Andijon shahar iqtisodiyot va pedagogika universiteti iqtisodiyot fakulteti
YaIM bo‘yicha 2020—yilda dunyodagi eng yirik iqtisodiyotlar (trillionlab AQSh dollarida) Rasm
Download 0.54 Mb.
|
ANDIJON SHAHAR IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
- Bu sahifa navigatsiya:
- Butun dunyo 62.91
- Evropa Ittifoqi 16.28
- Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati
YaIM bo‘yicha 2020—yilda dunyodagi eng yirik iqtisodiyotlar (trillionlab AQSh dollarida) Rasm
So‘nggi yillarda mamlakatimizda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada to‘planib qolgan ko‘plab muammolar yechimini topish, ularni bartaraf etishda davlat-xususiy sheriklik tizimini joriy etish orqali ijobiy natijalarga erishilmoqda. Buni biz bugungi kunda davlat-xususiy sheriklik asosida faoliyat olib borayotgan ijtimoiy soha tashkilotlari, ayniqsa, chekka hududlarda ham ixcham, barcha qulayliklarga ega bolalar bog‘chalari, maktablar tashkil qilinib, samarali faoliyat olib borayotganida ko‘rishimizmumkin. Hududlarda davlat-xususiy sheriklik shartlari asosida tashkil qilingan muassasalardagi xarajatlarning ma’lum bir qismi byudjetdan subsidiyalar ajratish orqali qoplanishi, tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan ijtimoiy ahamiyatga ega muassasalar tashkil qilish evaziga ham foyda olish imkoniyatini kengaytirib, joylardagi ijtimoiy muammolar yechilishida muhim ahamiyat kasb etmoqda.Prezidentimiz tomonidan joriy yilning 20 oktyabr kuni qabul qilingan “Davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirishning huquqiy va institutsional bazasini yaratish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaror sohada hali yechimini kutayotgan muammolarni bartaraf etish, davlat va tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasida sheriklik asosida faoliyat olib borayotgan tashkilotlarning o‘zaro aloqalarini muvofiqlashtirishda muhim ahamiyatgaega. Qaror bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida Davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish agentligi tashkil etilib, bu agentlikka ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan vazifalarni o‘zaro manfaatli sharoitlarda tezkorlik bilan hal etish, shuningdek, davlat-xususiy sheriklik tizimini samarali boshqarish va muvofiqlashtirish, davlat va biznes o‘rtasidagi samarali hamkorlikni ta’minlash vazifasiyuklanmoqda.Xususan, agentlik davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish bo‘yicha tarmoq dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etishi, davlat-xususiy sheriklik loyihalarining samaradorligi va afzalliklarini baholash uslubini ishlab chiqishi, bu sohadagi loyihalarni amalga oshirishda idoralararo muvofiqlashtirishni ta’minlashi, loyihalar konsepsiyalarini ishlab chiqishda vazirlik va idoralarga ko‘maklashishibelgilabqo‘yilmoqda. Shuningdek, sheriklik loyihalari ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga har tomonlama ko‘maklashishi, loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlari, shu jumladan, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tavakkalchiliklarni aniqlash va taqsimlash yuzasidan ularning takliflarini ko‘rib chiqishi, loyihalarga jalb qilingan byudjet tizimi mablag‘laridan foydalanilishini, loyihalarni tayyorlash va amalga oshirish amaliyotini monitoring qilib borish vazifasi ko’rib chiqish, loyixalarga jalb qilingan byudjet tizimi mablag‘laridan foydalanilishini, loyihalarni tayyorlash va amalga oshirish amaliyotini monitoring qilib borish vazifasi yuklanmoqda. Bundan tashqari, agentlik davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish masalalarida investorlar, xalqaro moliya va donor tashkilotlari, ilmiy va ekspert hamjamiyatlari, shuningdek, bozorning boshqa ishtirokchilari bilan hamkorlikni ham tashkil qiladi. Agentlik davlat muassasasi bo‘lib, davlat-xususiy sheriklik sohasida yagona davlat siyosatini yuritish bo‘yicha maxsus vakolatli organ hisoblanadi, bundan keyin sohaga oid normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari, tanlov hujjatlari, shuningdek, davlat-xususiy sheriklik to‘g‘risidagi bitimlar loyihalari va ularga kiritiladigan o‘zgartirishlar majburiy tartibda agentlik bilan kelishilishi lozimligi belgilanmoqda. Sohaga doir qonunchilikni yanada rivojlantirish, huquqiy asoslarini ta’minlash maqsadida “Davlat-xususiy sheriklik to‘g‘risida”gi qonun loyihasi ishlab chiqiladi. Shuningdek, joriy yil yakuniga qadar davlat-xususiy sheriklik loyihalarini ishlab chiqish, amalga oshirish va ta’minlash bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash, davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida xalqaro moliya institutlari, donor-davlatlar, kompaniyalar va banklar bilan hamkorlikni o‘rnatishni o‘z ichiga olgan Dastur ishlab chiqilishi ham belgilanmoqda. Xulosa o‘rnida shuni qayd etish lozimki, agentlik tashkil qilinishi, avvalo, mamlakatimizda davlat-xususiy sheriklik sohasi vakillari faoliyati muvofiqlashtirilishini ta’minlaydi, iqtisodiyot tarmoqlari, shuningdek, ijtimoiy sohada to‘planib qolgan muammolarni davlat-xususiy sheriklik tizimini joriy qilish orqali bartaraf etadi. Sohani rivojlantirishga xorijiy va mahalliy investo tizimini joriy qilish orqali bartaraf etadi. Sohani rivojlantirishga xorijiy va mahalliy investo sohasi vakillari faoliyati muvofiqlashtirilishini ta’minlaydi, iqtisodiyot tarmoqlari, shuningdek, ijtimoiy sohada to‘planib qolgan muammolarni davlat-xususiy sheriklik tizimini joriy qilish orqali bartaraf etadi. Sohani rivojlantirishga xorijiy va mahalliy investorlar mablag‘larini keng jalb qilishga ko‘maklashadi. (O‘zA) Noqonuniy daromadlar olishga bo‘lgan xatti-harakatlar majmui ko‘pincha yana ham chiroyli, boy va to‘kis yashash uchun bo‘lgan tabiiy insoniy intilish instinktini osonlik bilan qondirishga bo‘lgan tabiiy intilish sababli paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Iqtisodiyotda tarkibiy siljishlar ketidan borib respublikamizda oziq-ovqat, energetika mustaqilligini ta’mishlashni rivojlantirish hamda mineral va qishloq xo‘jaligi xom ashyo resurslaridan tayyor raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan o‘zaro bog‘liq tarmoqlar va korxonalar imkoniyatini oshirishdan iborat vazifalar ham belgilandi. Iqtisodiyotdagitarkibiy o‘zgarishlar uni barqaror o‘sishiga jamiyat iqtisodiy salohiyati ortishiga qishloq xo‘jaligida mavjud ortiqcha mexnat resurslarini boshqa sohalarga samarali taqsimlashga, yangi ish joylari ko‘paytirilishiga va aholi daromadlari oshirilib , iqtisodiy farovonligi yanada yaxshilanishiga hamda mamlakatning ichki va tashqi iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga olib keladi. Abu Rayhon Beruniyning mineralogiya to‘g‘risidagi ishlari, Hindiston tarixiga oid asari, taqvim yaratish borasidagi izlanishlari hozirda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Qomusiy olim birinchilardan bo‘lib kurrai ara - globus yasagani, Kolumbdan to‘rt yarim asr oldin Amerika qit’asi mavjudligini taxmin etgani ham yaxshi ma’lum. Albatta, uning iqtisodiy merosini bekamu-ko‘st deyish qiyin, ammo u hozirgi zamon buyuk ilmu fani binosining poydevorini yaratganlardan biri bo‘ldi. Ibn Xaldun Adam Smitdan 300 yil oldin mehnatning taqsim bo‘lishi qo‘shimcha daromadning muhim manbasi deb aytgan. Unga ko‘ra, biror bir ixtisos bo‘yicha muhit sog‘lom bo‘lsa, tadbirkor keyinchalik tijorat va ishlab chiqarishga qiziqadi. Haqiqatdan ham inson sarf qilgan sa’y-harakatlari evaziga daromad olgan joylarda ixtisoslashish amalga oshadi. Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilning 1-choragida O‘zbekiston YaIMning o‘sishi 5,5%ni tashkil etdi. Bu mutaxassislar tomonidan kutilgan 5,47%dan biroz yuqori bo‘lsa-da, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining 5,31%-5,62% prognoz koridoriga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston iqtisodiyotiga bo‘lgan umidlar Jahon banki tomonidan 5,3%ga, XVF tomonidan 5,2%ga ko‘tarildi. CERR yilning birinchi yarmida iqtisodiy o‘sishni 5,65%gacha ishonchli o‘sishini bashorat qilmoqda. Statistika agentligi hisobotiga ko‘ra, 2023 yilning 1-choragi yakunlariga bo‘yicha O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining (YaIM) o‘sishi 5,5 foizni tashkil etdi. Sanoatda o‘sish — 4,1%, qishloq xo‘jaligida — 3,2%, chakana savdo aylanmasida — 5,2%, qurilishda — 4,5%. 1-chorakda inflyatsiya 2,4%ni tashkil etdi, bu o‘tgan yilgi 2,9%dan kamaydi. Tashqi savdo aylanmasi 11,9 foizga o‘sdi. Iqtisodiy o‘sishning tezlashishi, shuningdek, O‘zbekistondagi anomal sovuq tufayli jabr ko‘rgan tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha tezkor chora-tadbirlarning o‘z vaqtida qabul qilinishi bilan bog‘liq. Xususan, kichik va o‘rta biznes sub’ektlariga kreditlar bo‘yicha to‘lovlar uzaytirildi; qarzni foizsiz, qo‘shimcha garovsiz, "jarimasiz" bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyatini taqdim etdi; ishlab chiqarishni tiklash uchun kreditlar ajratildi; jarimalar va jarimalarni hisoblash 1 aprelgacha to‘xtatildi va boshqalar. Aprel oyidagi hisobotga ko‘ra, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish prognozini yaxshiladi. 2023 yilda O‘zbekistonda YaIM o‘sishi 5,3 foizni tashkil etishi kutilmoqda, oktyabr oyidagi prognozda bu ko‘rsatkich 4,7 foizni tashkil etgan edi. XVJ ekspertlari 2024 yilda O‘zbekiston iqtisodiyoti 0,2%dan 5,5%ga yuqori, bu XVJning avvalgi taxminlaridan 0,6 f.p. Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilning 1-choragida O‘zbekiston YaIMning o‘sishi 5,5%ni tashkil etdi. Bu mutaxassislar tomonidan kutilgan 5,47%dan biroz yuqori bo‘lsa-da, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining 5,31%-5,62% prognoz koridoriga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston iqtisodiyotiga bo‘lgan umidlar Jahon banki tomonidan 5,3%ga, XVF tomonidan 5,2%ga ko‘tarildi. CERR yilning birinchi yarmida iqtisodiy o‘sishni 5,65%gacha ishonchli o‘sishini bashorat qilmoqda. Statistika agentligi hisobotiga ko‘ra, 2023 yilning 1-choragi yakunlariga bo‘yicha O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining (YaIM) o‘sishi 5,5 foizni tashkil etdi. Sanoatda o‘sish — 4,1%, qishloq xo‘jaligida — 3,2%, chakana savdo aylanmasida — 5,2%, qurilishda — 4,5%. 1-chorakda inflyatsiya 2,4%ni tashkil etdi, bu o‘tgan yilgi 2,9%dan kamaydi. Tashqi savdo aylanmasi 11,9 foizga o‘sdi. Iqtisodiy o‘sishning tezlashishi, shuningdek, O‘zbekistondagi anomal sovuq tufayli jabr ko‘rgan tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha tezkor chora-tadbirlarning o‘z vaqtida qabul qilinishi bilan bog‘liq. Xususan, kichik va o‘rta biznes sub’ektlariga kreditlar bo‘yicha to‘lovlar uzaytirildi; qarzni foizsiz, qo‘shimcha garovsiz, "jarimasiz" bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyatini taqdim etdi; ishlab chiqarishni tiklash uchun kreditlar ajratildi; jarimalar va jarimalarni hisoblash 1 aprelgacha to‘xtatildi va boshqalar. Aprel oyidagi hisobotga ko‘ra, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish prognozini yaxshiladi. 2023 yilda O‘zbekistonda YaIM o‘sishi 5,3 foizni tashkil etishi kutilmoqda, oktyabr oyidagi prognozda bu ko‘rsatkich 4,7 foizni tashkil etgan edi. XVJ ekspertlari 2024 yilda O‘zbekiston iqtisodiyoti 0,2%dan 5,5%ga yuqori, bu XVJning avvalgi taxminlaridan 0,6 f.p. o‘sishini kutmoqdalar.Jahon banki (JB) joriy va keyingi yillarda O‘zbekiston YaIMning o‘sish ko‘rsatkichlarini oshirdi. Joriy yilning aprel oyida yangilangan prognozga ko‘ra, 2023 yilda O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi 5,1 i tashkil etadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, bu ko‘rsatkich 2022 yil kuzgi prognoziga nisbatan (4,9%) 0,2 foiz punktga yaxshilandi. Shu bilan birga, aholi iste’moli 5%ga, investitsiyalar 4,2%ga, eksport 20,5%ga va import 20,6%ga o‘sadi. Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining baholashiga ko‘ra, 2023 yilning birinchi yarmida yanvar oyidagi prognozga qaraganda ancha ishonchli iqtisodiy o‘sish kuzatilmoqda. Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining oldingi prognozida 2023 yilning 1-choragida 5,47% o‘sish kutilgan bo‘lsa, birinchi yarim yillik uchun prognoz 5,65%ga yaxshilandi. 2023 yil boshida O‘zbekiston iqtisodiyotida qisqa muddatli pasayish kuzatildi, bu esa Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining oldingi prognozida qayd etilgan mavsumiy omillar hamda joriy yil boshidagi holatlar - energiya tanqisligi inqirozini keltirib chiqargan anomal sovuq ob-havo va ta’minotdagi uzilishlarga sabab bo‘lgan tashqi shoklar bilan bog‘liq edi. Biroq, iqtisodiy siyosat choralarini tezkor qabul qilish va korxonalarni rag‘batlantirish uchun hukumat tomonidan amalga oshirilgan kompleks chora-tadbirlar rivojlanish istiqbollarini yaxshiladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti ob-havo inqirozini bartaraf etgandan so‘ng tiklana boshladi va haftalik YaIM ko‘rsatkichlari o‘sish traektoriyasiga yetdi, buni Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ko‘rsatkichlari ham tasdiqlaydi. Shunday qilib, birja tarkibiy qismlarining o‘sishi, hududlarda ishbilarmonlik muhiti va ishbilarmonlik faolligi ko‘rsatkichlarining o‘sishi, ichki savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi faollikning oshishi hisobiga ishbilarmonlik faolligi indeksining mo‘tadil o‘sishi qayd etildi. Quyidagi toifalar bo‘yicha so‘rovlar tahlili sezilarli o‘sishni ko‘rsatdi, “tadbirkorlik va sanoat” 5,8 foizga, “xaridlar” 8,0 foizga, “avtotransport