahramonlariniuzoqmuddateslabqoladi. ShuninguchunbugungikundamaktabgachataʼlimdaАKTdanfoydalanishzaruratianiq. NutqnirivojlantirishuchuntaʼlimiyjarayondaАKTdanfoydalanishjudakengimkoniyatlarnitaqdimqiladi. Xususan, elektronresurslaryordamidabadiiyasarmatninieshitishbolalargamonotonlihikoyadanko‘rataʼsirliroqdir. Chunkielektronresursdamusiqaqo‘shishvaqushlar, suv, shamolovozikabivositalardanfoydalanishmatnsamaradorliginitaʼminlaydi. АKT asosidatinglanganmatnlarga ham bolalarhozirjavoblikvaqiziqishbilanjavobberadi.
Nutqnirivojlantirishningasosiyvazifalari – so‘zboyliginiboyitishvafaollashtirish, nutqninggrammatiktuzilishinishakllantirish, izchilnutqqao‘rgatishmaktabgachayoshdavridahalqilinishiniinobatgaoladiganbo‘lsak, ijodiytaʼlimtexnologiyalarigaalohidaeʼtiborqaratishlozim. Xususan, nutqo‘stirishfaollikmarkazinibadiiyqo‘llanmalargavadidaktikmateriallarga boy tarzdajihozlashgaeʼtiborberishkerak. Bolalarnutqiningbarchaqirralarinirivojlantirishgayo‘naltirilganmavzugamossyujetlirasmlarto‘plamlari, sahnalashtirishgamo‘ljallangano‘yinchoqlarto‘plamlaridan, bosmadidaktiko‘yinlardantashkiltopganmetodikbankniyaratishtarbiyachizimmasidadir. Badiiy adabiyotbilantanishtirishnutqnirivojlantirishdamuhimrolo‘ynashinieʼtirofetganholda, guruhlardakitoblarburchaklariva“Аqllikitoblartokchasi”tashkiletilishimuhim. Chunkitarbiyalanuvchilarbundaymateriallarbilanbevositayangitaassurotlar, bilim, ko‘nikmalarbilantanishadi. Dialogik, hissiyjihatdan boy nutqishakllanishiuchunqulaymuhitdabo‘ladi. Badiiy asarlarvositasidabolalarningnutqivatafakkuririvojlanarekan, birpaytningo‘zidabog‘lanishlidialoggakirishadi, fikrlarinibayonetishgakirishadi. Bu bolagazavqvaquvonchbag‘ishlaydi, butuyg‘ularnutqnifaolidroketishnirag‘batlantiradiganvamustaqilnutqfaoliyatiniyaratadiganengkuchlivositadir. Buni amaliyotdakuzatganimizdao‘yinlarvasamaralitaʼlimtexnologiyalariasosidanutqo‘stirishmashg‘ulotlario‘tkazilganidabolalarningfaolligi, fikrlarinidadilasosdabayonqilgani, jarayondazerikishbilmaganligi, lug‘atidayangiso‘zlarniqo‘llaganligi, qiziqishlaritufayliyangimaʼlumotlarnioʼzlashtirishgaishtiyoquygʼonganligimaʼlumbo‘ldi. Bu esaMTTdabolalarnimaktabtaʼlimigatayyorlashdaumumiymuhimkompetentsiyalarnishakllantirishningasosiyvazarurtalabidir.
Mana shularniinobatgaolganxoldaxulosaqilishmumkinki, maktabgachataʼlimtashkilotlaridaolibboriladigannutqo‘stirishtaʼlimiyfaoliyatjarayonivanutqo‘stirishfaollikmarkazidagijarayonlarzamonaviytexnologiyalarniqo‘llaganholdaolibborilishizarur. Chunkimaktabgachataʼlimtashkilotiishigainnovatsiyalarnikiritishmaktabgachataʼlimtiziminitakomillashtirishvaislohqilishningengmuhimshartidir.