Andijon Fakulteti " iqtisodiyot nazariyasi"

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Toshkent Moliya Instituti
Andijon Fakulteti

“IQTISODIYOT NAZARIYASI”

fanidan
“Narx va uning shakllanishi”
mavzusidagi
REFERATI

Bajardi: M.MAMATOV
Tekshirdi: M.ODILJON
MAVZU: NARX VA UNING SHAKLLANISHI


REJA:


1.Narx tushunchasi
2.Narxga va uning turlari
3.Narxning shakllanishi


1.Narx tushunchasi
Narx - bu mahsulot yoki xizmatga tayinlangan pul yoki qiymat miqdori. Bu xaridor to'lashga tayyor bo'lgan va sotuvchi tovar yoki xizmat evaziga qabul qilishga tayyor bo'lgan pul qiymatidir. Narx ishlab chiqarish xarajatlari, raqobat, talab va bozor sharoitlari kabi turli omillar bilan belgilanadi. Bu xarid qilish va sotish jarayonida hal qiluvchi rol o'ynaydi, chunki u iste'molchilarning xulq-atvoriga va biznesning rentabelligiga ta'sir qiladi.
Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir. Bozor narxlari munosabati nuqtai nazaridan ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasida bog'lovchi, talab va taklifni muvozanatlash mexanizmi bo'lib xizmat qiladi. Narx - tovar qiymatining pul ifodasi. U turli funksiyalarni bajaradi: hisobga olish, tarqatish va rag'batlantirish.
Qiymat funksiyasi hisobida ishlab chiqarish va sotish uchun ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlari, ishlab chiqarishning taxminiy xarajatlari va foydalari aks ettiriladi. Rag'batlantiruvchi funksiya resurslarni tejash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini oshirish, yangi texnologiyalarni joriy qilish va h.k. Taqsimlash funksiyasi ayrim tovar guruhlari va turlari bo'yicha aksiz solig'i narxini, qo'shimcha qiymat solig'ini va davlat byudjetiga, mintaqaga va boshqalarga tushadigan markazlashtirilgan sof tushumning boshqa shakllarini hisobga oladi.
Mahsulot yoki xizmat narxi turli omillar bilan belgilanadi va narx shakllanishi deb nomlanuvchi jarayon orqali shakllanadi. Narx shakllanishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar:
1. Ishlab chiqarish tannarxi: Mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish yoki taqdim etish xarajatlari uning narxini aniqlashda asosiy omil hisoblanadi. Bunga xom ashyo, ishchi kuchi, qoʻshimcha xarajatlar va ishlab chiqarish bilan bogʻliq boshqa harajatlar kiradi.
2. Talab va taklif: narx shakllanishida talab va taklif tamoyili muhim rol o'ynaydi. Agar mahsulot yoki xizmatga talab yuqori bo'lsa va taklif cheklangan bo'lsa, narx oshadi. Aksincha, agar taklif yuqori va talab past bo'lsa, narx pasayishi mumkin.
3. Raqobat: bozordagi raqobat darajasi narx shakllanishiga ta'sir qiladi. Raqobatbardosh bozorda korxonalar mijozlarni jalb qilish va raqobatbardosh ustunlikka erishish uchun narxlarni pasaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, monopolistik bozorda bitta korxona narx belgilash ustidan ko'proq nazoratga ega bo'lishi mumkin.
4. Bozor shartlari: Iqtisodiy sharoitlar, inflyatsiya, valyuta kurslari va davlat tomonidan tartibga solish kabi tashqi omillar ham narx shakllanishiga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, inflyatsiya davrida korxonalar o'sib borayotgan xarajatlarni qoplash uchun narxlarni oshirishi mumkin.
5. Brend qiymati va farqlanishi: brend yoki mahsulotning qabul qilingan qiymati va o'ziga xosligi uning narxiga ta'sir qilishi mumkin. Kuchli obro'ga ega va yuqori sifatga ega bo'lgan brendlar umumiy yoki unchalik mashhur bo'lmagan muqobillarga nisbatan yuqori narxlarga ega bo'lishi mumkin.
6. Marketing va joylashishni aniqlash: Marketing strategiyalari, reklama tadbirlari va mahsulotni joylashtirish ham narx shakllanishiga ta'sir qilishi mumkin. Hashamatli yoki eksklyuziv mahsulotlar uchun yuqori narx strategiyasidan foydalanish mumkin, chegirmalar va sotish esa talabni rag'batlantirish uchun ishlatilishi mumkin.
Ta'kidlash joizki, narxlarni shakllantirish murakkab jarayon bo'lib, u sanoat va bozorlarda farq qilishi mumkin. Korxonalar bir nechta omillarni hisobga olishlari va ularning maqsadlari, mijozlar kutishlari va bozor dinamikasiga mos keladigan muvozanatni topishlari kerak.