vosi talari” 4,1 foizga oshdi. Ta’kidlash joizki, 2023 yilning 1-choragi uchun Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi prognozi yuqori aniqlikni ko‘rsatdi va YaIMning kutilayotgan o‘sishi O‘zbekiston Respublikasi statistika agentligining aniq ma’lumotlariga nisbatan atigi 0,03 foiz punktga og‘di. Shunday qilib, 2023 yilning 1-choragi natijalariga ko‘ra iqtisodiy o‘sish 5,5%ni tashkil etdi, yil boshida Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi 5,47% darajasida o‘sishni bashorat qilgan edi. Markaziy bankning mart oyida asosiy stavkani 15%dan 14%gacha pasaytirish to‘g‘risidagi qarori iqtisodiyotdagi ichki talabni rag‘batlantirish orqali 2023 yilning birinchi yarim yilligida ham tarmoq, ham makro darajada O‘zbekiston iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Keyingi vaqtlarda ijtimoiy tarmoqlarda juda muhim muammo – “Sharq sivilizatsiyasi”ning tushkunlikka tushishi, uning sabablari ӽamda yangidan rivojlanish mavzusi ommaviy ravishda muӽokama qilinmoqda. Ochig‘ini aytish kerak, bu kabi muammolarning ommaviy muӽokamaga qo‘yilishi, yoshlarimizning tomonidan qizg‘in qabul qilindi. Ayniqsa, bunday muammolarning ayrim yoshlarimiz tomonidan ko‘tarilishi kishini quvontiradi. Ba’zan ayrim savollar beixtiyor o‘ylanishga majbur qiladi: 1. Insoniyat taraqqiyotiga asrlar davomida asos solgan, buyuk allomalarni yetishtirgan, diniy va ilmiy tafakkurning beshigi bo‘lgan, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotni yuksak darajaga ko‘targan Sharq taraqqiyoti, nega ӽozirga kelib o‘z nufuzini deyarli yo‘qotdi? 2. Yaqin Sharqdagi yuzaga kelgan bemazmun va be’mani qirg‘inbarot urushlarning sababi nimada? 3. O‘tmishda gullab yashnagan, o‘z nufuziga ega bo‘lgan Markaziy Osiyoning betakror iqtisodiyoti, nega bugungi kunda G‘arb mamlakatlarining yordamiga muhtoj bo‘lib qoldi? Yuqoridagi savollarga javob topish zarur, ammo javobni topish bugungi zamon olimlarimizni ham o‘ylantirib qo‘ymoqda. Bu muammoni ko‘tarilishi bejiz emas, axir nega bir vaqtlar dunyo tamadduniga uzoq asrlar davomida rivoj bergan Markaziy Osiyo, bugungi kunda g‘arbning iqtisodiy ko‘magiga muӽtoj? Qadimgi Qoraxoniylar davridagi kuchli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishlar, keyingi asrlarda esa Temuriylar saltanati davrida barcha soӽalardagi taraqqiyotning mo‘jizakor izlarini ӽozirgacha ӽam kuzatish mumkin. Misol uchun, bizgacha yetib kelgan samarqand qog‘ozi ӽozirgacha ӽam o‘zining sifat xususiyatini saqlab qola olgan, qadimgi inshootlarda ishlatilgan g‘ishtlar va koshinlar siri ӽanuzgacha noma’lumdir. Bu kabi misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Markaziy Osiyo ӽududida mavjud bo‘lgan saltanatlar ӽech qachon iqtisodiy tanazzulga uchramagan. Bu fakt. Ular o‘z mavjudligi davrida faqatgina ӽarbiy-siyosiy jiӽatdan ichki va tashqi kurashlar bo‘lgan, ko‘pgina ӽollarda boshqaruv bir suloladan ikkinchisiga o‘tgan. Nima bo‘lganda ӽam bu saltanatlar dunyo tamaddunining rivojiga ulkan ӽissa qo‘shgan va tarixda o‘z munosib o‘rniga egadir. Davlatchiligimizning shonli tarixiga yoshlarimizning g‘urur bilan qarashi, davlatimiz kelajagini ular qo‘liga topshirishga asos bo‘la oladi. Endi, masalaning mohiyatiga qaytsak. Nega Sharq tamaddunining asoslari -jamoaviy bo‘lgan e’tiqodimiz, ma’naviyatimiz, dinimiz, qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz keyingi vaqtlarda o‘zgarib, sekin-asta G‘arb tamadduni (individualizm – “o‘zingni bil - o‘zgani qo‘y”) ga sezilarli darajada og‘a boshladi? Nega shunday bo‘ldi? Fikrimizcha, bularning asosiy sababi qo‘yidagilardir: -Bizlar, ya’ni yoshi ulug‘ kattalar, olimlar yuqorida ta’kidlab o‘tilgan Sharq tamaddunining ijtimoiy, ma’naviy, iqtisodiy asoslarini yoshlarimiz ongiga yetarli darajada yetkaza bilmadik. - Milliy g‘urur, uning kelajakka ta’siriga e’tibor berilmadi. - jaӽonda yetakchi iqtisodiyotga ega bo‘lishimiz shart va zarur degan tushuncha ongga singdirilmadi. - dunyo tamadduniga rivoj bergan milliy asoslarimizni saqlab qolishga ӽarakat qilinmadi, ӽattoki saqlanganlari ӽam rivojlantirilmadi, bee’tibor qoldi. Ayrim tarixiy sabablar oqibatida, keyingi asrlarda o‘tmishdagi ӽayotimizga jaӽolat kirib keldi. Padarkushlik oqibatida Ulug‘bek ӽazratlarining o‘ldirilishi, Temuriylar kelajagi bo‘lgan Mo‘min mirzoning o‘z bobosi tomonidan qatl etilishi, taxt uchun aka-ukalarning bir-biriga qarshi birodarkushlik ӽarakatlari, jamiyatning taraqqiyoti va rivojlanishiga mutloqa zid bo‘lgan axloqsizlik g‘oyalarining va salbiy diniy bitatlarning kirib kelishi sharq tamaddunining tanazzuliga olib keldi. Natija nima bo‘ldi? Dastavval bir saltanat uch davlatga bo‘lindi, ayrim tarixiy ӽududlarimiz boshqa davlatlarga o‘tib ketdi, bu ӽam yetmagandek uchchala davlat bir-biriga qarshi kurashdi, urushlar olib bordi. Oxir oqibat taraqqiyotdan orqada qolib, chor Rossiyasi qaramligiga tushdi, Qo‘qon xonligi butunlay barӽam topdi. Buxoro amirligi va Xorazm xonliklari vassalga aylantirildi. Oradan ancha vaqt o‘tgach, sho‘ro davri kirib keldi. Milliy davlatchilik barӽam topdi. Jadidlar qirib yuborildi. Qariyb 73 yil davom etgan sovet tuzumi davrida yuqoridagi masalalarni ko‘tarish mumkin emasdi. Yurak yutib, masalani ko‘tarib chiqqanlar qatag‘onga uchradi. 1991 yilda mustaqillikni qo‘lga kiritdik. Ozod va obod davlatchilik qurish yo‘lidan bormoqdamiz. Bunga ӽam o‘ttiz yilga yaqinlashdi. Agar e’tibor qilsak, o‘tmishda yashab o‘tgan allomalarimizning ilmiy meroslarida bugungi kunda ӽam dolzarb bo‘lgan muammolarga yechimlar berilgan. Ana shunday muammolardan biri, ӽozirgi kunda jamiyatimizning og‘riqli nuqtalaridan biriga aylangan, o‘rta va qo‘yi pog‘ona (ӽokimliklar, tashkilotlar) raӽbarlarida boshqaruv saloӽiyotining yetishmasligidir. Xorazmning Sirdaryoning quyi havzasi va Orolbo‘yi ko‘chmanchilari bilan savdo-sotiq aloqalari asosan uchta yo‘l orqali amalga oshirilgan. Birinchi yo‘l - vohaning markaziy shaharlaridan boshlanib, Orol dengizi yaqinidan shimoli-sharq tomondagi Yangikent va Jand shaharlariga olib borgan. Ikkinchi yo‘l - Beltov qirlari janubidan o‘tib, Sarlitomqalaga yetib borgan. Arab-fors manbalarida Zamjon yoki “Bob-at-turk” (“Turklar darvozasi”) rabotidan boshlanadi, deb ko‘rsatilgan uchinchi karvon yo‘li sharqiy Yevropaga qarab ketgan. Ustyurt qirlari orqali o‘tib, bijanaklar, qipchoqlar, o‘g‘uzlar yashaydigan hududlarga qarab ketgan bu yo‘l Xorazmdan mol olib ketayotgan va tashib kelayotgan savdogarlar uchun juda serqatnov hisoblangan. X asrdan boshlab Xorazm savdogarlari Yaqin va O‘rta Sharq, Eron, Iroq mamlakatlariga ko‘plab qatnay boshladilar. Ikki o‘rtadagi iqtisodiy munosabatlar, asosan Buyuk Ipak yo‘lining asosiy–janubiy tarmog‘i, shuningdek, Janubiy Turkmaniston orqali o‘tuvchi kichik savdo