Andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va botanika kafedrasi

Geteroleylilar tartibi — Heterogloeales
Bu tartibning tipik vakili sho‘r suvlarda tarqalgan gel-mintogleya (Hehninthogloea) dir. Hujayrasi shoxlangan tort-malardan tashkil topgankoloniyadan iborat. Koloniyaning osti ancha kengaigan va shilimshiqbilano‘ralgan bo‘ladi. Shilim-shiq ichida protoplastlar tartibsiz holda joylashgan, har bir protoplast alohida-alohida shilimshiq o‘rami bilan qop-langan.
Shakli sharsimots yoki ellipssimon koloniyali vakillariga gleoxloris (Gloeochloris planctonica, B) misol bo‘la oladi. Uning koloniyasi erta bahorda erigan qor suvl'arining to‘planishidan hosil bo‘lgan ko‘lmak suvlarida tarqaladi va plankton holda o‘sadi. Noqulay sharoitda sista hosil qiladi. Sista ikki qavat pust bilan o‘ralgan.



A — Helminthogloea ramosa, yosh koloniya; B — Cloeochloris plan-ctonica: G‘ — koloniya chetlari, 2— zoospora hosil bo‘lishi, 3— aplanospo-ralar; V — Botrydiopsis; G‘ — vegetativ hujayra; 2 —zoospora hosil qi-lish,
3— aplanosporalar; G — Mis chccoccus confervicola: 1 — tashqi ko‘ri-nishi; 2 — zoosporalari.
Ko’payishi. Sinflarga bo’linish asoslari.
Bu sinfning ko‘pchilik vakillari bir hujayrali, ayrim-lari koloniya hosil qilib har xil shaklda bo‘ladi. Hujayra po‘sti pishiq tuzilganligi bilan xarakterlanadi. Ba’zi tur-larining hujayra po‘sti ikki qavatdan tashkil topgan, qum-tuproqli, silliq yoki g‘adir-budir bo‘ladi. Ko‘payishi jinssiz vegetativ yo‘l bilan boradi. Jinssiz ko‘payish vaqtida zoospo­ra yoki aplonosporalar hosil qiladi. Ba’zan zoosporalar sox-ta oyoqlar chiqarib harakatlanadi. Noqulay sharoitda ko‘zcha va qisqaruvchi vakuola saqlanib qolgan aplonospora hosil qiladi. Bularning ba’zi vakillari ko‘p jihatdan yashil suv-o‘tlarga o‘xshaydi va xlorella, xaratsium, dssmidium suvo‘t-larni, yana ba’zilari diatom suvo‘tlarni eslatadi.
Uncha katta bo‘lmagan chuchuk suv havzalarida va nam tuproq-larda botriopsis (Botrydiopsis, 142-rayem, V) turkumi vakil-laridan V. eriensis ning juda ko‘p miqdordagi tariqsimon xromatoforalari joylashgan bo‘lib, hujayra markazida bit-ta yadro bo‘ladi. Jinssiz ko‘paygan vaqtda hujayrada o‘ndan ortiq zoosporalar yetiladi. Bu zoosporalar suv yuzasida to‘p-lanib, to‘q-yashil rangli vegetativ hujayraga aylanadi. Bun-day hodisani ko‘pincha akvarium yoki suvi uzoq turib qolgan shisha idishlarda kuzatish mumkin. Odatda, bular avtospora-lar hosil qilish yo‘li bilan ko‘payadi (142-rasm, V, 3).
Sfagnumli botqoqlarda o‘suvchi ipsimon edogonium va tri-bonema suvo‘tlarining tallomi ustiga mishokokkus (Mischococ-cus confervicola, 142-rasm, G) ni uchratish mumkin. Buning hu-jayrasi pishiq pust bilan qoplangan bo‘lib, koloniya xosil kiladi. Koloniya shilimshiq ustunchalarda o‘rnashadi. Koloniya shilimshiq ustunchalar yoki tortmalar sistemasidan iborat. Vegetativ ko‘payish vaqtida har qaysi vegetativ hujayra teng ikkiga bo‘linib, shilimshiqli ustunchalarda o‘rnashadi. Jinssiz ko‘payganda bir xivchinli zoospora hosil kiladi.