Narxlar farqining miqdoriy ifodasi narx diapazoni deyiladi. Narx diapazoni narxlar oraligʻining puldagi ifodasidir. Narx diapazoni quyi, oʻrta va yuqori Narxlarni oʻz ichiga oladi. Bu diapazon qanchalik katta boʻlsa, tovar muomalasi shunchalik tez yuz beradi, talab bilan Narx oʻzaro bogʻlanadi. Iqtisodiyot bir-biriga bogʻliq va yagona boʻlganidan turli tovarlar va xizmatlar narxlari bir-birini yuzaga chikaradi, toʻldiradi va oʻzaro taʼsir koʻrsatadi. Ularning har biri oʻzi bilan bogʻliq keyingi mahsulot harajatlarini shakllantiradi. Koʻpgina sohalarda ishlatiladigan eng muhim iqtisodiy resurlar (metall, neft, kumir, gaz, yogʻoch, bugʻdoy, paxta kabi tovarlar) Narxining oʻzgarishi bozordagi jami narxlar nisbatiga taʼsir koʻrsatadi.Narxga taʼsir etuvchi eng qulay omil bu monopoliyadir. Monopolist korxona narxni xohlagancha oʻynatishi mumkin. Shunday ekan demping narx psixologik narx bularning hammasini monopolist hal qiladi xohlasa qiladi xohlamasa yoʻq.
 Narxning mazmuniga turli qarashlardan A.Marshall tomonidan sintezlashtiriladi. A.Marshall narxga keyingi naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari hamda talab va taklif nisbatining pulda mujassamlashishi sifatida qaraydi. A. Marshall o‘zining narx konsepsiyasida A.Smit, D.Rikardo, J.B.Sey, Bem-Bavrik va boshqalarning nazariyalariga tayanadi hamda ularni umumlashtiradi. U o‘z qarashlarida keyingi qo‘shilgan naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari, talab va taklif nazariyasini uyg‘unlashtirib narxning mazmunini ochishga harakat qiladi. U qiymatning amal qilishni inkor qilib, faqat almashuv qiymatni tan oladi. Uning fikri bo‘yicha shu almashuv qiymat – narxdir. A. Marshall fikricha narx – bu tovar va xizmatlarning foydaliligini, ya’ni kishilarga naf keltirishini baholash vositasi bo‘lib, tovar birligi uchun to‘lanadigan pul miqdori bilan o‘lchanadi. Bunda ikki xil narxni ajratib ko‘rsatishadi. a) talab narxi. Bu – narx har bir tovar birligining xaridorlarni o‘ziga jalb qila olish qobiliyatidir, istaklar ko‘paysa u ortadi. b) taklif narxi – bu tovarning sotuvga kelib tushgan narxidir.
"Naqliy narx" (uchraydigan transport, masalan, bir bo'gi oynasidagi avtomobil yoki savdo margini), "iqtisodiy narx" (ishlab chiqarish uchun sarflangan ta'sirli resurslarning qiymati) va "iqtisodiyotiy narx" (sotilgan mahsulot uchun qabul qilingan qiymat) kabi bir nechta ko'p xil yorliqlar mavjud.
Tavsiya etilgan yorliqlar ishlab chiqarish uchun sarflangan resurslar uchun to'lov muddati, ish haqiqiy qimmati, ishlab chiqarish uskunalari narxlari va transport va biodamlar narxi kabi ko'p xil omil-lar asosida hisoblanadi.
Narx shakllanishi esa umumiy kuchlar va zararli tashkilotlar, rang va yuqorida qayd etilgan boshqa muhim muammolar kabi ko'p qator xususiyatlarga bog'liq bo'ladi.
Narx – bozor mexanizmning muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U oʻzining vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali amal qilishiga, bozor muvozanatining taʼminlanishiga, milliy daromadning iqtisodiyot turli tarmoq va sohalari, xoʻjalik yurituvchi subʼektlari boʻyicha taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqaruvchilarni ragʻbatlantirib, sogʻlom raqobat muhitining yaratilishiga katta taʼsir koʻrsatadi.
Narx - bu baho tovar qiymatining puldagi shakli, bozor iqtisodiyotida amal qiluvchi iqtisodiy dastak. Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda narxni qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qaralgan. 