Andijon Davlat Universiteti Tarix yo‘nalishi rossiya tarixi fanidan tayorlagan Mavzu: Markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi. Andijon sh. 2022 yil Mavzu: Markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi

Siyosiy tizim

Davlat birligining shakli. Muskovitlar davlati hali ham yerta feodal monarxiya yedi. Shu sababli, markaz va joylar o‘rtasidagi munosabatlar dastlab suzerainty-vassalaj asosida qurilgan. Biroq, vaqt o‘tishi bilan vaziyat asta-sekin o‘zgardi. Moskva knyazlari, boshqalar singari, o‘z yerlarini merosxo‘rlari orasida taqsimladilar. Ikkinchisi odatdagi qo‘shimchalarni oldi va ularda rasmiy ravishda mustaqil yedi. Biroq, aslida, Buyuk Gersogning "stolini" sotib olgan to‘ng‘ich o‘g‘li to‘ng‘ich Shahzodaning mavqeini saqlab qoldi. XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab buyruq joriy yetildi, unga ko‘ra to‘ng‘ich merosxo‘r merosning qolgan qismiga qaraganda ko‘proq ulushini oldi. Bu unga iqtisodiy ustunlik berdi. Bundan tashqari, u Grand ducal "stol" bilan birga butun Vladimir yerini qabul qildi.
Asta-sekin grand va appanage knyazlari o‘rtasidagi munosabatlarning huquqiy tabiati ham o‘zgardi. Ushbu munosabatlar immunitet xatlari va ko‘p sonli tuzilgan shartnomalarga asoslangan yedi. Dastlab, bunday shartnomalar appanage shahzodasining buyuk gersogga haq to‘lash uchun xizmat qilishini ta’minladi. Keyin u vassallarning o‘zlarining fiefdomlariga yegalik qilishlari bilan shug‘ullana boshladi. Appanage knyazlari o‘z yerlarini buyuk Gersogdan xizmatlari uchun olgan deb ishonishgan. Va XV asrning boshlarida. buyurtma o‘rnatildi, unga ko‘ra appanage knyazlari shunchaki uning mavqei tufayli Buyuk gersogga bo‘ysunishlari shart yedi. Rossiya davlati yirik ma’muriy - hududiy birliklar-okruglarga bo‘lindi. Grafliklar lagerlarga, lagerlar - volostlarga bo‘lingan. Biroq, ma’muriy-hududiy bo‘linishda to‘liq bir xillik va aniqlik hali ishlab chiqilmagan. Grafliklar bilan bir qatorda ba’zi joylarda yerlar saqlanib qolgan. Shuningdek, toifalar-harbiy okruglar, lablar - sud okruglari mavjud yedi.
Buyuk Dyuk. Rossiya davlatining rahbari keng huquqlarga yega bo‘lgan Buyuk Knyaz yedi. U qonunlar chiqardi, davlat rahbarligini amalga oshirdi va sud vakolatiga yega yedi. Haqiqiy knyazlik kuchi vaqt o‘tishi bilan ortadi va o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar ikki yo‘nalishda ketdi - ichki va tashqi. Dastlab Buyuk Knyaz o‘zining Qonunchilik, ma’muriy va sud vakolatlarini faqat o‘z domeni doirasida amalga oshirishi mumkin yedi. Hatto Moskva aka-uka knyazlar o‘rtasidagi moliyaviy, ma’muriy va sud munosabatlarida bo‘lindi. XIV-XV asrlarda buyuk knyazlar odatda uni umumiy mulk huquqlari bo‘yicha merosxo‘rlariga qoldirdilar. Appanage knyazlari hokimiyatining qulashi bilan Buyuk Knyaz davlatning butun hududining haqiqiy hukmdoriga aylandi. Ivan III va Vasiliy III o‘zlarining yeng yaqin qarindoshlari - ularning irodasiga zid harakat qilgan appanaj knyazlarini qamoqqa tashlashdan tortinmadilar.