Suvoʻtlar (Algae) — tuban oʻsimliklar dunyochasi; sodda tuzilgan, asosan, suvli muhitda oʻsadi. S. bir hujayrali mikroskopik kattalikda koloniya boʻlib yashaydigan, koʻp hujayrali va uz. 60 m gacha boʻlgan turlarni oʻz ichiga oladi. Ayrim turlarida toʻqimalar rivojlangan. Tanasining hujayralari ixtisoslashmagan, oʻtkazuvchi toʻqimalari rivojlanmagan. Rizoidlari substratga yopishish uchun xizmat qiladi. Koʻkyashil va proxlorofit suvoʻtlar. — prokariotlar; ularni, odatda, musuvoʻtlartaqil guruh suvoʻtlarifatida suvoʻtlarianobakteriyalarga, evglenasuvoʻtlarimon suvoʻtlar.ni koʻpincha bir hujayrali hayvonlarga (xivchini boʻlisuvoʻtlarhi, ayrim turlarining golozoy oziqlanisuvoʻtlarhi tufayli) kiritiladi. Eukariot suvoʻtlar hujayrasuvoʻtlari xloroplasuvoʻtlartlari (xromatoforlari)da pirenoid, harakatchan suvoʻtlar.da xivchin, baʼzan koʻzcha, qisuvoʻtlarqaruvchi vakuola boʻladi. Koʻpchiligi avtotrof, bir qancha turlari geterotrof va golozoy oziklanadi. suvoʻtlar.ning bir qisuvoʻtlarmi geterotrof, jumladan, parazit oziqlanisuvoʻtlarhga oʻtgan. Vegetativ, jinsuvoʻtlarsuvoʻtlariz va jinsuvoʻtlariy (gologamiya, izogamiya, anizogamiya, oogamiya) koʻpayadi. suvoʻtlar. zoosuvoʻtlarporalar hosuvoʻtlaril qilib koʻpayisuvoʻtlarhi bilan yuksuvoʻtlarak oʻsuvoʻtlarimliklardan farq qiladi.
Biokimyoviy xusuvoʻtlarusuvoʻtlariyati (pigmenti, hujayra qobigʻi tarkibi, zaxira oziq moddalar xili)ga va gʻujayrasuvoʻtlarining suvoʻtlarubmikrosuvoʻtlarkopik tuzilisuvoʻtlarhiga binoan, suvoʻtlar. 10 boʻlim; koʻkyasuvoʻtlarhil, qizil, tillarang, diatom, dinofit, qoʻngʻir, suvoʻtlarariqyasuvoʻtlarhil, evglenasuvoʻtlarimon, yasuvoʻtlarhil, harasuvoʻtlarimonlarga ajratiladi. 41000 dan ortiq turi maʼlum. Dengizlarda qirgʻoqdan bosuvoʻtlarhlab 200 m gacha va undan ham chuqurroqda, chuchuk va oʻta suvoʻtlarhoʻrlangan suvoʻtlaruv havzalari, qaynoq buloqlar, tuproqda, jumladan, togʻ va dasuvoʻtlarhtlarda uchraydi. Xivchinli davrga ega boʻlgan suvoʻtlar. 2 guruhga boʻlinadi: a va v xlorofillga ega boʻlgan yasuvoʻtlarhil suvoʻtlar. (evglenasuvoʻtlarimonlar, yasuvoʻtlarhil suvoʻtlar, harasuvoʻtlarimonlar) hamda v xlorofillsuvoʻtlariz, lekin koʻpincha suvoʻtlar xlorofillga ega boʻlgan suvoʻtlarariqqoʻngʻir suvoʻtlar. (tillarang , diatom, suvoʻtlarariqyasuvoʻtlarhil suvoʻtlar). suvoʻtlar.ning har xil boʻlimlari turli xil bir xujayrali organizmlardan musuvoʻtlartaqil holda kelib chiqqanligi taxmin qilinadi.
suvoʻtlar. biosuvoʻtlarferada organik moddalarni ilk bor hosuvoʻtlaril qiluvchi organizmlar suvoʻtlarifatida juda katta ahamiyatga ega; okeanlarda suvoʻtlari biomasuvoʻtlarsuvoʻtlarasuvoʻtlari 1,7 mlrd. t ga yaqin (1 yilda 550,2 mlrd. t). suvoʻtlar. 1 ga suvoʻtlaruv yuzasuvoʻtlariga nisuvoʻtlarbatan 1,3—2,0 t quruq biomasuvoʻtlarsuvoʻtlara hosuvoʻtlaril qiladi.