yo‘llari orqali amalga oshirilardi. Xorazmlik savdogarlar ayrim shaharlarda doimiy ravishda tijorat ishlari bilan shug‘ullanardilar. Al-Istahriy “Xurosonda bironta katta shahar yo‘qki, unda ko‘plab Xorazm aholisi yashamasin“, - deb ta’kidlasa, uning zamondoshi bo‘lgan al-Maqdisiy “Niso shahridagi yer mulklarning katta qismi xorazmlik savdogarlar qo‘lida bo‘lgan”,- deb ko‘rsatgan. Xorazmning Yaqin Sharq mamlakatlari bilan savdo-sotiq aloqalarida ayrim mollar muhim o‘rin egallagan. Xususan, Ibn Havqal xalifalikning g‘arbiy viloyatlarida Xorazmdan keltirilgan qorako‘l terilar juda xaridorgir bo‘lgan deb qayd qilgandi. Xorazmda yashagan adabiyotshunos Muhammad as-Saolibiy esa: “Xorazmga xos narsalardan u yerda boranj nomi bilan yuritiladigan qovundir... U qovunlarning eng shirini va yaxshisidir... Agar yaxshi saqlanib yetib kelsa (xalifalik hududlariga), bir donasi yetti yuz dirham turar ekan”, - deb yozgandi. X-XV asrlarda Xorazm O‘rta va Yaqin Sharq mamlakatlari, Hindiston va Xitoyni Sharqiy Yevropa, Rus hamda ko‘chmanchilar dunyosi bilan bog‘lovchi tranzit savdo halqasi sifatida muhim rol o‘ynagan. Al-Maqdisiy o‘z asarlarida Xorazmning o‘zidan chiqarilgan mahsulotlar (uzum, kunjut, gilam, ajoyib kimhob ko‘rpalar, “mulham” degan choyshab, qulf, kamon, pishloq, zardob, baliq, qovun, qovun qoqi va boshqalar) qatori Bulg‘ordan olib kelinib, Sharq mamlakatlariga sotilgan mahsulotlar (sobol, kulrang olmaxon, tulki, suvsar, qunduz mo‘ynalari, mum, kamon o‘qi, oq terak po‘stlog‘i, baliq yelimi va tishi, anbar, kimuxt (oshlangan ot terisi), asal lochin, qilich, sovut, slavyan va turk qullari va boshqalar) ro‘yxatini keltirib o‘tadi. O‘rta asrlarda Erondan Xorazmga mashhur “kazerun” matolari, “minoy” tipidagi koshin, sopol va lyustraviy idishlar, atir upa, gilam, qishloq xo‘jalik mahsulotlari; Ozarbayjon, Armaniston va Gurjistondan bug‘doy, xom ipak, jun, momiq, ot va xachirlar, kashenil bo‘yog‘i, metall buyumlar; Misrdan mashhur “dobiks” matosi, shisha buyumlar, taqinchoqlar, marjonlar, shakarqamish, hurmolar; Suriya va Falastindan zaytun yog‘i, mayiz, ipak mahsulotlari, sovun, yong‘oq, mashhur “damashq” po‘latidan yasalgan qurol-yarog‘lar, qog‘oz kabi mahsulotlar keltirilgan. Xorazmshoh-anushtaginiylar davlati arboblarining g‘amho‘rligi bois Iroq davlati bilan savdo-sotiq munosabatlari anchagina yuksaldi. Shu davrda saroyda xizmat qilgan mashhur shoir Rashididdin Vatvot o‘zining Iroqdagi Xorazm noibiga yozgan maktubida Usmon ibn Ismoil Xorazmiy ismli savdogarga g‘amxo‘rlik qilishni iltimos qilgan ekan. 1333 yilda O‘rta Osiyoga kelgan arab sayyohi Ibn Battuta o‘z “Sayohatnoma”sida Xorazmda iroqiy shisha idishlarning mashhur bo‘lganligi va Bag‘dodlik savdogarlarni uchratganini yozgan. XIV-XV asrlarda Xorazmda mavjud bo‘lgan Shemahaqal’a, Mizdahqon, Zamaxshar, Urganch, Yorbakirkal’a, Shaharlik kabi shaharlarda o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar vaqtida Eron kulolchiligiga xos “minoy” tipidagi sopol idishlar, misr shisha buyumlari, qurol-yarog‘lar qoldiqlari topilgan. X-XV asrlarda Xorazmning Hindiston va Xitoy bilan iqtisodiy aloqalari ham juda rivojlangan edi. Ibn Battuta Xorazm qovunlari va qovun qoqisi Hindiston va Xitoyning eng chekka shaharlarigacha olib borib sotiladi, deb eslatib o‘tgan edi. Hindistonga yilqi, qalayi, mis, kumush pullar chiqarilgan va u yerdan esa - zeb-ziynat buyumlari, ziravorlar, fil suyagi va oltindan yasalgan buyumlar, paxtadan to‘qilgan nihoyatda nafis matolar keltirilgan. Arxeologlar Urganchdan hind tangalari, Mizdahqondan, Shaharlik va Ustyurtdagi qo‘rg‘onlardan dengiz kaurasi chig‘anoqidan yasalgan marjonlar kabi buyumlar topishga muvaffaq bo‘lganlar. Xorazmdan Xitoyga ham asosan suvsar, tulki, qunduz mo‘ynalari, kiyim-kechak tovarlari olib borib sotilgan. Xitoydan esa mashhur “kobalt” va “seladon” tipidagi chinni idishlar keltirilgan. Xitoy bilan bo‘lgan aloqalar ta’sirida Xorazmdagi uylarni “kann” usulida isitish tajribasi qo‘llana boshlaganidan ham ko‘rishimiz mumkin edi. Xitoy chinni idishlari namunalari Xorazmning qo‘hna shaharlari va Talayxon ota karvonsaroyidan topilgan. 1987 yilda Mizdahqondan X asrda Xitoyda hukmronlik qilgan Sun sulolasi tangasi va XIII- XIV asrlarga xos selodon idishlar hamda 1993 yilda - Xitoy oynalari topildi X asr arab geografi al-Maqdisiy va XIV asr fors olimi Hamdalloh Qazviniy asarlarida Xorazmni Eron orqali Buyuk Ipak yo‘lining janubiy tarmog‘i bo‘ylab Yaqin va O‘rta Sharq davlatlari bilan bog‘lovchi savdo yo‘llari haqida ma’lumotlar uchraydi. XIX asrda Eron elchisi Rizoqulixon Qazviniy yozib qoldirgan ma’lumotlarga tayangan holda Xivaga boradigan karvon yo‘llaridan o‘tgan. Eron va Xorazm oralig‘idagi karvon yo‘llari haqidagi ma’lumotlarni XX asrning 20-yillarida tanqidiy o‘rgangan akademik V.V.Bartolddan keyin, 1949-1953 yilarda Xorazmni Marv va Xuroson bilan bog‘lovchi yo‘lning shimoliy tarmog‘ini akademik S.P.Tolstov tekshirib chiqqandi. Keyingi yillarda ham Xorazm vohasi atrofidagi karvon yo‘llarini o‘rganishga e’tibor susaymadi. Bu katta va og‘ir ishni bajarishga turkman olimlari Q.Adiqov va M.E Masson (1960, 1966), Ye.Atagarriev va H.Yusupov (1961, 1970, 1972), D.Durdiev (1980) ulkan xissa qo‘shdilar. Natijada Xorazmdan chiqqan va Qoraqum sahrosi orqali o‘tgan mashaqqatli yo‘lni bosib kelayotgan karvonlarning Kopettog‘ va Xuroson tog‘lari yon bag‘irlaridagi yaylovlar va zilol suvlarga yetganligi, janubiy turkman qabilalari bilan oldi-sotdi ishlarini amalga oshirgandan keyin esa Buyuk Ipak yo‘lining Erondan o‘tgan janubiy tarmog‘i orqali harakat qilayotgan katta oqimga qo‘shilganligi arxeologik tadqiqotlar asosida aniqlandi. X-XV asrlarda Kaspiy dengizi shimolida joylashgan Xazar va Bulg‘or davlatlari Xorazmning iqtisodiy aloqalarida katta o‘rin tutgan. Arab olimlari Ibn Havqal va al-Mas’udiylarning ta’kidlashicha, xorazmliklar Xazar davlatining siyosiy hayotida juda katta ta’sirga ega bo‘lganlar hamda xonlikdagi shaharlarda xorazmlik savdogarlar uchun alohida imtiyozlar berilgan va zarur sharoitlar yaratilgan. Xorazmning Volgabo‘yi, Sharqiy Yevropa va Rus bilan savdosida Bulg‘or davlati ham katta o‘rin tutgan. Bulg‘oriyadan Sharqda nihoyatda qadrlangan mo‘ynalar, katta miqdorda terilar, teri oshlashda ishlatiladigan po‘stloq, qoramol, asal, mum va nihoyat, slavyan va turk qullari keltirilgan. Al-Beruniyning ma’lumotlariga qaraganda bulg‘orlar Xorazmga Shimol dengizdan tutilgan morj tishlari ham keltirib sotganlar. Xorazmdan Xazar davlati va Volga Bulg‘oriyasiga quruq mevalar, kanakunjut moyi, shirinliklar, mushk, anbar, paxta, ip, shoyi matolar, movut, kimxob, gilam kabi mahsulotlar, Movaraunnahrdan keltirilgan gurunch, Orolbo‘yi deltasidagi Holijon degan joydan baliq mahsulotlari