21-asr boshlaridagi nazariyalar narxni pulning miqdoriy nazariyasi asosida izoxlab, narxga harajatlar, tovarning nafliligi va raqobat taʼsir etishini eʼtirof etadi. narxni qiymat belgilaydi, ammo u aniq bir qiymatdan yuqori yoki past boʻlishi mumkin, bu esa bozordagi muayyan tovarga boʻlgan talab va taklift bogʻliq. Narx faqat qiymatni emas, balki talab va taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar oʻrnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid qobiliyatiga ham bogʻliq. Binobarin, narx qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot tannarxi har qanday narxning asosi boʻlib, mahsulotning hayotiy sikli davomida uning narxidagi oʻzgarishlarga katta taʼsir koʻrsatadi. Narx miqdori harajatlarga va tovar sifatiga toʻgʻri mutanosiblikda, rakrbatning shiddatiga esa teskari mutanosiblikda turadi. Bozor iqtisodiyotida narx bir nechta vazifalarni bajaradi: 1) hisob-kitob va oʻlchov vazifasi —narx vositasida qilingan harajatlar, olingan natijaning puldagi miqdori aniklanadi. Harajatlar ishlatilgan resurslar miqdorini uning narxiga koʻpaytirish opkali hisoblanadi; 2)ragʻbatlantirish vazifasi — narxning oʻzgarishi ishlab chiqarish hajmini oʻzgartiradi. Talab narxga nisbatan teskari mutanosiblikka ega. narx pasaysa talab ragʻbatlantiriladi, aksincha, narx oshsa (boshqa shart-sharoit oʻzgarmagan takdirda) taklif ragʻbat oladi. narxdagi oʻzgarish ishlab chiqaruvchilar va isteʼmolchilarga ishtiyoq bagʻishlaydi; 3)raqobat vositasi vazifasi — narx raqibni bozordan siqib chiqarish va bozorda oʻz mavqeini mustahkamlash uchun ishlatiladi. Raqobatchilar N.ni oʻzgartirib turish, uni sharoitga qarab turlicha belgilash or-qali oʻzaro bellashadilar. Narx raqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi; 4) iqtisodiyotni tartiblash vazifasi — narx bozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak yoki vosita. Narx oʻzgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi aniklanadi. Muayyan tovarlar narxining oshishi ularni koʻplab ishlab chiqarish kerakligini bildiradi, aksincha, narxning pasayishi tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki umuman toʻxtatilishi lozimligini anglatadi. Narxga qarab bozori kasod tovarlardan voz kechilib, bozori chaqqon tovarlarni ishlab chiqarishga oʻtiladi. Bu esa resurslarning bir sohadan ikkinchisiga oqib oʻtishiga, eski soha qisqarib, yangi soxaning tez rivojlanishiga olib keladi. Narx resurslarni qayta taqsimlash orqali iqtisodiyotni tartiblaydi.
Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida tovarlar va xizmatlar oldi-sotdisida amal qilinishi narx tizimini yaratadi. Milliy iqtisodiyot holatini hisoblashda joriy va qiyosiy narxlar qoʻllaniladi. Joriy narxlar amaldagi narxlar boʻlib, ular yordamida yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblanadi. Qiyosiy narxlarda maʼlum yil asos qilib olinib, ishlab chiqarishning natijalari shu narxida hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi. Joriy narxlar inflyasiya tufayli oʻzgarishi va real iqtisodiy natijani koʻrsatmasligi sababli yalpi milliy mahsulot, milliy daromad, real ish haqi va shahri kerakli koʻrsatkichlar dinamikasi qiyosiy narxlarda hisoblanadi.
Sotuvchi uchun narx - bu pul birligida ifodalangan mahsulot qiymati. Bunga kompaniyaning xarajatlari va ma'lum miqdordagi foyda kiradi. Xaridor uchun narx - bu mahsulotni sotib olish bilan bog'liq bo'lgan xarajat. Ushbu ta'riflarda siz “narx” tushunchasining mazmuni va ahamiyatini sotuvchi hamda xaridor farqli ravishda qabul qilayotganini ko'rishingiz mumkin.
Bundan tashqari, xaridor sotib olingan mahsulotni saqlash va undan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha xarajatlarni, shuningdek, uning o'rnini yangi mahsulot bilan to'ldirish xarajatlarini ham o'z zimmasiga oladi. Deylik, do'konda o'ziga xos xususiyatlarga ega televizor bor. Jumladan, ekranning diagonali - 90 sm. SMART xususiyati: 2 USB-kirish, 3 HDMI kirishlari va hokazo.
Bizningcha, narx mahsulotning o'ziga xos xususiyati emas, chunki u ishlab chiqarish siklining oxiriga «xos emas». Televizor uchun bu xususiyatlar allaqachon o'zgarmagan. Va faqat yangi ishlab chiqarish sikli davomida o'zgarishi mumkin. Shuning uchun har qanday yo'nalishda narx o'zgarishi mahsulotning iste'mol xususiyatlariga ta'sir qilmaydi.
Har qanday yo'nalishda narxning o'zgarishi ma'lum bir mahsulot xususiyatlarining, ya'ni unga xos afzalliklarning yoki muammolarning o'zgarishiga olib kelmaydi.