Andijon Davlat Universiteti Tarix yo‘nalishi rossiya tarixi fanidan tayorlagan Mavzu: Markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi. Andijon sh. 2022 yil Mavzu: Markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi

Xukukiy manbalari

Huquq manbalari. Rossiya Pravda XIV - XV asrlardagi Moskva davlatining asosiy Qonunchilik akti sifatida o‘z faoliyatini davom yettirdi. Ushbu qonunning yangi versiyasi yaratildi, bu yeski rus qonunlarini Moskva sharoitlariga moslashtirgan uzun qonunning qisqartirilgan versiyasi. Odat huquqi ham qo‘llanilgan. Biroq, feodal munosabatlarning rivojlanishi, markazlashgan davlatning shakllanishi sezilarli darajada yangi qonun hujjatlarini yaratishni talab qildi. Davlatni markazlashtirish va Moskva shahzodasining hokimiyat joylarini tobora ko‘proq bo‘ysundirish uchun noib ma’muriyatining nizomlari chiqarilib, oziqlantiruvchilarning faoliyatini tartibga solib, ularning o‘zboshimchaliklarini cheklab qo‘ydi. Dastlabki nizomlar Dvinskaya (1397 yoki 1398) va Belozerskaya (1488) yedi. Moliyaviy huquq yodgorligi 1497 yildagi Belozersk bojxona Xartiyasi bo‘lib, ularni to‘lash orqali ichki bojxona to‘lovlarini yig‘ishni nazarda tutgan.
Ammo qonunning yeng muhim yodgorligi bu yedi Sudebnik 1497 yil . U Rossiya davlatining sud amaliyotiga bir xillikni kiritdi. 1497 yildagi sud kodeksining yana bir maqsadi - yangi ijtimoiy buyurtmalarni birlashtirish, xususan, kichik va o‘rta feodallar-zodagonlar va boyarlarning bolalarini bosqichma - bosqich targ‘ib qilish yedi. Ushbu ijtimoiy guruhlarni xursand qilish uchun u oziqlantiruvchilarning sud faoliyatiga yangi cheklovlar kiritdi va yeng muhimi, hamma joyda aytib o‘tilgan Avliyo Jorj kunini joriy qilish orqali universal qullikka asos soldi.
Sud kodeksining manbalari rus haqiqati, Pskov sud Nizomi, Moskva knyazlarining amaldagi qonunchiligi yedi. Ammo u faqat to‘plangan huquqiy materialni umumlashtirmadi. Maqolalarning yarmidan ko‘pi yangidan yozildi va yeski normalar ko‘pincha tubdan qayta ko‘rib chiqiladi. 1497 yildagi sud kodeksida asosan jinoyat va jinoyat-protsessual qonun normalari mavjud yedi. Garchi bu huquqni rivojlantirishda yangi qadamni belgilasa-da, unda ba’zi masalalar rus Pravda-ga qaraganda kamroq to‘liq tartibga solingan. Bu, xususan, fuqarolik huquqiga, ayniqsa majburiyatlar qonuniga tegishli. Demak, sud kodeksi avvalgi qonunchilikni to‘liq almashtirmagan deb taxmin qilish mumkin. Rossiya haqiqatining ba’zi normalari sud kodeksi bilan birga ishlaydi.
Majburiyatlar qonuni. 1497 yilgi Adliya sudi shartnomalarining majburiyatlari rus haqiqatiga qaraganda kamroq ye’tibor qaratdi. Faqat bitta maqola, rus haqiqati singari, qarzdorning to‘lovga qodir yemasligi uchun javobgarlikni nazarda tutgan kredit haqida gapirdi. Sotish va shaxsiy ish bilan ta’minlash shartnomalariga havolalar mavjud yedi. Pskov sudi Nizomiga (PSJ) rioya qilgan holda sud kodeksi o‘z muddatini o‘tamagan yoki belgilangan vazifani bajarmagan yollovchi to‘lovdan mahrum bo‘lgan taqdirda. 1497 yilgi sud kodeksi rus haqiqatidan ko‘ra aniqroq majburiyatlarni zarardan ajratib turardi, ammo faqat bitta holatda: 61-modda zarar uchun mulkiy javobgarlikni nazarda tutgan. Zarar yetkazishdan majburiyatning bir turi sifatida sud xodimi sud faoliyati bilan bog‘liq ba’zi huquqbuzarliklarni ko‘rib chiqdi.
Meros huquqi. Meros huquqi ham ozgina o‘zgardi. Sud kodeksida yesa meros bo‘yicha umumiy va aniq qoida belgilangan. Qonun bo‘yicha meros olganda, meros o‘g‘il tomonidan, o‘g‘il bo‘lmagan taqdirda - qiz tomonidan olingan. Qizi nafaqat ko‘char mulkni, balki yerni ham oldi. Qizlari yo‘qligida meros qarindoshlarning yeng yaqiniga o‘tgan. Jinoyat qonuni. Agar fuqarolik huquqiy munosabatlar nisbatan sekin rivojlangan bo‘lsa, unda jinoyat huquqi bu davrda feodal jamiyat ziddiyatlarining kuchayishi va sinfiy kurashning kuchayishini aks yettiruvchi muhim o‘zgarishlarga duch keldi.