Shunday qilib, davlatni markazlashtirish buyuk dukal hokimiyatini mustahkamlashning ichki manbai yedi. Uning mustahkamlanishining tashqi manbai Oltin O‘rda hokimiyatining qulashi yedi. Dastlab Moskva buyuk knyazlari O‘rda xonlarining vassallari bo‘lib, ularning qo‘lidan buyuk dukal stoliga bo‘lgan huquqni olishgan. Kulikovo jangidan bu qaramlik faqat rasmiy bo‘lib qoldi va 1480 yildan keyin Moskva knyazlari nafaqat amalda, balki qonuniy mustaqil, suveren suverenlarga ham aylandilar. Buyuk dukal hokimiyatining yangi tarkibiga yangi shakllar ham berildi. Ivan III dan boshlab Moskva buyuk knyazlari o‘zlarini "butun Rossiyaning suverenlari"deb atashdi. Ivan III va uning vorisi ba’zi Yevropa kuchlari tomonidan tan olingan Qirollik unvoniga mos kelishga harakat qilishdi.
Ivan III o‘zining xalqaro obro‘sini mustahkamlash uchun Konstantinopol taxtining yagona merosxo‘ri bo‘lgan oxirgi Vizantiya imperatori Sofiya Palaiologosning jiyaniga uylandi. Ivan III ning avtokratiyaga bo‘lgan da’volarini mafkuraviy asoslashga urinishlar qilingan. Sofiya Palaiologos bilan nikoh aloqalaridan tashqari, ular, albatta, Rim imperatorlaridan rus knyazlarining afsonaviy kelib chiqishini o‘rnatishga harakat qilishdi. Knyazlik kuchining ilohiy kelib chiqishi nazariyasi yaratildi. Noble tarixchilar Moskva buyuk knyazlari allaqachon avtokratlar yekanligiga ishonishgan. Bu Rusni mo‘g‘ul-tatarlardan ozod qilishni tugatgan Ivan III o‘z knyazlik stolini O‘rdadan mustaqil ravishda "saqlagan" degan ma’noda to‘g‘ri. Biroq, so‘zning to‘liq ma’nosida avtokratiya haqida gapirish shart yemas, ya’ni.XV va hatto XVI asrlarda cheksiz monarxiya haqida. Monarxning kuchi hali ham dastlabki feodal davlatning boshqa organlari, birinchi navbatda Boyar Dumasi tomonidan cheklangan yedi.
Boyar Dumasi. Boyar Dumasi davlatning muhim organi yedi. U yeski rus davlatida mavjud bo‘lgan Shahzoda huzuridagi kengashdan chiqdi. Dumaning dizayni XV asrga tegishli bo‘lishi kerak . Boyar Dumasi sobiq kengashdan katta huquqiy va tashkiliy rasmiyatchilik bilan ajralib turardi. Bu doimiy organ yedi, nisbatan barqaror tarkibga yega yedi. Duma deb atalmish duma safiga kiritilgan - boyarlar va okolnichy joriy. Dumaning vakolatlari Buyuk Gersogning vakolatlariga to‘g‘ri keldi, garchi bu rasmiy ravishda hech qaerda qayd yetilmagan bo‘lsa. Buyuk Knyaz qonuniy ravishda Dumaning fikrini hisobga olishga majbur yemas yedi, lekin aslida o‘zboshimchalik bilan harakat qila olmadi, chunki uning biron bir qarori boyarlar tomonidan tasdiqlanmasa amalga oshirilmadi. Duma orqali boyarlar unga ma’qul va foydali siyosat olib bordilar. Biroq, vaqt o‘tishi bilan buyuk knyazlar boyar Dumasini tobora ko‘proq bo‘ysundirmoqdalar, bu hokimiyatni markazlashtirishning umumiy jarayoni bilan bog‘liq. Bu, ayniqsa, Ivan III va Vasiliy III davrida to‘g‘ri keladi.
Feodal qurultoylari. Ular qadimgi Rossiya davridagi kabi xarakterga yega yedilar, ammo markazlashgan davlat mustahkamlanib, ular asta-sekin yo‘q bo‘lib ketishdi. Saroy-patrimonial boshqaruv tizimi. Yerta feodal monarxiya bo‘lib qolishni davom yettirgan Moskva davlati avvalgi davrdan saroy-patrimonial tizimga binoan qurilgan Markaziy boshqaruv organlarini meros qilib oldi. Biroq, davlat hududining kengayishi va uning faoliyatining murakkablashishi saroy-patrimonial tizimning asta-sekin o‘lishi va yangi, buyurtma qilingan boshqaruvning paydo bo‘lishi uchun tayyorlangan yeski boshqaruv shakllari bilan to‘qnashuvga olib keldi.
