Aniq va tabiiy fanlarni masofadan o’qitish” kafedrasi “milliy g’oya,MA’naviyat asoslari va huquq ta’limi”bakalavriat ta’lim yo’nalishi 3-kurs

Ishning maqsad va vazifalari:
1.Huquqiy madaniyat;
2.Huquqiy tarbiya;
3.Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari fanining ahamiyati;
4.Davlat va huquq asoslari fanining ahamiyati;
Kurs ishning maqsadi:Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya - tarbiya va uning yo'llari, usul va qurollari masalalarini nazariya va amaliyot bilan birgalikda, huquqiy tarbiya tarkibida huquqiy ong, huquqiy ta'lim va boshqa omillarning ta'sirini aniqlash, hamda kelajak avlodning huquqiy tarbiyasini ta'minlovchi samarali yo'l va fikrlarni ko'rib chiqib, bu tarbiyaning mohiyati va o'ziga xos tomonlari va huquqiy madaniyatini o'rganishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi:
Kirish ikki bob, to'rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar tizimidan iborat.

1 BOB. Huquqiy madaniyatning mohiyati

1.1 Huquqiy madaniyat tushunchasi
Huquqiy madaniyat tushunchasini ko'rib chiqishga o'tishdan oldin, umuman olganda, madaniyat nima ekanligini aniqlash kerak. Ma'lumki, ko'plab qarama-qarshi ta'riflar mavjud; Hozirgi kunda rus adabiyotida ularning soni 400 dan ortiq. Nutq madaniyati, muloqot madaniyati,jismoniy madaniyat,huquqiy madaniyat kabi iboralar ko‘pincha erkin qo‘llanadi.Bunchalik xilma-xil talqinlarning sababi nimada? Madaniyatning ko'p qirrali, ko'p qirraliligi, madaniyatning ushbu mulki uni turli fanlar (falsafa, sotsiologiya, huquqshunoslik va boshqalar) vakillari tomonidan o'rganish zaruriyatini tug'dirdi va har bir madaniyat tadqiqotchisi madaniyatga o'ziga xos yondashuvga ega va aniqrog'i bittasini ko'rib chiqadi. yoki uning boshqa qirralari, tomoni .
Madaniyat atamasi (lotincha cultura — yetishtirish, yetishtirish, qayta ishlash) dastlab bilim olish, tajriba toʻplash bilan bogʻliq vazifani bildirgan boʻlsa, oʻrta asrlarda maʼnaviy, ruhiy madaniyat tushunchasi paydo boʻldi. Madaniyatning koʻpgina taʼriflaridan baʼzilari: madaniyat - bu insonning maʼlum bir ijtimoiy hamjamiyat aʼzosi sifatida egallagan bilimlar, eʼtiqodlar, qonunlar, axloqiy meʼyor va odatlar, urf-odatlar, turli qobiliyat va odatlardan tashkil topgan narsa; madaniyat - bu inson turlarining xulq-atvorining biologik bo'lmagan jihatlari, shu jumladan nutq, asboblar yasash, xatti-harakatlarning plastikligini oshirish, ramziy fikrlash va ramzlar orqali o'zini ifoda etish qobiliyati; madaniyat jamiyatning maxsus tartibga solinadigan mexanizmi, uning atrof-muhitga moslashish vositasi va hokazo.Umuman olganda, madaniyat tushunchasining butun mohiyatini bir ta’rifda ifodalab bo‘lmaydi. Madaniyatni uch xil nuqtai nazardan ko'rish mumkin:
1) antropologik, ya'ni madaniyat tabiiy narsalardan farqli ravishda inson tomonidan yaratilgan barcha ne'matlarning yig'indisi sifatida tushuniladi;
2) sotsiologik, ya’ni madaniyat ma’naviy qadriyatlar yig‘indisidir; madaniyat jamiyat hayotining tarkibiy qismidir;
3) falsafiy, ya'ni madaniyat ijtimoiy taraqqiyot bilan bog'liq bo'lmagan va sof analitik tarzda ajratilgan hodisalar qatoriga kiradi.
Huquqiy madaniyat tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli “Huquqiy madaniyat” toifasi va uning tarkibiy qismlari, mazmuni, vazifalarini izohlashda yagona yondashuv mavjud emas. Uning 250 dan ortiq ta'riflari mavjud. Huquqiy madaniyatning o'ziga xos xususiyati shundaki, u huquq yoki uni amalga oshirish emas, balki muayyan odamlar jamoasining huquq, uning amalga oshirilishi va faoliyati haqidagi g'oyalari yig'indisidir. davlat organlari, mansabdor shaxslar.
“Huquqiy madaniyat deganda jamiyat huquqiy hayotining butun ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy tizim tomonidan shartlangan, huquqiy faoliyat, huquqiy hujjatlar, huquqiy ongning erishilgan rivojlanish darajasida ifodalangan sifat holati tushuniladi. sub'ektning (alohida, turli guruhlar, butun aholi) huquqiy rivojlanish darajasida, shuningdek, davlat va fuqarolik jamiyati tomonidan inson erkinliklari va huquqlari kafolatlanganligi darajasida.Huquqiy madaniyat darajalari:
-oddiy,
-professional va
-doktrinal.
Oddiy daraja- tizimli huquqiy bilim va huquqiy tajribaning etishmasligi bilan tavsiflanadi; huquqiy hodisalar bilan aloqada bo'lgan odamlar hayotining kundalik doirasi bilan cheklangan. Oddiy huquqiy madaniyatning o'ziga xosligi shundaki, u nazariy umumlashtirish darajasiga ko'tarilmasdan, aql-idrok bosqichida namoyon bo'ladi, odamlar tomonidan qonuniy majburiyatlarga rioya qilgan holda, sub'ektiv huquqlardan foydalangan holda kundalik hayotida faol foydalaniladi.

