Andijon davlat tibbiyot instituti farmatsevtik fanlar kafedrasi

Asosiy matn
«Mucilagines» so‘zi lotincha bo‘lib, «mucus» - shilimshi- , «agare» - -ilish, ta‘sir -ilish degan ma‘noni anglatadi.
Shilimshiqlar ximiyaviy tuzilishi jixatidan polisaxaridlarga ya-in azotsiz murakkab organik moddalar bo‘lib, liofil kolloidlar tipidagiquyuq va elimshak suyuqlli-dir.
SHilimshi- dori shakli asosan ichishga, ba‘zan tugri ichakka yuborish (klizma) uchun o‘llaniladi. SHilimshi- ichilganda ;
1.Me‘da va ichak shilli- -avatlarini -oplab olib, dorini so‘rilishini sekinlashtiradi , ta‘sir vatini uzaytiradi . 2.Balgam ko‘chiruvchi sifatida ayni-sa bolalar kasalliklarida ko‘p -o‘llaniladi.
3.Dori moddalarining -iti-lovchi ta‘sirini kamaytiradi.
Shilimshiqlar farmatsiyada yana emulgator sifatida xam xab dori va tabletkalar tayyorlashda ishlatiladi.
Bu dori turini tayyorlashda shilimshi-larning kislotalar, asoslar, og‘ir metal tuzlari va spirtga zid ekanligini xisobga olinishi kerak, shuningdek xom ashyoning fizik kimyoviy xossalari o‘simlik xujayralarining gistologik tuzilishi va ulardagi qo‘shimcha moddalar xususiyatiga e‘tibor beriladi. Tushuntirish matni
Gulxayri ildizi damlamasi – Infusi radicis Althaeae Shilimshiqlar «ex tempore» tayyorlanadi. Dorixona sharoitida eng kup uchraydigan Gulxayri ildizi damlamasi hisoblanib, undan doim shilimshi- tayyorlanadi. Gulxayri ildizi tarkibida 35 % shilimshi- moddalar va 37 % kraxmal, 10,2 % kand, pektin asparaginat kislota, betain salaydi. Gulxayri ildizidan damlama tayyorlashda shilimshi- moddalarni maksimal darajada ajratib olish bilan birga yordamchi moddalarni (kraxmal) ajralib chi-ishini kamaytirish lozim CHunki kraxmalni ajralib chi-ishi xisobiga ajratma -uyu-lashib, mikroorganizmlarni ko‘payishi uchun yaxshi muxit xosil kiladi. Gulxayri ildizi damlamasi IX DF da 260 ,262 makollalarda Infusum radicis Althaeae deb keltirilgan va uni tayyorlashda quyidagi talablarga rioya kilish kerak:

• 
  agar dorixatda damlama, qaynatma yoki shilimshi- deb ko‘rsatilgan bo‘lsa ham xar doim matseratsiya usuli bilan damlama tayyorlanadi.
  
• 
  sovuk usulda tindirish bilan, ya‘ni xona xaroratida 30 min. davomida aralashtirib turgan xolda ajratib olinadi. Sovu- usuldan foydalanishdan ma-sad, ajratmaga fa-at shilimshi- moddalarni o‘tkazishdir, vaxolangki bu sharoitda ferment va mikroflora o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. Sovu- usuldan foydalansak, u xolda ajratmaga kraxmalni o‘tishi, xarorat oshgan sari ko‘payadi, va xujayralarda kraxmal kleysteri xosil bulib, shilimshi- moddalarni ajralib chi-ishiga xala-t beradi.
  
• 
  agarda dorixatda gulxayri ildizini miqdor i ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u xolda 1:20 nisbatda damlama tayyorlanadi (ya‘ni 5%, 5g. Xom ashe 100mlga.)
  
• 
  ajratmani si-masdan suzib olinadi, chunki si--animizda kraxmalga to‘la xujayralar va ularni bulaklari ajratmaga utib uni xiralashtiradi va natijada sifati tez buziladi.
  
• 
  gulxayri ildizi o‘zida ma‘lum darajada suv shimib -oladi, shuning uchun undan damlama tayyorlashda sarf koeffitsientidan (K sarf) foydalaniladi.
  

