Angilyada kapitalizimning qishloq xo‘jaligiga tasiri. Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

2.Qishloq xo'jaligiga kapitalistik munosabatlarning kirib kelishi 
XVI– XII asrlarda savdogarlar, so`dxo`rlar tomonidan soliqlar sotib 
olinishi, qirollarga katta % evaziga qarz berish, so`dxo`rlik qilish orqali 
ko`p miqdorda pul mablag`lari to`planadi . Davlatning proteksionizm va 
merkantilizm siyosati ham jamg`armalar yig`ilishiga yordam beradi . ( 
proteksionizm – chetdan keltiriladigan mollarga baland boj to`lovlari jo- 
riy qilinishi ) 
Mustamlakalarni talash – jamg`armalarning muhim manbalaridan biri 
edi . Ispan vaportugallar Yangi Dunyoda cheksiz boyliklarni qo`ga 
kiritdilar. Amerika konlarida mahalliy va Afrikadan keltirilgan negr – 

---

8 
qullar ishlatilib , qimmatbaho metallar Evropaga tashila boshlangan . 
Mustamlakalarda savdo savdogarlarni boyitadi . Ispan va portugallardan
keyin golland va ingliz istilochilari va savdogarlari mustamlakalarni 
talashni boshlaydi .
Mustamlakalardan orttirilgan boylik metropoliyaga oqib kelib , 
kapitalga aylanadi .Mustamlakalardan juda ko`plab oltin va kumush 
oqib kelishi natijasida inflyatsiya sodir bo`lishi “ baholar inqilobi ” deb 
atalgan hodisani keltirib chiqaradi . Bu esa ko`plab savdo- 
garlar va tadbirkorlarning qo`lida katta mablag` hosil bo`lishiga olib 
keladi . Baholar inqilobi avval Ispaniya va Portugaliyaga, keyinroq 
Frantsiya, Angliya, Niderlandiya va b. dav- 
latlarga yoyiladi . 
Soliqlar oshishi, qarzlar ko`payishi natijasida shahar va qishloq 
aholisining katta qismini ommaviy qashshoqlanishiga olib keladi . Ishlab 
chiqaruvchilarning ishlab chiqarish ositalaridan mahrum qilinishi ichki 
bozorni kengaytiradi . Endi kechagi dehqon va hunar- 
mand tovar iste`mol qiluvchiga aylanib , o`z ishchi kuchini sotib kun 
ko`ra boshlaydi .
Yangi mamlakatlarning kashf qilinishi va mustamlakachilik 
tizimining paydo bo`lishi bilan savdo dunyo miqyosida olib boriladi . 
Dunyo kapitalistik bozorining yuzaga kelishi 
muhim tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi , chunki mamlakatning burjuacha 
rivojlanish darajasi uning dunyo bozorida tutgan mavqeiga bog`liq edi .
Shunday qilib, dastlabki jamg`armalarning natijasi yirik mablag`larga 
ega bo`lgan burjua tipidagi tadbirkorlar paydo bo`lishiga va shahar 

---

9 
hamda qishloq ahloisining yoppasiga ishlab chiqarish vositalaridan 
mahrum bo`lgan pauperlarga , korxonalarning yollanma
ishchilariga aylanishiga olib keladi . Kapitalistik korxonalar kapital va 
yollanma mehnatning qo`shilishini va uning natijasida qo`shimcha 
qiymat hosil qilinishini taqazo qilgan . 
Yollanma mehnat evaziga yashovchilar kapitalistik munosabatlardan 
avval paydo bo`ladi . Ayniqsa , Angliyada yerlar to`sib olinib, 
qo`ychilik yaylovlariga aylantirilganda aholi qashshoq – daydilarga 
aylanadi . Qirol farmonlaridan birida : “ Avval 200 kishi ishlagan 
maydonda 2– 3 cho`pon qolgan” – deyilgan edi . Qolganlari haydab 
yuboriladi .
Kapitalistik korxonalarda mehnat og`irligi ham daydilar ko`payishiga 
sabab bo`ladi . 
Ayniqsa , Niderlandiya , Frantsiya va Ispaniya kabi davlatlarda 
daydilarga qarshi qonli qonunlar chiqariladi . Daydilar hatto o`limga 
mahkum etilganlar . Daydilarni yumushxonalarga joylashtirganlar . 
Bunday joylarda og`ir mehnatdan va ochlikdan ko`plab daydilar
halok bo`lganlar . Shu usullar bilan kapitalistik korxonalar uchun 
ishchilar armiyasi hosil qilingan 
2
.
Kapitalistik ishlab chiqarishning ilk shakli oddiy kapitalistik 
kooperasiya bo`lib , buna tadbirkor bir xil ishni bajaruvchi mayda 
hunarmandlarni ishlatgan . Ish qurollariga ko`ra manufaktura o`rta asr 
hunarmandchiligidan kam farq qilgan ( lotin “ manufaktura”– qo`lda 
ayyorlash ) . Biroq alohida korxonalarda mehnat taqsimoti sodir bo`lgan 
. Ishchilar alohida vazifani bajarganligi mehnat unumdorligini oshirgan . 
2
Qurbongaliyeva M. G. O`rta asrlar tarixi . T., 1990. 