Yer atmosuvoʻtlarferasuvoʻtlarida erkin kisuvoʻtlarlorodning paydo boʻlisuvoʻtlarhi ham suvoʻtlar. bilan bogʻliq. suvoʻtlar. eng qad. organizmlar boʻlib, ulardan bosuvoʻtlarhqa oʻsuvoʻtlarimliklar kelib chiqqan. Koʻpchilik bir xujayrali suvoʻtlar. zamburugʻlar bilan suvoʻtlarimbioz yasuvoʻtlarhasuvoʻtlarhi tufayli lisuvoʻtlarhayniklar xrsuvoʻtlaril boʻlgan (qarang Lisuvoʻtlarhayniklar). suvoʻtlar.ning Yer yuzidagi geokimyoviy ahamiyati kalsuvoʻtlariy va kremniyning tabiatda aylanisuvoʻtlarhi (diatom suvoʻtlar. qoldiqlari) bilan bogʻliq. Yirik suvoʻtlar. ovqat uchun isuvoʻtlarhlatiladi, chorva ozigʻi suvoʻtlarifatida qoʻllanadi va tibbiyotda alginatlar, yod va mikrobiologiya suvoʻtlaranoati uchun zarur boʻlgan agaragar olinadi. Laminariya, makrotsuvoʻtlarisuvoʻtlarta, porfira va bosuvoʻtlarhqa suvoʻtlar. dengizlarda maxsuvoʻtlarusuvoʻtlar koʻpaytiriladi (qarang akvakuloʻpura), Koʻpchilik suvoʻtlar.dan oqova suvoʻtlaruvlarni biologik tozalasuvoʻtlarh va suvoʻtlaruv havzalarining iflosuvoʻtlarlanisuvoʻtlarhini aniqlasuvoʻtlarhda bioindikator suvoʻtlarifatida foydalaniladi. suvoʻtlarni oʻrganuvchi fan — algologiya deyiladi.
O‘suvoʻtlarimliklaming eng qadimiy vakillari bo‘lib, ulaming 150 turkumga mansuvoʻtlarub 1400 ta turi mavjud. Ular ancha oddiy bo‘lib, hujayra tuzilisuvoʻtlarhining suvoʻtlaroddaligi, protoplasuvoʻtlartining differensuvoʻtlariallanmaganligi bilan bosuvoʻtlarhqa suvoʻtlaruvo‘tlardan farq qiladi. Bu suvoʻtlaruvo‘tlarga eng suvoʻtlarodda, ko‘pincha bir hujayrali yoki koloniya bo‘lib yasuvoʻtlarhaydigan organizmlar kiradi. Kamdan-kam holda ko‘p hujayrali, ipsuvoʻtlarimon suvoʻtlarhakllari ham uchraydi. Ko‘k-yasuvoʻtlarhiI suvoʻtlaruvo‘tlaming to‘plami ko‘pincha suvoʻtlarhilimsuvoʻtlarhiqqa o'ralgan bo‘ladi. Bu suvoʻtlaruvo‘tlaming hujayralarida bir qancha: 
xlorofill, fikotsuvoʻtlarian, karotin va ayniqsuvoʻtlara, fikoeritrin bo‘lib, ulaming o‘zaro nisuvoʻtlarbati turlicha bo‘lganligidan har xil rang hosuvoʻtlaril qiladi. Ulaming hujayrasuvoʻtlari oval, suvoʻtlarharsuvoʻtlarimon, usuvoʻtlartinsuvoʻtlarimon va bosuvoʻtlarhqa suvoʻtlarhakllarda bo‘ladi. Hujayralari tasuvoʻtlarhqi tomondan ba’zan juda suvoʻtlarhilimsuvoʻtlarhiqlanuvchi pektinli yupqa po‘suvoʻtlart bilan o‘raladi. Hujayralaming ichki moddasuvoʻtlari bo’linmagan. suvoʻtlarhuning uchun uning yadrosuvoʻtlarini ham, plasuvoʻtlartidasuvoʻtlarini ham ko‘rib bo’lmaydi. Lekin protoplazma ikki xil pigment bilan bo‘yalgan tasuvoʻtlarhqi va xromotin modda tutuvchi rangsuvoʻtlariz ichki (markaziy tana deb ataluvchi) suvoʻtlaravatdan iboratligini ko‘risuvoʻtlarh mumkin. 