2. 
   Xulosa
   

Barcha ishlarni sarhisob qilar yekanman, XIV – XVII asrlardagi Rossiya markazlashgan davlatining shakllanishi va mustahkamlanish jarayoni degan xulosaga keldim, yagona rus davlatining paydo bo‘lishi esa katta tarixiy ahamiyatga ga edi. Mamlakat hududidagi ichki chegaralarning bartaraf yetilishi va feodal urushlarning to‘xtatilishi xalq xo‘jaligining rivojlanishi va tashqi dushmanlarni daf qilish uchun yanada qulay sharoit yaratdi. Yagona rus davlati feodal ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga asoslangan yedi. Bu dunyoviy va ma’naviy feodallar davlati yedi, uning rivojlanishi asosan qishloq va shaharda krepostnoylikning o‘sishiga asoslangan yedi. Dunyoviy va ma’naviy feodallar o‘zlarining yer yegaligi va iqtisodiyotiga asoslangan holda katta mustaqillikka yega yedilar, zodagonlar va shahar aholisi mulk sifatida hali ham nisbatan kam rivojlangan yedi. Mamlakatning iqtisodiy birligini shakllantirish jarayoni kelajak masalasi yedi. Sof feodal usullar bilan buyuk dukal hokimiyati mamlakatda boshqaruv tizimining birligini izladi.
Mustaqil rus knyazliklarining yagona davlatga aylanishi uchun deyarli ikki asr kerak bo‘ldi. Moskva O‘rdaga qarshi harakat va shimoli-Sharqiy yerlarni siyosiy birlashtirish markaziga aylanib, raqiblariga nisbatan hal qiluvchi ustunlikka yerishdi. Appanaj knyazliklari o‘rnida yagona rus davlati paydo bo‘ldi, ammo u hali markazlashgan davlat yemas yedi - shunga o‘xshash boshqaruv va hokimiyatni tashkil yetish tizimi hali yaratilmagan yedi. Yetarli darajada mustahkam poydevorga qurilgan siyosiy uyushma ma’lum darajada mamlakat resurslarini mustaqillikni yakuniy tasdiqlash, tashqi siyosatning asosiy vazifalarini hal qilish uchun jamlashga mo‘ljallangan tobora kuchayib borayotgan knyazlik kuchi bilan qoplandi. Shuning uchun subektiv omil, ya’ni Shahzodaning shaxsiyati katta ahamiyatga yega bo‘ldi.
Rossiya yerlarini siyosiy birlashtirish tezligi ma’lum davrlar bilan bog‘liq bo‘lgan yeski davlatning yangi tashkiloti bilan qat’iyatli va chambarchas bog‘liq bo‘lib chiqishiga olib keldi. Natijada, Rossiya mamlakat birligi va ilgari mustaqil bo‘lgan yerlarda yo‘llar va ijtimoiy munosabatlarning xilma-xilligi bilan ajralib turardi. Aytish mumkinki, Rossiyada avtokratik monarxiya o‘rnatildi, unda Buyuk Knyaz davlatni o‘zining shaxsiy mulki deb hisobladi. Buyuk dukal hokimiyatining asosi qonuniylik yemas, balki suverenning shaxsiy istagi yedi.
Moskva atrofida Birlashgan davlat davlatchilik rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichini namoyish yetdi. Hudud bo‘yicha yaratilgan davlat sobiq Moskva knyazligidan deyarli 6 baravar katta yedi. Funksional boshqaruv organlari paydo bo‘ldi, saroy xo‘jaligidan ajralib chiqdi, xizmat ko‘rsatuvchilarning ko‘p bosqichli qatlami shakllandi. Menimcha, markazlashtirish jarayoni Rossiya tarixida muhim rol o‘ynagan. U Rossiya jamiyatini yanada rivojlantirishda zarur element yedi. Menimcha, bu boshlangan markazlashtirish tufayli Rossiya o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi. Menimcha, Ivan III bu jarayonda yeng muhim rol o‘ynadi, chunki u nihoyat birlashish jarayonini yakunlab, O‘rda bo‘yinturug‘idan ozod bo‘ldi. Uning hukmronligi davrida kelajakdagi serf monarxik rus davlatining poydevori qo‘yildi. Ammo mamlakatni birlashtirishga muhim ta’sir ko‘rsatgan boshqa Moskva knyazlarining rolini hisobga olmaslik mumkin yemas. Bularning barchasi ikki asrda Moskva appanaj knyazligidan qudratli kuchga aylandi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. https://uz.wikidea.ru/wiki/Old_East_Slavic
2. Jaxon tarixi IX-XII 2019 yil Toshkent nashriyoti