ko‘plab chiqarilgan. Xorazm orqali bu hududlarga Sharqning turli xil qimmatbaho buyumlari ham keltirilgan. Xazar va Volga Bulg‘oriyasi bilan bo‘lgan savdoda Gurganj, Kat, Shemahaqal’a, Puljoy (Git,) Bug‘roxon (Madminiya), Mizdahqon, Kardor kabi shaharlari muhim rol o‘ynagan. Xorazm savdogarlari Xazar va Bulg‘or davlatlari orqali Rus knyazliklari bilan munosabalarni amalga oshirgan, ammo bu xususdagi ma’lumotlar yozma manbalarda kam saqlangan. Rusga kelgan Sharq savdogarlari alohida bir hudud tijoratchilari sifatida emas, balki umumiy nomda - musulmon savdogarlari deb yuritilgan. Ular X-XV asrlarda Rusdan Xorazmga yoki voha orqali Sharqqa mo‘yna, mum, asal, smola, zig‘ir, zig‘ir tola gazlamalar, qurollar, teri, bo‘yoqlar va metall buyumlar olib chiqishgan. Rusga esa Xorazmda quritilgan mevalar, paxtadan to‘qilgan matolar va kiyimlar, jun va ipak mahsulotlari olib borilgan. IX-XII asrlarda Rusga ayniqsa kumush tangalar ko‘plab chiqarilgan. X asr arab geografi Ibn Rusta va XI asr fors tarixchisi Gardiziylarning ma’lumotiga ko‘ra, ruslar va slavyanlar faqat zarb qilingan tangadan boshqa buyumlarga mahsulot sotib olmaganlar. Xazar, Bulg‘or va Rus davlatlari bilan Xorazm savdo munosabatlari asosan Ustyurt qirlari orqali o‘tgan ikkita savdo yo‘li va Rossiya ichkarisidan chiqqan yirik va kichik daryolar (Volga, Oka, Ural, Msta va boshqalar) hamda quruqlik yo‘llari orqali amalga oshirilgan. Ustyurtdagi savdo yo‘llari haqidagi ma’lumotlar o‘rta asr mualliflari Ibn Fadlan, Gardiziy, Al-Baquviy, Istahriy, Maqdisiy va Ibn Battuta asarlarida uchraydi. XX asrda Ustyurtdagi karvon yo‘llarini o‘rganish maqsadida S.P.Tolstov (1946, 1950), Ye.Bijanov (1964), V.N.Yagodin (1971-1975), Yu.P.Manыlov (1975-1978 va 1981) rahbarligida rus va qoraqalpoq arxeologlari tadqiqot ishlarini olib bordilar. Xorazmning Yevropadagi Vizantiya, Ispaniya, Italiya, Germaniya kabi mamlakatlar bilan savdo munosabatlari to‘g‘risida ham ma’lumotlar kam saqlangan. O‘rta asrlardagi arablar, qoraxoniy va qoraxitoylar, mo‘g‘ul-tatarlar bosqini natijasida inqirozli vaziyatni boshidan kechirgan bo‘lishiga qaramasdan xorazmlik ishbilarmonlar Yevropa bilan savdo-sotiq munosabatlari to‘xtatib qo‘ymaganligini arxeologik tadqiqotlar tasdiqladi. Xususan, 1988 yilda Kislovodsk shahrining Sharqiy chekkasidagi Mokraya Balka yodgorligidan afrig‘iy xorazmshoh Shovushfanning kumush drahmasi topildi. 1997 yilda esa Shimoliy Xorazmdagi Quyuqqal’a yodgorligidan Vizantiya imperatori Avgust Tiveriy (698-705) zarb qildirgan oltin tanga topib olindi. X-XV asrlarda Xorazmning Yevropa bilan iqtisodiy aloqalari yanada taraqqiy qilgan degan xulosani chiqarish mumkin. Bu davrda Boltiqbo‘yi va Skandinaviya mamlakatlari hududidan Markaziy Osiyoda zarb qilingan tangalar topilgan. O‘z navbatida XIII-XIV asrlargacha Markaziy Osiyoga mashhur Boltiqbo‘yi qahrabolari keltirilganligini arxeologik tadqiqotlar tasdiqlaydi. XIII asr fors geografi Zakariyo Qazviniy Germaniyaning Mayns shahrida Samarqandda zarb qilingan tangalarning muomalada bo‘lganligi haqida, savdogar Abul-Fatx Nasr ibn Hasan Shoshiy Samarqanddan karvon bilan Andaluzga (Ispaniyaning musulmon qismining XV asrgacha bo‘lgan nomi) borib savdo qilganligi haqida, Andaluz tangalari Hindistondan Irlandiyagacha bo‘lgan hududda muomalada bo‘lganligi to‘g‘risida yozib qoldirganlar. Mazkur savdo-sotiq aloqlari Xorazm orqali amalga oshirilgan bo‘lib, voha tijoratchilari ulardan manfaatdor bo‘lganlar. 1340 yilda Florensiya savdo firmasining agenti Franchesko Balduchchi Pegoletti tomonidan savdogarlar uchun maxsus qo‘llanma tuzilgan. Unda shunday maslahatlar bor: “Osiyoning ichkarisiga kirishning hojati yo‘q, chunki Xorazmning markazi Urganchdan Yevropa bozorlari uchun barcha kerakli narsalarni sotib olish mumkin. Kim Genuya yoki Venesiyadan bu joylarga va Xitoyga sayohat qilmoqchi bo‘lsa, o‘zi bilan gazlamalar olsin va Urganchga kelsin, Urganchda esa ularni kumushga almashtirsin va Xitoyga borsin”. Arxeolog A.M.Chiperis aniqlashicha, XIV asrda Xorazmdan Qora dengiz bo‘yidagi Genuya koloniyalari Tana va Kafa shaharlariga kulolchilik buyumlari olib borilgan. “Xorazmdan karvonlar chiqib, hech qanday qo‘rquvsiz, xotirjam va tinch yurib Qrimgacha borganlar”,- deb yozgan edi Ibn Arabshox. O‘z navbatida Qora dengiz atrofidagi boy shaharlardan xorazmlik savdogarlar noyob mollar va tangalar olib qaytishgan. Xususan, Xorazmda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar vaqtda Qora dengiz bo‘yidagi Azoq shahrida zarb qilingan tangalar topilgan. Ustyurtdagi Belovli karvonsaroyidan XIV asrga oid lotin yozuvidagi hujjat topilgan. Ammo uning ko‘p qismi o‘chib, bir necha harflari aniqlangan bo‘lsa-da, ushbu dalil G‘arbiy Yevropa savdogarlarining Xorazmga kelib-ketganliklaridan xabar beradi. XIII asr fors geografi Zakariyo Qazviniy Germaniyaning Mayns shahrida Samarqandda zarb qilingan tangalarning muomalada bo‘lganligi haqida, savdogar Abul-Fatx Nasr ibn Hasan Shoshiy Samarqanddan karvon bilan Andaluzga (Ispaniyaning musulmon qismining XV asrgacha bo‘lgan nomi) borib savdo qilganligi haqida, Andaluz tangalari Hindistondan Irlandiyagacha bo‘lgan hududda muomalada bo‘lganligi to‘g‘risida yozib qoldirganlar. Mazkur savdo-sotiq aloqlari Xorazm orqali amalga oshirilgan bo‘lib, voha tijoratchilari ulardan manfaatdor bo‘lganlar. 1340 yilda Florensiya savdo firmasining agenti Franchesko Balduchchi Pegoletti tomonidan savdogarlar uchun maxsus qo‘llanma tuzilgan. Unda shunday maslahatlar bor: “Osiyoning ichkarisiga kirishning hojati yo‘q, chunki Xorazmning markazi Urganchdan Yevropa bozorlari uchun barcha kerakli narsalarni sotib olish mumkin. Kim Genuya yoki Venesiyadan bu joylarga va Xitoyga sayohat qilmoqchi bo‘lsa, o‘zi bilan gazlamalar olsin va Urganchga kelsin, Urganchda esa ularni kumushga almashtirsin va Xitoyga borsin”. Arxeolog A.M.Chiperis aniqlashicha, XIV asrda Xorazmdan Qora dengiz bo‘yidagi Genuya koloniyalari Tana va Kafa shaharlariga kulolchilik buyumlari olib borilgan. “Xorazmdan karvonlar chiqib, hech qanday qo‘rquvsiz, xotirjam va tinch yurib Qrimgacha borganlar”,- deb yozgan edi Ibn Arabshox. O‘z navbatida Qora dengiz atrofidagi boy shaharlardan xorazmlik savdogarlar noyob mollar va tangalar olib qaytishgan. Xususan, Xorazmda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar vaqtda Qora dengiz bo‘yidagi Azoq shahrida zarb qilingan tangalar topilgan. Ustyurtdagi Belovli karvonsaroyidan XIV asrga oid lotin yozuvidagi hujjat topilgan. Ammo uning ko‘p qismi o‘chib, bir necha harflari aniqlangan bo‘lsa-da, ushbu dalil G‘arbiy Yevropa savdogarlarining Xorazmga kelib-ketganliklaridan xabar beradi. Jahon iqtisodiy ta’limoti tarixida shveysariyalik iqtisodchi va tarixchi Qan Sharl