Ko‘k-yasuvoʻtlarhil suvoʻtlaruvo‘tlar vegetativ va jinsuvoʻtlarsuvoʻtlariz ko‘payadi. Koloniya bo‘lib yasuvoʻtlarhaydigan vakillarida koloniyaning bo‘linib ketisuvoʻtlarhi kuzatiladi. Ular jinsuvoʻtlariy yo‘l bilan ko‘paymaydi, ba’zan suvoʻtlarpora hosuvoʻtlaril qilisuvoʻtlarhi kuzatiladi. Bunda oddiy vegetativ hujayralar suvoʻtlarporaga aylanadi. 
Suvoʻtlarporalar ko‘payisuvoʻtlarhi uchun emasuvoʻtlar, balki turni noqulay suvoʻtlarharoitidan suvoʻtlaraqlasuvoʻtlarh uchun xizmat qiladi. Bu suvoʻtlaruvo'tlar butun yer yuziga tarqalgan boMib, chuchuk va suvoʻtlarho‘r suvoʻtlaruvlarda yasuvoʻtlarhab, plankton, bentosuvoʻtlar hosuvoʻtlaril bo‘lisuvoʻtlarhida isuvoʻtlarhtirok etadi. Planktonda juda tez ko‘payib, suvoʻtlaruvni “gullatib” yuboradi, natijada suvoʻtlaruv ichisuvoʻtlarhga yaroqsuvoʻtlariz bo‘lib qoladi. Ko‘k-yasuvoʻtlarhil suvoʻtlaruvo‘tlar tuproq yuzasuvoʻtlarida va uning usuvoʻtlartki qatlamlarida ham uchraydi. Ular yerda organik moddalarni to‘planisuvoʻtlarhiga yordam beradi.
Ba’zi turlari atmosuvoʻtlarferadagi azotni o‘zlasuvoʻtlarhtirib, tuproq unimdorligini osuvoʻtlarhiradi. Ko‘k-yasuvoʻtlarhil suvoʻtlaruvo‘tlar bosuvoʻtlarhqa suvoʻtlaruvo'tlardan hujayra tuzilisuvoʻtlarhi bilan farq qiladi. Hujayrasuvoʻtlari po‘suvoʻtlart va protoplasuvoʻtlartdan iborat. Hujayra po‘suvoʻtlarti pektin moddasuvoʻtlaridan tuzilgan, ba’zan xitin ham uchraydi. Protoplasuvoʻtlartida vakuolalar bo’lmaydi. Protoplasuvoʻtlartining 
tasuvoʻtlarhqi qatlami xromotoplazma, markaziy qisuvoʻtlarmi esuvoʻtlara suvoʻtlarentroplazma deb yuritiladi. 
Xromatoplazmada xlorofill, fikosuvoʻtlarian, karotin, fukoeritrin kabi turli bo‘- yoqlar boMib, hujayraga ko‘proq ko‘k-yasuvoʻtlarhil rang beradi. suvoʻtlarentroplazma esuvoʻtlara rangsuvoʻtlariz, unda yadro uchun xarakterli bo‘lgan DNK, nuklein, timonuklein kisuvoʻtlarlotalar mavjud. 
Xromotoplazma fotosuvoʻtlarintez vazifasuvoʻtlarini ham bajaradi, chunki unda suvoʻtlarochilgan holda xromotofor uchraydi. Ularda kraxmal hosuvoʻtlaril bo’lmaydi. Fotosuvoʻtlarintez mahsuvoʻtlaruloti suvoʻtlarifatida polisuvoʻtlaraxaridlardan - glikogen, oqsuvoʻtlarillardan - valyutin to‘planadi. 