Mahalliy hukumatlar. Ma’muriy birliklarga mansabdor shaxslar - markaz vakillari boshchilik qilgan. Okruglarga hokimlar, volostlar - volostlar boshchilik qilgan. Ushbu amaldorlar mahalliy aholi hisobidan qo‘llab - quvvatlandi-ular undan "ozuqa" olishdi, ya’ni.ular tabiiy va pul yig‘imlarini amalga oshirdilar, sud va boshqa vazifalarni o‘z foydasiga yig‘dilar ("ot joyi", "polavochnoe", "rotary" va boshqalar.). Shunday qilib, ovqatlanish ham davlat xizmati, ham knyazlik vassallarining harbiy va boshqa xizmatlari uchun ish haqi shakli yedi.
Mahalliy hokimiyat va ma’muriyatlar o‘z vakolatlarini boyar homiyligi hududiga kengaytirmadilar. Malika va boyarlar, avvalgidek, o‘zlarining fiefdomlarida immunitet huquqlarini saqlab qolishdi. Ular nafaqat yer yegalari, balki o‘z qishloq va qishloqlarida ma’mur va qozilar ham yedilar. Shahar davlat organlari. Moskva shtatidagi shahar ma’muriyati avvalgi davrlarga nisbatan biroz o‘zgargan.
Bu davrda shaharlarda o‘z-o‘zini boshqarish yo‘q yedi. Appanaj bekliklarida shaharlarni boshqarish qishloq bilan teng ravishda amalga oshirilgan. Appanage knyazliklarining Moskvaga qo‘shilishi bilan buyuk knyazlar, odatda, sobiq yegalari uchun appanaglarning barcha yerlarini saqlab qolish bilan birga, har doim shaharlarni sobiq appanage knyazlari yurisdiksiyasidan olib chiqib, o‘z kuchlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri bunday shaharlarga tarqatdilar. Bu nafaqat shaharlarning iqtisodiy markaz sifatida ahamiyatiga qarab, balki birinchi navbatda harbiy sabablarga ko‘ra ham amalga oshirildi. Shaharlar qal’alar yedi. Ularga yegalik qilish buyuk knyazlarga avvalgi merosni qo‘llarida saqlash va tashqi dushmanlardan himoya qilishni ta’minladi. Dastlab, buyuk knyazlar shaharlarni appanage knyazlari odatdagidek, ya’ni ularni boshqa yerlaridan ajratmasdan boshqargan. Gubernatorlar va volostellar o‘z okruglarini yoki volostlarini boshqarib, o‘z hududlarida joylashgan shaharlarni bir xil darajada boshqarganlar.
Rossiya siyosiy tizimidagi cherkov. Ko‘rib chiqilayotgan davr boshida rus pravoslav cherkovi nafaqat davlatni qo‘llab-quvvatlovchi, balki u bilan raqobatlashadigan katta kuch yedi. O‘rda bo‘yinturug‘i sharoitida cherkov o‘zining iqtisodiy va siyosiy mavqeini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Mo‘g‘ul-tatarlar Rossiyani o‘z ye’tiqodiga aylantirmoqchi yemas yedilar. Ular buni odamlarga tanish bo‘lgan pravoslavlik orqali boshqarishni afzal ko‘rishdi. Tez orada pravoslav metropolitenlari O‘rda bilan kelishib oldilar, xonlardan cherkovning imtiyozlarini ta’minlaydigan yorliqlarni oldilar, ular rus knyazlaridan kam yemas yedilar. Biroq, rus xalqini ozod qilish harakati ko‘tarilgach, pravoslav cherkovining yeng yaxshi kuchlari mo‘g‘ul-tatarlarga qarshi kurash yo‘lini tutdilar. Oddiy rohiblar va cherkov rahbarlari Rossiyani ozod qilish uchun jangchilar safiga qo‘shilishdi.

2.