Sarf koeffitsienti deb, ajratma olish uchun kerak bo‘ladigan xom ashyo va ekstragentni miqdor ini -ancha oshishini ko‘rsatadigan kursatkichiga aytiladi. Sarf koeffitsienti tajriba yuli bilan aniklanadi.
Masalan: 5 g gulxayri ildiziga 100 ml suv ko‘yib, ajratma olinganda uni xajmi 77 ml ni tashkil etdi, ya‘ni 5 g xom ashyo uzida 23 ml suvni shimib koladi.
5,0-------------23ml
1,0-------------x
X-4,6 ml suv. 1g. ildiz 4,6 ml suv shimib -olar ekan . K sarf formula yordamida xisoblab topamiz.
Ksarf - 100 g‘ 100 –(a x 4,6)
Bu erda, a- dorixatda yoziladigan xom ashyo miqdor i ,g 4,6- gulxayri ildizi SSHK
100- tayyor ajratma xajmi, ml
Ksarf - 100g‘100-(5x4,6)-1,3
Demak gulxayri ildizi damlamasini 1:20 nisbatda tayyorlasak, u xolda Ksarf -1,3 ga teng bo‘lar ekan.
Rp: Infusi radicis Althaeae 100, 0
D.S
Pasport: Gulxayri ildizi (1: 20) -5,0 x 1,3 - 6,5 g
Tozalangan suv 100 ml x 1,3 - 130 ml
Dorixatda ko‘rsatilgan Gulxayri ildizidan 100,0 shilimshi- tayyorlash uchun (dorixatda shilimshi-, kaynatma deb yozilgan bo‘lsa ham, baribir shilimshi- tayyolab beriladi ) IX DF da ko‘rsatilganidek , idishga 6,5 g maydalangan ildizdan solib , ustiga 130 ml uy xaroratidagi suv kuyiladi va uy xaroratidagi joyga 30 minut kuyib ko‘yiladi , xamda va-ti – va-ti Bilan aralashtirib turiladi. So‘ngra tayyor damlamani suzib, -oldi-ni si-masdan 100 ml gacha suv ko‘shiladi.
Gulxayri ildizidan olinadigan ajratmani konsentratsiyasiga -arab Ksarf o‘zgaradi. Har birini aloxida tajriba yo‘li bilan topilib, jadvalda ko‘rsatilgan.
Konsentratsiya 1: 100 Ksarf - 1,05
2: 100 - 1,1
3: 100 - 1,15
4: 100 - 1,2
5: 100 - 1,3
Tabobatda gulxayri ildizi ajratmasini sil, bronxial astma, yo‘tal va kukrak ogrigida o‘rab oluvchi, yumshatuvchi, balg‘am kuchiruvchi sifatida ishlatiladi.
Gulxayri ildizidan tash-ari uni ekstrakti va kukunidan foydalaniladi, bu xolda Ksarf dan foydalaniladi.
Rp: Infusi radicis Althaeae 100, 0
D.S
Pasport: Gulxayri ildizi ekstrakti 1:20 -5g
Tozalangan suv 100ml
Gulxayri ildizi kukuni miqdor iga nisbatan 4 marta ko‘p suv bilan bir xil bo‘t-asimon massa xosil bo‘lguncha aralashtiriladi va -olgan suvni oz - ozdan -ushiladi va tindirish uchun qoldiriladi . Bunda kraxmal bo‘kib, cho‘kmaga tushadi, shilimshi- moddalar esa ajratmada -oladi. Tindirish vakti ajratmani konsentratsiyasiga bog‘li- bo‘ladi. Masalan: 1% shilimshi- uchun -30 min.
2% shilimshi- uchun - 70 min.
3% shilimshi- uchun - 250 min.
4% shilimshi- uchun - 260 min. va x.k
Zigir urug‘i shilimshigi.
Rp.: Mucilagenis semenis Lini 90,0
D.S
Zigir urug‘i shilimshig‘i konsentratsiyasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, VIII DF buyicha 1:30 nisbatda tayyorlanadi. Zig‘ir urug‘i tarkibida 6% shilimshi- , 35% gacha moy saqlaydi (kraxmal saklaydi). SHilimshi- moddalar urug‘ining yuz -avatida joylashgan, shuning uchun zig‘ir urug‘i maydalanmaydi. Agar maydalab tayyorlasak, u xolda ajratmaga bo‘yovchi moddalar, oqsil va moy kislotalarni o‘tishi xisobiga yoqimsiz maza xosil bo‘ladi.