Leonard Simon de Sismondi ham muhim o‘rin tutadi. Uning bosh asari «Siyosiy iqtisodning yangicha boshlanishi» (1819) bo‘lib, unda kapitalistik jamiyatning iqtisodiy mexanizmi tanqid qilinadi. U o‘zining iqtisodiy ta’limotida asosiy diqqat-ye’tiborni taqsimotga qaratadi. Uning fikricha, taqsimotga qarab iste’mol va ishlab chiqarish tarkib topadi. U insonlarning baxt-saodati uchun siyosiy iqtisod sotsial mexanizmni takomillashtirish to‘g‘risidagi fan bo‘lishi kerak deb ko‘rsatadi. Kelajakda qanday jamiyat qurish kerakligi haqida har bir iqtisodchi o‘z tushunchasiga muvofiq ravishda fikrlarini bildirgan. A. Sen-Simon, Sharl Fure, Robert Ouenlar tarixda sotsial-utopistlar nomi bilan qolishdi. Ular kapitalizmni tanqid qilib, uni o‘tkinchi tizim hisoblaganlar. Sotsial-utopistlar (utopiya — xayoliy) xususiy mulkchilikni yo‘q qilish, aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat o‘rtasida qaramaqarshiliklarni tugatish, ishlab chiqarish, taqsimot va iste’molni qayta tashkil yetish, adolatli tuzum o‘rnatish talabi bilan chiqishgan. Kelajakda quriladigan yangi jamiyatni Sen-Simon — industrial jamiyat, Fure — garmonik jamiyat, Ouen — kommunizm deb atashgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib, iqtisodiy ta’limotda yangi oqim vujudga keldi. Bu oqim marjinalizm nazariyasi sifatida shakllandi. Bu nazariyaning klassiklari — Karl Minger, Fridrix fon Vizer, Yeygen fon Bem-Baverk hamda Uilyam Stenli Qevons hisoblanadi. Birinchi navbatda «hozirgi zamon» tushunchasiga aniqlik kiritish kerak. Ba’zi iqtisodchilarning fikricha, XIX asr oxirlarida vujudga kelgan iqtisodiy g‘oya, ta’limot va konsepsiyalar hozirgi zamonniki deb tan olinadi. Bu izohda mantiq bor, albatta, chunki o‘sha davrda yuzaga kelgan iqtisodiy g‘oyalar keyingi iqtisodiy qarashlar uchun tayanch, asos rolini o‘ynaydi. Ammo bu izohning cheklanganligini ham aytish kerak, negaki XX asrning o‘rtalari, ayniqsa ikkinchi Jahon urushidan keyin iqtisodiy ta’limotlar bir qancha yangi qarash, g‘oya, konsepsiya va nazariyalar bilan boyidi, ularni ham albatta «hozirgi zamon» iqtisodiy g‘oyalariga kiritish tabiiydir, ammo ularning evolyusiyasi ro‘y bergan. Shu yerda shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, iqtisodiy ta’limotlarning paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivoji doimo tarixan dialektik ravishda ro‘y bermoqda. Tarixning guvohlik berishicha, ma’lum davrda yuzaga kelgan u yoki bu ta’limot vaqt va sharoit taqozosi bilan doim evolyusiyada, rivojlanishda bo‘ladi. Masalan, XVIII asrning ikkinchi yarmida to‘la shakllangan klassik iqtisodiy maktab bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlarini ta’riflab bergan, ammo bu maktabning asosiy qoidalari, umumiy yo‘nalishi saqlangan holda, ularning amalda namoyon bo‘lishi turli davr va davlatlarda nihoyatda xilma-xildir. XX asrning 50-60- yillari, ayniqsa keyingi paytlarda jahondagi bir qancha avvaldan rivojlangan mamlakatlar (AQSh, Buyuk Britaniya, GFR, Fransiya, Italiya, Kanada va boshqa Yevropa Ittifoqi davlatlari...) qatoriga yangi-yangi davlatlar kelib qo‘shilmoqda, ayniqsa Yaponiya, Turkiya va yangi industrial mamlakatlar (YaIM) «to‘rt ajdaho»: Koreya Respublikasi, Tayvan, Singapur va Gonkong (Syangan) hamda shular rivojiga yaqinlashayotgan Malayziya, Filippin, Tailand kabi davlatlar soni ortib bormoqda. Ilgarilari dam-badam bo‘lib turadigan inqirozlar soni va ko‘lami keskin kamaydi. Ammo yo‘qolgan emas, bu nisbiyyutuqlar bir tomondan ilmiy texnika inqilobi natijalaridan omilkorlik bilan foydalanilganligi va ikkinchidan aholi ijtimoiy talablarini to‘laroq qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limotlar qo‘llanilayotganligidir, oqibatda ko‘pchilik mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik hukm surmoqda. Ammo kapitalizm yo‘lini tanlab olgan, bozor iqtisodiyotidan foydalanayotgan yuzlab qoloq davlatlar borligini ham inkor etish mumkin emas. Demak, iqtisodiy rivojlanishning yana boshqa omillari ham bo‘lsa kerakki (iqtisodiy konsepsiya, siyosat...), ulardan samarali foydalanayotgan davlatlar (ularning soni 20-25 ta) jahon iqtisodiyotida yutuqlarga erishmoqdalar. Shu tajribani o‘rganish va amaliyotda foydalanish hayotiy zaruriyatga aylandi. Ko‘rinib turibdiki, hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari tobora chuqurlashib, nazariy masalalar hayot bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib bormoqda. Xuddi shuningdek, iqtisodiyot fani uchun iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish, programmalashtirish va modellashtirish, elektron-hisob mashinalar, kompyuterlar, informatika va kibernetikadan foydalanish asosida keng shakllantirish iqtisodiy siyosat masalalariga tobora yaqinlashib bormoqda va hozirgi davr ishlab chiqarishni boshqarish tizimlarida ularning ahamiyati keskin o‘sib bormoqda, shunga oid iqtisodiy tadqiqot va ta’limotlar ham ko‘payib bormoqda. Biz yuqorida keltirgan iqtisodiy ta’limotlar doimo rivojlanishda bo‘lib, ularning hech biri sof holda biror bir mamlakatda qo‘llanilmaydi. Amaliyotda bu mavjud iqtisodiy ta’limotlar, ularning turli oqimlari, maktablarning qorishmalari qo‘llaniladi.Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining asosan uch yo‘nalishini ajratish mumkin: Neoklassik (yangi klassik). 2. Ijtimoiy-institutsional. Keynschilik.Iqtisodiyotda bir qancha ofatlar, xususan, ommaviy ishsizlik va inflyatsiya ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Qanday qilib aholoning mo‘tadil va to‘la bandligini, real daromadlar O‘sishini ta’minlash mumkin degan savollar hammani, iqtisodiyot fani noyondolarini ham qiziqtirib kelmoqda. Ayniqsa inqirozsiz iqtisodiy siklning sirlari nimani muhimdir. Bu va boshqa masalalar bilan neoklassik sintez yo‘nalishi shug‘ullanib, unda klassik iqtisodiy ta’limot tomonidan ilgari aniqlangan haqiqat va qoidalar hozirgi davrdagi daromadlar shakllanishi nazariyalari bilan sintez qilinadi. Bu sohada barakali ijod etgan P.Samuelson fikricha, «neoklassik sintez» - bu aslida hozirgi nekeyns va neoliberal qoida va «haqiqat» larning ilk neoklassik g‘oyalar bilan, shuningdek klassik maktabning ayrim posto‘latlari va avvalo hozirgi davridagi daromadlar shakllanishi nazariyalari bilan birlashtirib qarashidir. Bu yangi g‘oyaning paydo bo‘lishi bilan iqtisodiy tahlilda aralash shakldagi qarashlar ustundir, iqtisodiyotni tartibga solishning turli shakllari taklif etiladi. Hozirgi davrda iqtisodiyotni makroiqtisodiy tartibga solishda asosan uchta ta’limot qarashlari sitbiozm (qarishmasi) ishtirok etadi. Bular 1) turli modifikatsiyadagi keynschilik ta’limotlari, 2) taklif iqtisodiyoti nazariyalari va 3) monetarizm. Keynschilik qarashlarida asosan davlatning iqtisodiyotga faol ishtiroki keng