Andijon davlat univyersiteti

Efemerlar va efemeroidlar kuzda yoki qishda 10°S temperaturada va 
yog’ingarchilik vaqtida unib chiqadi. Hatto O’zbekistonning shimoliy qismida va 
Toshkent atrofida oktyabrning ikkinchi yarmida qalin qatlam hosil qiladi. Martning 
ikkinchi yarmida esa (janubiy xududlarda martning boshlarida) bu o’simliklar juda 
sekin o’sadi. Bahorda havo iliq bo’lib, yog’ingarchilik boshlanishi bilan ular 

---

87 
intensiv o’sa boshlaydi - tez orada g’unchalaydi va gullaydi. Mevalari iyunning 
birinchi yarmida yetiladi. 
Odatda, efemerlar va efemeroidlar bir yilda 3-4 oy davomida tinim holatda 
bo’ladi. Lekin 3. P. Bochanseva ma’lumotlariga qaraganda, efemeroidlarda bu 
xildagi tinim davri nisbiydir va yozda yer ostida keyingi vegetatsiya davri uchun 
novdalari rivojlana boshlaydi. Bizning cho’llarimiz efemer va efemeroidlarga 
ayniqsa boy bo’ladi. Lekin hamma mualliflar ham cho’l efemerlari va 
efemeroidlari mezofitlar guruhsiga taalluqli ekanligiga qo’shilmaydilar va ularni 
kserofitlar deb hisoblaydilar. Gap Shundaki, bu turlar mezomorf tuzilish 
belgilariga ega bo’lishiga qaramay, transpiratsiya intensivligi yuqoriligi va ayniqsa 
urug’i qurg’oqchilikka, issiqqa chidamli bo’lishi bilan mezofitlardan farqlanadi. 
Shunday qilib, efemer va efemeroidlarni alohida gurux sifatida o’rganish ma’qul. 
Gidrofitlar. Bu guruxga suvda normal o’sadigan o’simliklar kiradi, agar ular 
quruqlikda ildiz oladigan bo’lsa, u vaqtda ularning ildizi tuproqning o’ta nam 
qatlamiga taraladi. Bu esa boshqa o’simliklar uchun noqulay hisoblanadi. 
Kislorodping suvda yeruvchanligining pastligi va suvda yoki suvga o’ta to’yingap 
tuproqda diffuziya tezligi uncha yuqori bo’lmasligi Shunday sharoit yaratadiki, 
unda faqat moslashgan o’simliklar turi o’sishi mumkin bo’ladi. 
Yashash sharoitining o’ziga xosligiga bogliq holda to’qimalarining 
«g’ovakligi», xujayralar oralig’ida yirik bo’shliqlar, havo bilan to’la bo’shliqlar 
mavjudligi, ya’ni ayerenxima ustunligi gidrofitlarning asosiy struktura 
xususiyatidir. Umuman, hujayralar oralig’idagi havo to’la bo’shliqlar tizimi 
mezofitlarda xam uchraydi, lekin u gidrofitlarda ayniqsa rivojlangan bo’lib, ular. 
tuzilishining o’ziga xos belgisi hisoblanadi. O’simliklarning’ suvga botib turgan 
qismlaridagi bo’shliqlar suvga botmagan barglar og’izchalari (ust’itsalar) orqali 
o’zaro bog’lanadi, bu esa gazlar almashiiuvi jarayoniga va kam kislorodli muhitda 
joylashgan organlarga kislorod kirishiga imkon beradi. Ba’zi gidrofitlarning 
mevalarida hali havo bo’shliqlari bo’ladi, bu esa ular urug’ining tarqalishiga imkon 
beradi. Suvga butunlay botib o’sadigan o’simliklarning havo bo’shliqlarida kun 

