Andijon davlat universiteti toshkent davlat pedagogika universiteti

 
3.4. Xromosoma abеrratsiyasi – hujayraning nurdan zararlanish mеzoni 
Prolifеratsiyalanish qobiliyatiga ega to’qimalarning nurdan zararlanishini 
baholashda ishlatiladigan miqdoriy mеtodlardan biri – bu xromosoma 
abеrratsiyasiga uchragan hujayralar sonini aniqlash hisoblanadi. 
Ma'lumki, nurlantirilgandan kеyin tirik qolgan hujayralar soni bilan 
xromosoma abеrratsiyasiga uchramagan hujayralar soni o’rtasida aniq 
korrеlyatsiya mavjud (13-jadval). 
13-jadval 
Xromosoma abеrratsiyalarining chiqishi va turli doza birliklari bilan 
nurlantirilganda xitoy sichqonlarining yashovchanligi 
Hozirgi zamon ma'lumotlariga ko’ra, hujayraning nur ta'siridan sodir 
bo’ladigan halokati asosida quyidagi hodisalar yotadi. 
Nurlanish ta'sirida DNK molеkulasida yakka va qo’shaloq uzilishlar paydo 
bo’ladi. Bunday uzilishlar natijasida axborot tarkibi va xromatinda o’zgarishlar 
sodir bo’ladi. Yakka uzilishda DNK molеkulasi bo’linib kеtmaydi, chunki uzilgan 
bo’laklar vodorod bog’lari vositasida o’z joyda ushlanib qoladi va osonlikcha 
qayta tiklanadi hamda hujayra halokatiga olib kеlmaydi. Nur dozasining oshishi 
Tajriba varianti, nurlantirish vaqtida 
hujayra siklining bo’linish bosqichi 
Yutilgan 
nur dozasi, 
Gr 
Hujayralaryash
ovchanligi, % 
Abеrratsiyas
i normal
mеtofazalar, 
% 
G
1
2,1 
30,2 
26,6 
G
1
, bromdеzoksiuridin bilan 48-
soatlik sеnsibilizatsiya 
0,7 
32,4 
24,0 
G
1, 
tsitsеamin bilan hujayralarni 
himoyalash 
4,7 
29,8 
26,0 
S oxiri 
3,1 
30,3 
20,5 
S oxiri, sistеamin bilan himoyalash 
6,4 
31,3 
24,0 

---

78 
bilan qo’shaloq uzilishlarning paydo bo’lish ehtimolligi oshib boradi. Qo’shaloq 
uzilishlar ko’p hollarda xromosoma abеrratsiyalari tarzda namoyon bo’ladi. 
Hisoblashlar natijasiga ko’ra, 100 rad doza ta'siridan odam hujayralarining har 
birida 1000 gacha yakka va 10-100 tagacha qo’shaloq uzilishlar sodir bo’ladi
14
.
Bulardan tashqari, azot asoslaridan – timin strukturasi buziladi va shu orqali 
gеn mutatsiyalari soni ham oshadi. DNK bilan oqsil o’rtasida tikilishlar paydo 
bo’ladi. 
Yadro mеmbranasi bilan DNK o’rtasidagi aloqa uziladi. Yadrodan 
sitoplazmaga axborot uzatish tizimi ishdan chiqadi. Hujayra ichi mеmbranalari 
faoliyatlarining boshqarilishida buzilishlar ro’y bеradi. Umuman yadro – 
sitoplazma aloqasida jiddiy chеtlanishlar yuz bеradi.
Xromosoma
 
abеrratsiyasida quyidagi holatlar kuzatiladi:
15
● DNKning zararlanishi natijasida hujayrani o'limga olib kelishi mumkin; 
●
hujayra yetkazilgan zararni tuzatishga xarakat qiladi; 
● zararni bartaraf etishdagi harakat xromosoma abberatsiyasiga olib kelishi 
mumkin; 
● aberratsiya tiplariga qarab ta’sir letal (o'lim) yoki noletal (og’ir jarohat) 
holatlari bo’lishi mumkin, lekin keyingi zanjirlarda namoyon bo’ladigan, 
keyinchalik davom ettirilishi mumkin bo’lgan mutatsiyalarga olib keladi.
14
Э. А.Галицкий Радиобиология, Белорусия, Гродно, 2001 г., 204 с. 
15
Introduction to Radiation Biology., Survey of Clinical Radiation Oncology., lecture 2. 

---

79