Diatom suvoʻtlaruvo‘tlarini 5 mingga yaqin turi mavjud. Ular bir hujayrali va koloniya bo‘lib yasuvoʻtlarhaydigan organizmlardir.
Bulami hujayrasuvoʻtlarini suvoʻtlarhakli juda xilma-xil: yumaloq, tayoqchasuvoʻtlarimon, uchburchak bo‘ladi. Diatom suvoʻtlaruvo‘tlar suvoʻtlarinfining eng xarakterli belgisuvoʻtlari - hujayra po‘suvoʻtlartining tuzilisuvoʻtlarhidir. Hujayra po‘suvoʻtlarti pektindan tuzilgan bo‘- lib, tasuvoʻtlarhqi tomondan yaxlit kremniy pansuvoʻtlarir (qalqon) bilan o ‘ralgan. Pansuvoʻtlarir bir-biriga teng boMmagan ikkita palladan iborat. Pallalar suvoʻtlarhunday joylasuvoʻtlarhganki, quticha qopqog‘i suvoʻtlaringari biri ikkinchisuvoʻtlarini o‘rab turadi.
Xulosa
Yosun hujayralari (amoeboid turidan tashqari) hujayra devori va / yoki hujayra membranasi bilan qoplangan. Devor hujayra membranasidan tashqarida joylashgan bo'lib, odatda tarkibiy tarkibiy qismni (masalan, tsellyuloza) va amorf matritsani (masalan, pektin yoki agar moddalar) o'z ichiga oladi; u qo'shimcha qatlamlarni ham o'z ichiga olishi mumkin (masalan, xlorelladagi sporopollenin qatlami). Hujayra membranasi tashqi silikon organik qobiq (diatomlarda va boshqa ba'zi bir okrofitlarda) yoki sitoplazmaning qalinlashgan yuqori qatlami (plazmalemma) bo'lib, ular tarkibida qo'shimcha tuzilmalar bo'lishi mumkin, masalan, pufakchalar, bo'sh yoki tsellyuloza plitalari bilan (bir xil qobiq, teka, dinoflagellatlarda). Agar hujayra membranasi plastik bo'lsa, hujayra metabolik harakat deb atashga qodir bo'lishi mumkin - tana shakli ozgina o'zgarganligi sababli siljish.
Fotosintez (va ularni "maskalash") pigmentlari maxsus plastidalarda - xloroplastlarda uchraydi. Xloroplastda ikkita (qizil, yashil, charovye suv o'tlari), uchta (evglena, dinoflagellatlar) yoki to'rtta (ochrofitik suv o'tlari) membranalar mavjud. Shuningdek, u o'zining juda kamaytirilgan genetik apparatiga ega, bu uning simbiogenezini (tutilgan prokaryotik yoki heterokontakt suv o'tlarida eukaryotik hujayradan kelib chiqadi). Ichki membrana ichkariga chiqib, burmalar hosil qiladi - tirakoidlar, staklarda yig'ilgan - granulalar: monotilakoid qizil va ko'k-yashil rangda, ikkitasi va undan ko'pi yashil va charovy rangda, qolgan qismida uchta tirakoid. Pigmentlar aslida tilakoidlarda joylashgan. Yosunlar tarkibidagi xloroplastlar har xil shaklga ega (mayda disk shaklida, spiral, kosachasimon, stellat va boshqalar.) Ko'p xloroplastlarda zich shakllanishlar - pirenoidlar mavjud.Hozirgi kunda keraksiz bo'lgan fotosintez mahsulotlari har xil ombor shaklida saqlanadi. moddalar: kraxmal, glikogen, boshqa polisaxaridlar, lipidlar. Boshqa narsalar bilan bir qatorda, lipidlar, suvdan engilroq bo'lib, og'ir qobig'i bilan planktonik diatomlarga suvda qolishga imkon beradi. Ba'zi suv o'tlarida gaz pufakchalari paydo bo'lib, ular suv o'tlarini suzish qobiliyatini ham ta'minlaydi.