targ‘ib etiladi. Bunda kon’yunkturaning o‘zgarishi bilan ishlab chiqarishning yuqori darajasini ta’minlash, ish bilan bandlik, siklik rivojlanishni yumshatish asos qilib olinadi. Bunda asosiy e’tibor davlat bdjetiga qaratiladi, shu yo‘l bilan to‘lov imkoniyatlariga talab to‘g‘ridan- to‘g‘ri tartibga solinadi. Monetaristlar fikricha esa iqtisodiy hayotga umuman aralashmaslik prinsipi qo‘llab-quvvatlanadi. Ayrim fikrlar bo‘yicha neoklassik sintez faqat iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishnigina emas, balki umumiy iqtisodiy muvozanatni modellashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Ayrim olimlarning aytishicha (A.B.Anikin) Samuelsonning neklassik sintezi avvalo klassik mikroiqtisodiyotni yangi makroiqtisodiyot bilan qo‘shilishi deb qaraladi. Yuqorida keltirilgan qarashlarni uch qismga bo‘lish mumkin: ularning birinchisi iqtisodiyotda to‘la bandlikni ta’minlash va bu prinsipini erkin bozor iqtisodiyoti elementlari bilan birgalikda (iqtisodiy liberalizm) shuningdek, erkin bozor stixiyasini chegarolovchi Keynschilik konsepsiyasi elementlari ham qo‘llanilishi mumkin. Ayniqsa, davlat siyosatida Fiskal va pul-kredit tizimlari hamda «ishsizlikning tabiiy normasi» (M.Fridmen) konsepsiyasidagi antiinflyatsion imkoniyatlar, hamda Erhard-Ryopkelarning «Ijtimoiy bozor xo‘jaligi» prinsiplari birgalikda harakat qiladi. Ikkinchi qarashlarda X1X asrning oxirida neoklassiklar tomonidan ilgari surilgan qiymat (qimmat) nazariyasida eski va yangi qiymat nazariyalari yotadi, yoki harajat nazariyasi va eng yuqori foydalilik nazariyasi yotadi. Bu yerda marjinalistlarning ikkinchi to‘lqini vakili A. Marshall ilgari surgan yondashuv sistemasi to‘g‘risida gap bormoqda. Bu yerda V. Parettoф va boshqalarning baho, talab va taklif hamda umumiy iqtisodiy muvozanat masalalari ko‘zda tutiladi. Uchinchi qarash bo‘yicha umumiy iqtisodiy muvozanatning hozirgi modeli bir vaqtning o‘zida makro va mikro iqtisodiy tadqiqotlarga asoslanadi. Bu tadqiqotlarda avvalgi sof iqtisodiy nazariya va mukammal raqobat qarashlardan voz kechiladi, ishlab chiqarish va iste’mol sohalarini bir-biriga qarama- qarshi qo‘yilmaydi. Bu qarashlarda Keynsning «Psixologik qonuni» ya’ni, daromadlarning iste’molga nisbatan tezroq o‘sishi, «Veblen Effekti» va boshqa noiqtisodiy omilarning ta’siri ham hisobga olinadi.Shuni eslatib o‘tmoqchimizki, 1901 yildan boshlab fizika, kimyo, mediyina (biologiya), adabiyot va tinchlikni saqlash sohalarida Nobel mukofoti berilib keladi. 1968 yili Shvesiyadagi Riksbankning 300 yilligi munosabati bilan va albatta iqtisodiyot fanining insoniyat hayotidagi yuksak rolini tan olish va rag‘batlantirish maqsadida iqtisodiyot bo‘yicha (oltinchi) Nobel mukofoti joriy etildi va 1969 yildan buyon har yili berib kelinmoqda. Birinchi bo‘lib bu mukofot iqtisodchi - matematik olimlar gollandiyalik Yan.Tinbergen va norvegiyalik Ragnar Frishga «iqtisodiy jarayonlarni matematik tahlil etishda dinamik modellarni rivojlantirish va qo‘llash bo‘yicha tadqiqotlari uchun» berildi (boshqa Nobel mukofotlari to‘g‘risidagi ma’lumotni A.Razzoqovning 2004 y. chop etilgan kitobidan olish mumkin). 1970 yilda (ikkinchi bo‘lib) Nobel mukofoti P.Samuelsonga «statik va dinamik iqtisodiy nazariyani rivojlantirilgani va shu bilan iqtisodiyot fani tahlilini yanada yuqoriroq pog‘onaga ko‘tarishga hissa qo‘shgan ilmiy ishi uchun» berildi. Quyida shu iqtisodchining iqtisodiy g‘oyalari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Pol Antoni Samuelson (1915) Chikago universitetida ta’lim olgan (1932-1935) Garvard oliy maktabida A.Xansen, V.Leont’ev, Y.Shumperetlardan ilm o‘rgandi. 1941 yildan Massachusets texnologik institutida ishlay boshladi (dastlab professor assistenti). Amerika iqtisodiy assotsiatsiyasi (1961), Ekonometrik jamiyat (1951). Halqaro iqtisodiy assotsiatsiya (1965-1968) prezidenti bo‘lib saylangan. Olim nazariyotchi bo‘lish bilan birga, AQSh prezidenti yordamchi, «Newsweek» jurnalida faol ishtirok ham edi. Biz bu olimni asosan «Ekonomiks» kitobi muallifi sifatida yaxshi taniymiz. Samuelsonning bu kitobi dastlab 1948 yili chop etildi va 14 marta qayta nashr etilib, hozirgi iqtisodiy ta’limotlarning asosiy yo‘nalishlaridan birini tashkil etadi. 1992 yilda bu kitob Vilyam Nordxaus bilan hammualiflikda nashr etildi. «Ekonomiks» kitobi «Ekonomika» nomi bilan rus tiliga ag‘darildi. Ma’lumki, hozirgi zamon (XX asr) iqtisodiy ta’limotlarida uch asosiy: 1)neoklassik; 2) keynschilik va 3) institutsional yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, Samuelson shulardan birinchisining vakili sifatida ijod etgan. Klassik (mumtoz) maktab iqtisodchilari allaqachonlar (XVIII asrda) davlat xususiy tadbirkorlar kirisha olmaydigan yoki kirishni xoxlamaydigan ayrim tavarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishni (masalan, milliy mudofaa sohasiga taalluqli) uning o‘zi zimmasiga olish kerak degan fikrga rozi bo‘lganlar. Lekin shu bilan birga ular bunday ishtirok juda kam darajada bo‘lishi kerak deb, hisoblar edilar. Samuelson hal qilishni mumtoz maktab bozor ixtiyoriga qoldirishni istagan haddan tashqari ko‘p muammolarga bozorning ta’siri unchalik o‘tabermasligini sezdi. Qo‘shmcha oqibatlar, sog‘liqni saqlash, ta’lim , sanoatning ifloslantirishi muammolariga talab va taklif qonuni ta’sir etmaydi. Binobarin, davlat iqtisodiyot uchun maqsadlarni aniqlashni o‘z zimmasiga olishi va bu maqsadlarga erishish uchun o‘z kuchidan foydalanishi kerak. Samuelson eng kam ish haqi to‘g‘risidagi qonuni daromadlar pilopoyasining eng pastida turgan ishchilarga yordam berish usuli deb hisoblaydi; u davlatning uy-joy qurilish dasturlarini moliyalashtirishni va oziq- ovqat yordamini qashoqlikni kamaytirish usuli sifatida qo‘llab-quvvatlaydi. «Ekonomiks» asarida tarixiy- iqtisodiy ekskurs mavjud bo‘lib, XVIIi asr oxiridagi Maltusning aholi nufusi nazariyasi eslanada; A. Smitning «Ko‘rinmas qo‘l» haqidagi g‘oyalar tahlil etiladi. Asarda o‘tgan davrdagi deyarli barcha doktrinalar qarab chiqiladi (bular to‘g‘risida yuqorida o‘qishingiz mumkin).Uning fikricha, hozirgi davr iqtisodchilari «neoklassik sintez»ga erishish uchun samarali kredit-pul va fiskal siyosatni Smit va Marshallning klassik mikroiqtisodiyotini hozirgi daromadning darajasini aniqlash bo‘yicha mavjud makroiqtisodiyot bilan birlashtirish, ikkala yondoshuvdagi barcha sog‘lom fikirlarni jamlashtirishga harakat qilmoqdalar. Kitobning dastlabki boblarida A.Smit dan hozirgi davrgacha bo‘lgan iqtisodiy ta’limotlar mohiyati tarixiy-iqtisodiy jihatdan qarab chiqiladi. Ayniqsa A.Smit, T.Maltos, D.Rekardo asarlari Har tomonlama tahlil etilgan.Uning fikricha 1820-1870 yillar - 50 yil davomida iqtisodchilar va siyosatchilar gipnoz holatida bo‘lgan, bunga asosiy sabab «sanoat inqilobi» bo‘lib, bir qancha g‘oyalar, ayniqsa T.Maltus, D.Rikardolarning aholi o‘sishi bilan daromadlar pasayishi to‘g‘risidagi fikrlar chippakka chiqdi.Neoklassik iqtisodiyot to‘grisida fikr yuritib XX asrning 70-yillari iqtisodiy qarashlarda ikki yo‘nalish paydo bo‘lganligi qayd etiladi: 1) Keyns va keynschilik; 2) Marks g‘oyalari. Ayniqsa neoklassik yo‘nalishda matematik usullarning keng qo‘llanilishi, talab, foydalilik, umumiy iqtisodiy muvozanat masalalarining yangicha tahlili yanada ilmiyroq bo‘lib qoldi. A.Marshall, J.B.Klark, U.Jevons, L.Valras, V.Paretto tadqiqotlarida matematik elementlar «iqtisodiy tahlilning nozik metodlari» ga olib keldi. J.M.Keynsning tadqiqoti yuqori baholanadi, «Sey qonuni» ga ehtiyoj qolmadi, deb yozadi P.Samuelson. Keyns va Keynschilar ta’sirida «aralash iqtisodiyot» yaxshi faoliyat ko‘rsata boshlaganligi ta’kidlanadi. 