---

10 
Manufakturaning tsex cheklovlaridan xoli ekanligi uning rivojlanishiga 
imkon beradi . Manufakturaning uch asosiy ko`rinishi mavjud bo`lgan: 
markazlashgan, tarqoq va aralash. Markazlashgan manufaktura nis- 
batan samarali va rivojlangan bo`lgan . Bu yirik kapitalistik korxona 
bo`lib , yuzlab ishchi har xil ishlarni bajarganlar . To`qimachilik , 
konchilik , metallurgiya , poligrafiya , shakarpazlik kabi tarmoqlarda 
markazlashgan manufakturalar paydo bo`ladi . ( Bu yerda texno- 
logik jarayon ko`plab ishchilarni yonma – yon ishlashini taqazo qiladi ) . 
Armiya va davlat ehtiyojlari uchun davlatlar ham markazlashgan 
manufakturalarga asos solganlar .
Tarqoq manufakturada savdogar yoki tadbirkor uy hunarmandlarini 
xom – ashyo bilan ta`minlab, ularning mahsulotlarini sotish bilan ham 
shug`ullangan . Shu tariqa hunarmandlar yollanma ishchilarga aylana 
boradi. Bunday manufakturalar tsex reglamenti bo`lmagan joylarda, 
to`qimachilik sohasida paydo bo`ladi . Uy hunarmandlarini ishlatish
bilan birga tadbirkor ko`plab kishilar ishlaydigan manufakturalar tashkil 
qilganlar . Bu yerda nisbatan murakkab va muhim operatsiyalar 
bajarilgan . ( bo`yash , tayyor mahsulotga ishlov berish va b., )
Chuqur mehnat taqsimoti evaziga markazlashgan manufakturalarda 
mehnat unumdorligi oshadi . Hamma operatsiyalarni bajargan ishchi bir 
kunda 20 igna tayyorlagan bo`lsa ,
bunday manufakturalarda 10 ta ishchi ma`lum bir operatsiyani bajarib, 
4800 igna tayyorlagan . Mehnat taqsimoti ma`lum bir ishchi 
bajaradigan ishni mexanizlashtirish mashinalarni paydo bo`lishiga turtki 
bo`ladi . Feodal munosabatlari hukmronligi davrida
markazlashgan manufakturalar kamdan – kam uchraydigan voqea edi .

---

11 
Reformatsiya davrida katolik cherkovi va monastir yerlarini 
musodara qilinishi va sotilishi Angliya , Germaniya va Niderlandiya 
kabi davlatlarda dehqonlarning ommaviy ra- 
vishda yashash vositalaridan mahrum bo`lishini tezlatdi . Reformatsiya 
yer egaliklari qo`ldan– qo`lga o`tishiga va agrar munosabatlar xarakteri 
o`zgarishiga olib keladi . XVI- XVIIasrlarda qishloqlarda ham 
kapitalistik munosabatlar paydo bo`ladi . Biroq ish qurollari ri- 
vojlanishi , ijtimoiy mehnat taqsimoti va feodal munosabatlarning 
emirilishi qishloqlardasekin boradi . Shunga ko`ra kapitalistik 
munosabatlar ham sekin rivojlanadi .
Qishloq xo`jaligini kapitalistik asosda qayta tashkil qilish uchun 
Angliya va Niderlandiyada qulay shart – sharoit yuzaga keladi . Angliya 
dvoryanlari va burjuasi musodara qilingan monastir yerlarini sotib olib , 
aholini haydaydi va bu yerda qishloq xo`jalik ishchilari – batraklarning 
yollanma mehnatiga asoslangan dehqonchilik xo`jaliklari va qo`ychilik
aydonlari tashkil qildilar .
Yangi egalari yerni dehqonlarga va shahar burjuasiga ijaraga beradi. 
Ko`plab davlatlarda ijaraning birinchi shakli chorikorlik bo`lgan . Bunda 
mulkdor ijarachiga yer , urug` va ish qurollarini bergan . Ijarachi ba`zida 
yollanma mehnatdan foydalanib ijaraga olingan yerda xo`jalik yuritgan . 
Yer nisfikorlik asosida ham ijaraga berilgan . Bunda ikki tomon
teng xarajat qilgan va daromadni teng taqsimlagan . 
Fermerlik paydo bo`lgandan keyingina kapitalistik ijara yuzaga 
keladi . Fermer kata yer maydonlarini ijaraga olib , yollanma ishchi 
kuchi bilan unga ishlov bergan . Bunday

---

12 
vaqtda yer egasiga beriladigan renta yollanma ishchilar yaratgan 
qo`shimcha qiymatning bir qismini tashkil etgan . Shu tariqa qishloq 
xo`jaligida kapitalistik ishlab chiqarish munopaydo bo`ladi . Fermerlik 
Angliyada , Niderlandiyada , Shimoliy Frantsiyada tarqaladi .
Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlarida krepostnoy mehnatga 
asoslangan barshchina xo`jaliklari kengayadi . Asosiy ijtimoiy va 
siyosiy kuch bo`lib turgan dvoryanlar tovar pul munosabatlari 
rivojlanishidan o`z manfaatlari yo`lida foydalanadilar . 
G`arbiy Evropa davlatlarida shaharlarning kengayishi bilan qishloq 
xo`jalik mahsulotlariga ehtiyoj ortishi bu hududlarda yirik barshchina 
xo`jaliklarini rivojlanishiga turtki beradi .
Sotishga ko`proq g`alla chiqarish uchun feodallar qarzdor dehqonlar 
yerlarini , jamoa yerlarini tortib olib, o`zlarining ekin maydonlariga 
aylantiradilar . Bu yerda barshchina mehnatidan foydalanishga 
asoslangan xo`jaliklar tashkil etiladi . Agrar munosabatlarning
bunday rivojlanishi shahar va qishloqlarda kapitalizmning paydo 
bo`lishiga to`siq bo`ladi .