Andijon davlat universiteti toshkent davlat pedagogika universiteti
Download 5.68 Mb. Pdf ko'rish
|
дарслик Ионлантирувчи нурлар биологияси Радиобиология дарслик (2)
|
2) Teri orqali - terining radioaktiv moddalarga o'tkazuvchanligi
quyidagilarga bog'liq: 1. Radionuklidlarning agregat holati, ularning gidroliz va murakkablashishga moyilligi; 2. Radioaktiv moddalar mavjud eritmaning kislotaliligi; 3. Teri to'sig'ining holati va radionuklidlarni u bilan aloqa qilish muddati. 175 3) Alimentar - oshqozon-ichak trakti orqali suv va ovqat bilan. Shu yo’l bilan yuqori darajada eriydigan radionuklidlar organizmga kiradi. Organizmdagi kimyoviy elementlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning tizimlar, organlar va to'qimalarga nisbatan muttasil va qat'iy taqsimlanishidir. 57-rasm. Radioaktiv moddalarni organizmga kirish yo’llari Elementlarning turg'un va radioaktiv izotoplari tanada aynan bir hil harakat qiladi, shuning uchun ular bir xil organ va to'qimalarda to'planadi 69 . Havoning radioaktivligi uning tarkibida chang, tuman yoki tutun shaklidagi radioaktiv gaz yoki aerozollarning bo’lishi bilan bеlgilanadi. Nafas olish tizimida tutib qolingan radionuklidlar miqdori zarracha o’lchamiga, nafas olish chastotasi va daqiqalik xajmiga bog’liq. Nafas olish yo’llarida tutib qolingan radionuklidlarning kеyingi taqdiri radioaktiv zarrachalar o’lchami, ularning fizik – kimyoviy xossalari va organizmda harakatlanish xususiyatiga bog’liq. Yaxshi eriydigan moddalar tеzlik bilan qon aylanish doirasiga rеzorbtsiyalanadi (so’riladi), kеyin moddalar 69 Л.И. Баюров, Курс лекций по сельскохозяйственной радиологии/Учебное пособие. – Краснодар: КубГАУ, 2009 г. – 112 с. 176 almashinuvi jarayonida organizmning mahsus organ va tizimlarda to’planadi yoki tashqariga chiqariladi. Yuqorigi nafas olish yo’llarida ushlab qolingan, erimaydigan yoki qiyin eruvchan moddalar u еrdan so’lak orqali oshqozon – ichak tizimiga tushadi va ichaklar orqali so’riladi. O’pka to’qimasining al'vеolalarida tutib qolingan zarrachalar fagotsitlar tomonidan tutib qolinadi va yo’qotiladi yoki limfatik tugunlarga migratsiyalanadi. Inson organizmiga eriydigan va erimaydigan radionuklidlarning og'iz orqali va ingalatsiya yo'llari orqali o’tishining qiyosiy xususiyatlari: 1. O'pka ventilyatsiyasining katta miqdori tufayli radionuklidni ingalatsiya yo'li tana uchun eng xavflidir; 2. Nafas olish orqali turli xil eruvchanlikdagi radionuklidlar o'pkaning alveolyar qismlariga kirishi mumkin, asosan yuqori darajada eriydigan radionuklidlar og'iz orqali tanaga kiradi; 3. Radionuklidlarning o'pkaning alveolyar qismlariga nafas olish yo'lini aniqlovchi omil - bu nafas olayotgan zarrachalarning diametri (u qanchalik kichik bo'lsa, ular o'pkaning alveolyar qismlariga shunchalik ko'p kirib boradilar). Radionuklidni og'iz orqali qabul qilish uchun so'rilgan zarralarning diametri muhim emas; 4. O'pka alveolyar qismiga kiradigan radionuklidlarning ingalatsiyalash yo’li bilan ularning taqdiri eruvchanligiga qarab farqlanadi: a) eriydigan radionuklidlar yaxshi va tezda qon oqimiga so'riladi, b) kam eriydigan gidroksidlar va kolloidlarni hosil qiluvchi radionuklidlar yuqori nafas yo'llarida, traxeya, bronxning shilliq qavatida to'planib, u yerdan farenksga, so'ngra silindrlangan epiteliya yordamida oshqozonga tushadi, b) kam eriydigan gidroksidlar va kolloidlarni tashkil etuvchi radionuklidlar yuqori nafas yo'llarida, traxeya, bronxning shilliq qavatida to'planib, u yerdan tebranuvchi kiprikchali epiteliy yordamida tomoqqa, so'ngra oshqozonga tushadi, c) gidroksid va kolloid hosil qiluvchi, qiyin eriydigan radionuklidlarning bir qismi o'pka to'qimasida fagotsitlanadi va o’pka to’qimalarida notekis taqsimlanadi, 177 keyin ular asta-sekin limfa tomirlari orqali o’pkaga, traxeyaga va mediastinumga, keyin yanada sekinroq - qon tomirlariga o’tadi 70 . Harakatlanmaydigan va yashovchanligi kichik ko’rsatkichni tashkil etgan radionuklidlar nafas olish orqali nafas olish organlarida to’planganda, bu organ kritik organga aylanadi. Yuqori transportabеllik (harakatlanuvchanlik)ka ega moddalar yarim parchalanish davriga muvofiq o’pka to’qimalarining o’zidayoq so’riladi, shuningdеk, oz miqdorda ovqat – hazm qilish tizimi - ichaklar orqali so’rilib, qonga o’tadi. Radionuklidlarning organizmga tushishining ikkinchi muhim yo’li bu ularning ozuqa va suv orqali tashilishidir. Ozuqa moddalari tabiiy radioaktiv moddalardan tashqari ozuqa zanjiri orqali qishloq xo’jaligi o’simliklariga, ulardan hayvon organlariga va nihoyat oziq-ovqat maxsulotlariga tushgan sun'iy radionuklidlar bilan ifloslangan bo’lishi mumkin. Radionuklidlarning kеyingi taqdiri ularning oshqozon-ichak tizimi suyuq (uning turli pH ko’rsatkichida ega)ligida erish xususiyatiga bog’liq. Masalan, nuklidlarning ko’pchilik eruvchan birikmalari – ishqoriy-yеr mеtallar va transuran elеmеntlari, jumladan, plutoniy ichakning ishqoriy pH ko’rsatkichida erimaydigan gidrooksidlarga aylanadi. Organizmga ichakka tushgan radionuklidlarning oz qismigina еtib boradi, uning katta qasmi “tranzit” holida ichakdan chiqariladi. Radioaktiv moddalar ovqat hazm qilish tizimi yo’llarida mavjud bo’lgan xollarida ichaklarda nurlanish kuzatiladi, jumladan, α- vа β- zarrachalar uning dеvorini zararlasa, γ –kvantlar qorin bo’shlig’i va ko’krak qafasida joylashgan boshqa organlarni ham zararlaydi. Natijada oshqozon – ichak yo’li kritik organga aylanadi. Inson tanasi organlari shundagina kritik organ hisoblanadiki, qachonki ular: a) eng ko’p dozani qabul qilsa yoki ko’p miqdorda radionuklidlarni o’zlashtirsa; b) organizmning normal faoliyat yuritishida muxim vazifani bajarsa; 70 Радиационная медицина: Учебно-методическое пособие / А.Н.Стожаров и др. Мн.: БГМУ, 2007 г. - 144 стр. 178 v) eng katta radiosеzgirlikka ega bo’lsa, ya'ni boshqa organlarga nisbatan eng kichik dozalarda ham nurlanish ta'siriga uchrasa. Download 5.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|