2-jahon urushidan so‘ng ishlab chiqarish nihoyatda tez o‘sganligi, aholi turmush darajasi oshganligi ta’kidlanadi.Ammo, deb ta’kidlaydi olim, hali bizni to‘la bandlik va mo‘tadil baholar o‘rtasida tanlash imkoniyatidan xalos qila oladigan yagona mukammal iqtisodiy siyosat modeli yaratilmadi.Samuelson Chikago maktabi vakillari faoliyatiga, xususan, M.Fridmenning monitar sistemasiga yuksak baho beradi, chunki bu olimlarda «erkin raqobat», «bozor baholari» asosiydir.Olim iqtisodiy taraqqiyotning omillariga baho berib, uni to‘rta deb hisoblaydi:Mehnat resurslari (inson birinchi va asosiy);Tabiiy resurslar; Kapital;Texnologiyalar. Olimning bu omillari «taraqqiyotning to‘rt g‘ildiragi» deb yuritiladi. E’tibor berib qarang, inson roli eng yuksak qo‘yilgan. Xaqiqatan haminson bo‘lmasa boshqa omillar ishga tushmaydi (masalan, Yaponiya, GFR ...). Shu sababli yuqorida keltirilgan Umar Xayemning fikri naqadar hayotiy, hozirgidek jaranglab turibdi. Hozirgi davr iqtisodiy nazariyalarida A.Lafferning soliqlar hajmi va yalpi milliy mahsulot o‘rtasidagi bog‘lanish tahlil etilgan. Laffer effekti bo‘yicha soliqlarni oshiraverish bilan milliy daromad ma’lum miqdoriga oshadi, keyin pasayadi. Soliqlar miqdorini pasaytirish qisqa davr mobaynida byudjetga tushumlar kamayishiga olib kelsa ham, istiqbolda jamg‘armalar, investitsiya va daromadlar ko‘payishi tufayli byudjet tushumlari oshadi. Soliq stavkasi optimumini yetish uchun egri chiziq (Laffer egri chizig‘i) chizilgan. Unga ko‘ra, soliq ortishi bilan davlat byudjetiga tushumlar ortavermaydi. Aksincha, shunday ma’lum chegara borki, undan ortiq soliq stavkasi byudjetga tushumlarni kamaytiradi, chunki yuqori soliqlar xo‘jalik faoliyatiga bo‘lgan qiziqishni (rag‘batni) kamaytiradi va ishlab chiqarish hajmlarining pasayishiga olib keladi. Demak, ma’lum xollarda soliq stavkalari pasaytirish ishlab chiqarishning faqat o‘sishigina olib kelmasdan, byudjetga soliq tushumlarining o‘sishiga ham olib keladi. XULOSA Menga berilgan ushbu Kurs Ishi mavzusi yuzasidan o‘rganib chiqib shunday xulosa qilamanki bizning iqtisod bo‘yicha yani iqtisodiyotga oid manbalarimiz , iqtisodiy bilimlarimiz boy va keng qamrovli tushuncha ekanligi ni yana bir bor amin bo‘ldim. Bugungi kunda olib borilayotgan iqtisodiyotga oid barcha sistemalar bizning kelajagimiz uchun ishlamoqda. Men o‘zimdan kelib chiqib shuni aytishim mumkinki men xam xozirda aynan shu iqtisoiy soxada ish faoliyatimni olib boraman.Bizning ishimiz xam iqtisod va moliya bo‘lib iqtisod bilan bog‘liq ustuvor masalalarni xam o‘z ichiga oladi.Bevosita biz shu bir tuman sifati byudjet mablag‘larini moliyalashtirish va uni to‘g‘ri taqsimlash bilan shug‘ullanamiz.Demakki iqtisod degan tushuncha xam shunday yani tejaj xamda to‘g‘ri taqsimlash demakdir. Mavzuimning moxiyati xam shundaki Iqtisodiyotning qanday shakillanib borganligi va u qay tarzda bizgacha yetib kelganligi va qadimda qanday bo‘lganligi va bugungi kun iqtisodiyoti qanday ko‘rinishda ekanligi yoritildi. Iqtisodiyotimz –bu siyosatdan ustun deyilgan .Va bu gapga qo‘shimcha sifatida Avval iqtisod –keyin siyosat yani qachonki qorniimz to‘q bo‘lsagina keyin biz boshqa ishlarni qilamiz.Vaxolanki Davlatimiz xam aynan dastlab xalq to‘qligini o‘ylaydi.Xalq to‘q bo‘lsa keyin boshqa soxalar rivojlanishi mumkin. Shuning uchun xam iqtisod eng birinchi masala xisoblanadi. Iqtisod— kishilar tomonidan mehnatni qo‘llagan holda inson uchun zaruriy bo‘lgan ne’matlar, hayot sharoitlari va vositalarini yaratish orqali tirikchilikni ta’minlash, ehtiyojlarni qondirishda foydalaniladigan xo‘jalik, vositalar, ob’ektlar, jarayonlar majmui. Ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot, iste’mol sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni qamraydi; 2) muayyan mamlakatning milliy xalq xo‘jaligi yoki uning bir tarmog‘i (transport I. i, qishloq xo‘jaligi I. i va b.); 3) xo‘jalikning u yoki bu tarmog‘ini, mintaqa xo‘jaligini, i. ch. ni tashkil etish usullari va shakllarini, shuningdek, i. ch. ni boshqarishni o‘rganadigan iqtisodiyot fanlari (sanoat I. i, savdo I. i va b.) ni xam o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari jaxon iqtisodiga xam nazar tashlasak davlatlarning YaIM darajasi 2020-yilga nisbatan ko‘rib chiqqanda shunday xulosa berilar ekan. Gross domes (kishi boshiga davlatlarning yalpi ichki mahsulot darajasi (2020) >50,000 35,000–50,000 20,000–35,000 10,000–20,000 5,000–10,000 2,000–5,000 <2,000 Data unavailable Bundan tashqari ommaviy axborot vositalari va aloqa vositasi sifatida tarqalishi bilan, ayniqsa 2000—2001-yildan keyin, Internet va axborot iqtisodiyoti gʻoyasi elektron tijorat va elektron biznesning ahamiyati ortib borayotganligi sababli, shuningdek, global axborot jamiyati atamasi bilan ajralib turadi. yangi turdagi „barcha bogʻlangan“ jamiyat haqidagi tushuncha yaratiladi. 2000-yillarning oxirlarida Xitoy, Braziliya va Hindiston kabi mamlakatlarning yangi turdagi iqtisodlari va iqtisodiy ekspansiyalari odatda hukmron boʻlgan Gʻarb tipidagi iqtisod va iqtisodiy modellardan farqli oʻlaroq eʼtibor va qiziqish uygʻotdi. Bundan kelib chiqib bugungi zamonaviy iqtisodiyot xam ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshiralayotganini ko‘rish mumkin.Chunki iqtisodni rivojlantirish uchun moddiy qiymatliklar bilan birga zamonaviy texnologiyalar texnika muxim ro‘l o‘ynaydi. Zamonaviy isteʼmol esa jamiyatlar iqtisodida xizmatlar, moliya va texnologiya —bilimlar iqtisodiyoti tobora ortib bormoqda. Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati Ommaviy axborot vositalari “ Google tizimi “Buxgalter.uz” sayti “CBU”.uz axborot sayti Qomusinfo.uz https://uz.wikipedia.org/wiki/Iqtisodiyot https://studfile.net/preview/17089231/page:6/ ‘zbekistonn Respublikasning Byudjet kodeks Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|