Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

Osmiyni qo'llash

Reaksiyalar uchun katalizator va iridiy bilan qotishmalarning tarkibiy qismi sifatida keng qo'llaniladi. Ta'kidlash kerak bo'lgan asosiy yo'nalishlar:

• 
  Tugunlarda ishqalanishning oldini olish uchun qoplama sifatida osmiydan foydalanish
  
• 
  Organik birikmalar, ammiak, shuningdek metanol yoqilg'i tipidagi elementlarni gidrogenlash sintezida katalizator sifatida foydalaning.
  
• 
  Volfram va osmiy qotishma cho'g'lanma lampalar ishlab chiqarish
  
• 
  Harbiy sanoatda snaryadlar va raketalar ishlab chiqarishda, shuningdek, raketa va samolyot texnologiyasining elektron jihozlarida qo'llanilishi
  
• 
  Rutenium va iridiy bilan birga aşınmaya bardoshli va o'ta qattiq qotishmalarni ishlab chiqarish uchun foydalaning
  
• 
  Elektron mikroskopda biologik turdagi ob'ektlarni aniqlash uchun ariza
  
• 
  Jarrohlik implantlarida qo'llanilishi
  

5– rasm .
II.2. Iridiy . Iridiyning birikmalari , xossalari
IRIDIY (yunoncha iris, iridos — kamalak; lotincha Indium), Ir — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element, platina metallari turkumiga kiradi. Tartib rakami 77, atom massasi 192,22. Tabiiy Iridiy ikkita barkaror izotopdan tashkil topgan: "Chg (37,3%) va |931g (62,7%). Iridiyning atom radiusi 0,135 nm; ion radiusi (koordinatsion soni 6 ga teng): Ir3t 0,082 nm, Ir*+ 0,077 nm va 1g5+ 0,071 nm. Iridiy — siyrak element. Yer poʻstida massa jihatidan 1 • 10~7% ni tashkil qiladi. Tabiatda Iridiy va osmiy tutgan minerallar tarkibida uchraydi.^[9]
Minеrallari. Iridiy mis, nikеl sulfidli ruda tarkibida bo‘ladi. Ishlatilishi. Mеtallurgiya sanoatida xomaki mis shlamini elеktrorafinirlash maqsadida ishlatiladi. Zargarlikda qimmatbaho toshlarni sayqallashda ishlatiladi. Qotishmalari. Iridiy (volfram, platina, rodiy va boshqalar bilan qotishmalari) ning korroziya bardoshligi va olovbardoshligi yuqori bo‘lganligi sababli kimyo apparatlari uchun qimmatbaho matеrial hisoblanadi. Platina (90%) va iridiy (10%) qotishmasidan mеtr hamda kilogram etalonlari tayyorlangan. Qattiqligi va yoyilishga chidamliligi yuqori bo‘lishi talab qilinadigan asboblarning qismlarida tabiatda 169 uchraydigan osmiyli iridiy (osmiridiy) dan foydalaniladi. Platina, palladiy, osmiy, elеmеntlari bilan qotishmalari mavjud. Olinishi. Iridiy uning birikmalarini platina mеtallarning eritmalaridan ion almashinish sorbsiyasi yoki uning birikmalarini tanlab cho‘ktirish bilan olinadi. Shuningdеk, iridiy osmiy olinishi usulida qayta ishlanadi. Tеxnologik jarayon platina, osmiylarning sof holda olinishiga asoslanib, iridiy olinadi.
Kimyoviy xossalari:
Ir + 6HCl (kons.) + O₂ = H₂[IrCl₆] + 2H₂O₄
Ir (kukun) + O₂ = IrO
Ir + 3F₂ = IrF6
2Ir + 5F₂ = 2IrF5
2Ir + 3Cl2 = 2IrCl₃
Ir + S = Ir ₂S₃
Ir + 2BaO₂ = IrO₂ + 2BaO
2Ir + 6KHSO₄ = 2K₃[Ir(SO₄)₃] + 3H₂
Ir + Na ₂CO₃ + 2NaNO₃ = Na ₂IrO3 + 2NaNO₂ + CO₂
2Ir + Cl₂ = 2IrCl^[10]

6– rasm . Iridiy
Iridiyni 1804-yilda ingliz kimyogari Iridiy Tennat kashf etgan. Iridiy Och kumushrang metall. Suyuqlanish temperaturasi 2447° C, kaynash temperaturasi 4380° C; zichligi 22,65 g/sm³ (20° C), suyuq holatdagi Iridiyniki 19,39 g/sm³. Iridiy qattiqva moʻrt; Vik-kers boʻyicha qattiqligi 2000 MPa, Brinsel boʻyicha esa 1700—2200 MPa. Oddiy sharoitda havoda barqaror, kislotalar taʼsiriga chidamli. Kislorodli muhitda 600—1000° da qizdirilganda oz miqdorda dioksid 1g O₂ hosil qiladi. IrO₂ — qora rangli modda, zichligi 11,655 g/sm³ parchalanish temperaturasi 1100°C dan yuqori. 1g O₃ — toʻq havorang kristall modsa; 400°C da metall Iridiy va kislorodga ajraladi. Iridiy oksidlari suv, kislotalar va ishqorlarda erimaydi; mikroelektronikada rezistiv pastalar tayyorlashda qoʻllaniladi. Iridiy galogenlar, oltingugurt bilan birikib tegishli galogenidlar va sulfidlar hosil qiladi. Sof xoldagi Iridiy maxsus idishlar yuzasini qoplashda, monokristallar (lazer materiallar, qimmatbaho toshlar va boshqalar) oʻstirishda ishlatiladigan tigellar tayyorlashda qoʻllaniladi. Uning 21g radioaktiv izotopi quvurlarni radiografik usudda tekshirishda, shuningdek, tibbiyotda oʻsmalarni radioterapiya usulida davolashda uchun nurlar sifatida ishlatiladi.^[10]
Iridiy ham xuddi xrom singari, rangiga ko‘ra nomlangan. Qadimgi yunon afsonalarida Irida – kamalak ma’budasi va ma’budlarning kotibasi bo‘lgan. Yunonlar kamalakning o‘zini esa «iris» deb nomlashgan. Haqiqatan ham, iridiyning birikmalari kamalakning deyarli barcha ranglarida jilvalanadi. Masalan, kristall holatida uchraydigan IrCl moddasi misga o‘xshash qo‘ng‘ir-qizg‘ish rangda bo‘ladi; IrCl₂ esa to‘q yashil tusda; IrCl₃ – ochroq yashil; IrCl₄ – qo‘ng‘ir-jigarrang bo‘ladi. Iridiyning temir bilan birikmasi IrF₆ – sariq; IrS, Ir₂ O₃ va IrBr₄ moddalari moviy ko‘k, IrO₂ esa qop-qora bo‘ladi. Ayrim minerallarda uchraydigan ko‘p ranglar bilan tovlanish hodisasi, ya’ni, minerallarning kamalaksimon tuslanishi «irizatsiya» deyiladi.