---

88 
bo’yi kislorod to’planishi mumkin, bu kislorod kechasi SO
2
to’planish vaqtida 
nafas olishga sarflanadi. 
Suv osti gidrofitlari organlarining g’ovakligidan tashqari, kutikula va 
peridermasi yo’qligi bilai ham suv ustki gidrofitlaridan farq qiladi, Shuningdek, 
ularda funktsiyasiz og’izchalar mavjudligi suv o’simliklari evolyutsiya davomida 
yerda o’sadigan o’simliklardan kelnb chiqqanligidan dalolat beradi. Suvga botib 
turadigan organlarda kutin va suberin bo’lmasligi o’simliklar suv va unda yerigan 
oziq moddalarni bevosita organlari yuzasi orqali o’zlashtirishiga imkon beradi, bu 
esa o’simliklar ildizi orqali oziq moddalar o’zlashtirishiga qo’shimcha bo’ladi. 
Naycha gidrofitlarda transpiratsiya oqimi havo oqimi bilan bevosita bog’liq 
bo’ladigan organlar uchun xos bo’lib, intensivligi bo’yicha ahamiyatga ega emas. 
Shunga ko’ra, oziq moddalarni ildizi orqali o’zlashtirish va o’sishni ta’minlash 
uchun, bizningcha, faqat ildiz bosimi yetarli darajada bo’lishi kerak. 
Gidrofitlarning ildizi, odatda, kserofitlar bilan mezofitlarnikiga qaraganda kaltaroq 
va kam shoxlangan bo’lib, uchida tuklar bo’lmaydi. Nihoyat, gidrofitlarda saqlab 
turuvchi, mexanik va suv o’tkazuvchi to’qimalarning atrofida uchraganligi, ular 
uchun xosdir; mexanik to’qimalarning kamligi o’rnini alohida organlarning suzish 
xususiyati to’ldiradi. Gidrofitlar guruxini, o’z navbatida, quyidagi guruxchalarga 
bo’lish mumkin: suv yuzasida suzib yuruvchilar, ya’ni ikki muhit - suv va havo 
bilan bog’liq, lekin tuproqqa aloqasi bo’lmagan o’simliklar suvga botib, lekin 
muallaq holda yashaydigan o’simliklar ya’ni faqat suv muhiti bilan bog’liq bo’lgan 
o’simliklar, ular suvning yoritilgan va ayeratsiya jarayoni yaxshi boradigan 
qatlamida yashaydi. Bunga ularniig oqim bo’ylab tez tarqalishi imkon beradi. 
Suvga botgan holda, ildiz chiqaradigan, ya’ni ikki muhit - suv va tuproq bilan 
bog’liq bo’lgan o’simliklar. Bunga Ye1odea, Vallisnyeria, Zostyera, ba’zi bir 
Rotamogeton lar kiradi; 
Suv yuzasida suzib yuradigan, ildiz chiqaradigan (3 ta muhit bilan bog’liq 
bo’lgan) o’simliklar. Bu guruxchaga Nymphaea, Nyphar, Rotamogeton, 
Sparganium ning ba’zi turlari va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Ular 
barglarining ho’l bo’lmasligi o’ziga xos xususiyatidir. Masalan, Nymphasa barglari 

---

89 
mum g’ubor bilan qoplanganligi uchun yuzasida suv tomchilari tutilib qolmay, 
tushib ketadi; bu esa barg og’izchalari (ust’itsalari) ning ho’llanishdan saqlanishida 
muhim ahamiyatga ega; 
Suv yuzasiga chiqib turadigan, ildiz chiqaradiganlar (“amfibiya” o’simliklar), 
odatda suvning sayoz joylarida o’sadi, ularning poyasi bilan barglari suv yuzasidan 
ancha ko’tarilib turadi (Oruza satiya, Scirpus, Typha, Spartina, Taxodium va 
boshqalarda). Bu guruxning ba’zi o’simliklari (masalan, o’qbarglilar) uchun 
geterofiliya, ya’ni suvda va ochiq joylashgan barglarining shakli bir-biridan farq 
qilishi o’ziga xos xususiyatdir. Ularning ko’pchiligi gigrofitlarga yaqin turadi. 
Gidrofitlarning ba’zi ekologik-fiziologik xususiyatlarini ham ko’rib chiqamiz. 
Yorug’lik yaxshi tushadigan joyda o’sadigan suv o’simliklari ancha yuqori 
fotosintez intensizligiga ega bo’ladi (masalan, elodeyada); bu esa ekotizim bo’lgan 
suv havzasini kislorod bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Transpiratsiya 
jarayoni faqat suv yuzasida suzib yuradigan va suvdan chiqib turadigan barglarda 
kuzatiladi. Bunday barglardagi transpiratsiya intensivligi gigrofitlar yoki 
mezofitlarda boradigan transpiratsiya intensivligiga yaqin bo’ladi. Suvga botib 
o’sadigan va suv yuzasida suzib yuradigan gidrofitlarda osmotik bosim juda past 
bo’ladi; ular, odatda, namlikning pasayishiga juda sezgir bo’ladi va tezda so’lib 
qoladi. Ko’pchilik gidrofitlar vegetativ yo’l bilan juda tez ko’payadi (masalan, 
elodeya, ryaska), bu esa ularning juda tez tarqalishiga imkon beradi. Elodeyaning 
juda ham tez tarqalib, o’rnashib olishi yaxshi ma’lum. Chunonchi, u Kanadadan 
G’arbiy Yevropa orqali juda qisqa muddat ichida Uralda tarqalgan.