3 gr zig‘ir urug‘ini sovu- suv bilan yuvib, shisha idishga 90 ml qaynoq suvda, og‘zini berkitib 15 min. davomida chay-atiladi, so‘ng ikki -avat doka or-ali suziladi, jixozlanadi.
Salep tuganagi shilimshig‘i.
Rp.: Mucilaginis Salep 100,0 D.S.
Salep tuganagi shilimshig‘ini 1:100 nisbatda tayyorlanadi. Salep tuganagi tarkibida 50% gacha shilimshiq , 25% kraxmal va dekstrin saklaydi. SHilimshi- moddasi asosan YUMB –leaksan degan uglevoddan iboran.
Abu Rayxon Beruniyning «Saydana» asarida bu o‘simlikni kam quvvatli va mijoz sustligi, sil davosi, keksalarni quvvatga kiritish, shuningdek qon oqishini to‘xtatish, qoni tozalashda foydalanishni tavsiya etgan. Salep shilimshig‘i zararli moddalarni me‘da ichak yo‘lida surilib o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Uni uzoq vaqt kasallikdan turgan bemorlarga, ularni quvvatga kirgizish uchun beriladi.
Pasport: Salep tuganagi kukuni – 1g
Etil spirti 90% – 1ml
Sovu- suv - 10 ml
Kayno- suv - 88 ml
1g Salep tugunagi kukunini 1 ml etil spirti bilan aralashtiriladi, bu kukun xujayralar orasidagi xavoni si-ib chikarib, ularni bir biriga yopishib kolishini oldini oladi, so‘ng 10 ml sovu- suvni YUMB ni bo‘kishi uchun qo‘shib aralashtiramiz va oxirida 88 ml kaynagan suv qo‘shib aralashtiriladi va sovishini sekinlashtirish uchun biror mato bilan o‘rab, soviguncha ajratmani aralashtiriladi va dokadan suzib o‘tkaziladi. Bunda shilimshi- bilan birga kraxmal ham ajralib chiadi va kerakli yorlik bilan jihozlanadi.
Behi urug‘i shilimshig‘i.
Rp.: Mucilaginis Semenis Cydoniae 2,0- 100, 0 ml D.S. 1 stakandan kuniga 3-4 mahal ichilsin.
Behi urug‘i shilimshigi 1:50 nisbatda butun urug‘dan sovu- suvda 5 min. davomida chay-atish bilan tayyorlanadi. Behi urug‘i tarkibida 20% gacha shilimshi- moda sa-laydi, u xujayra epidermasida joylashgan bo‘ladi.
Behi urug‘i shilimshig‘i ichni yumshatuvchi, o‘rab oluvchi va burishtiruvchi xossaga ega.
Oling: Gulxayri shilimshig‘i 2% 200,0 ml Bering. Belgilang.
Pasport: Gulxayri ildizi kukuni – 4,4 g
Tozalangan suv 220ml
4,0x1,1-4,4 g kukun
200 x 1, 1- 220 ml
Gulhayri ildizi kukunini 4,4 g olib havonchada maydalab uni ustiga 17 ml suv qo‘shib bo‘t-a massa bo‘lguncha aralashtiriladi. Keyin -olgan suvni sekinlik bilan qo‘shib boriladi. Undan keyin 70 da-i-a qoldiriladi. Ajralgan yu-ori -avatni sekinlik bilan idishga kuyib olinadi. «Ichishdan oldin chayqatilsin», «Salqin joyda saqlansin» degan qo‘shimcha yorliklar bilan jihozlanadi.
Yu-orida keltirilgan misollardan tash-ari YAna arab elimi shilimshig‘i – Mucilago gummi arabici 1: 3 nisbatda, astragal elimi shilimshig‘i –Mucilago Tragacanthae 1: 100 nisbatda tayyorlanadi .
Hamma Shilimshiqlar «ex tempore» tayyorlanib, «Ichishdan oldin chayqatilsin», «Salqin joyda saqlansin» degan qo‘shimcha yorliklar bilan jixozlanadi.
Ekstraktlar deb o‘simlik xom ashyosidan biologik faol moddalari suv, spirt, efir, yoki boshka ajratuvchilar yordamida ajratib olingan va ajratuvchisi -isman yoki butunlay bug‘latilgan ajratmaga aytiladi. Ekstraktlarquyuq suyukligiga karab turlanadi, ekstraktlarga bo‘linadi. Ekstrakt konsentratlar tash-i -o‘rinishiga -arab 3 ga bulinadi. Suyuq, quyuq, quruq.