Professional daraja- amaliyotchi yuristlar: sudyalar, advokatlar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari orasida rivojlanadi. Ular ko'proq bo'lishga moyil yuqori daraja huquqiy masalalar, maqsadlar, maqsadlar, shuningdek, kasbiy xulq-atvorni bilish va tushunish.

Doktrinal daraja- huquqiy tartibga solishning alohida sohalarini emas, balki butun mexanizmini bilishga tayanadi. Nazariy darajadagi huquqiy madaniyat faylasuflar, sotsiologlar, siyosatshunoslar, huquqshunoslarning jamoaviy sa'y-harakatlari bilan rivojlanadi va huquqning g'oyaviy-nazariy manbai hisoblanadi. Doktrinal huquqiy madaniyat zarur shart qonunchilikni takomillashtirish, ilm-fanni rivojlantirish va yuridik kadrlar tayyorlashni nazarda tutadi.
Huquqiy ong - bu qonunga (hozirgi va orzu qilingan), davlat organlari faoliyatiga, shuningdek, shaxslarning huquqiy tartibga solish sohasida sodir etilgan harakatlariga munosabatni ifodalovchi g'oyalar, g'oyalar, his-tuyg'ular, his-tuyg'ular yig'indisidir. Huquqiy ongning ijtimoiy ong shakli sifatidagi o`ziga xosligi uning odamlarning ijtimoiy va individual hayotining intellektual ifodasi ekanligida namoyon bo`ladi. Huquqiy ong huquq tizimining quyidagi elementlari bilan chambarchas bog'liq: huquqiy normalar, huquqiy tamoyillar, huquqiy munosabatlar, huquq ijodkorligi jarayonlari va boshqalar.huquqiy madaniyat- bu shunchaki u yoki bu munosabat emas, balki birinchi navbatda uning me'yorlariga hurmatli munosabatdir.Huquqiy madaniyat insonning tashqi dunyo va odamlar bilan munosabatlarini "normallashtirish" qobiliyatiga asoslanadi. Tor ma'noda- bu odamlar yoki ularning tashkilotlari o'rtasidagi ijtimoiy o'zaro ta'sir jarayonida shakllangan, qat'iy belgilangan normalar bilan tartibga solinadigan, majburiy va davlat tomonidan himoyalangan normativ munosabatlar tizimi. Keng ma'noda- bu shaxsning mehnat, muloqot, xulq-atvor jarayonida amalga oshiriladigan huquqiy bilimlari, e'tiqodlari va munosabatlari, shuningdek, jamiyatning moddiy va ma'naviy qadriyatlariga munosabati.
Huquqiy madaniyatning ixtisoslashtirilgan darajasi qonun, huquqshunoslik, himoya tizimi bilan ifodalanadi jamoat tartibi va tartibga solish huquqiy munosabatlar, oddiy - , axloq, . jamiyatda inson mavjudligi uchun zarur. Ular, siyosat kabi, davlat, ijtimoiy guruhlar va shaxslar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi, shuning uchun ularning harakati jamiyat hayotining barcha eng muhim sohalarini qamrab oladi.Huquqiy madaniyat o'z ichiga oladi elementlar huquq, huquqiy ong, huquqiy munosabatlar, huquq-tartibot, huquq ijodkorligi, huquqni muhofaza qilish va jamiyatda huquqning amal qilishi sohasidagi boshqa faoliyat sifatida hamda keng ijtimoiy institutlar tizimiga ega boʻlgan - qonun chiqaruvchi organlar, sud, prokuratura, politsiya, jazoni ijro etish muassasalari.Qonun axloq va din bilan chambarchas bog'liq holda odatlardan kelib chiqadi. Turli davrlarda huquqiy madaniyatning turli shakllari mavjud edi.
Zamonaviy huquqiy madaniyat tenglik, erkinlik va adolat tamoyillariga asoslanadi. Shunday qilib, barcha odamlarni bir ijtimoiy o'lchov bilan o'lchash, ularning huquq va majburiyatlarini muvozanatli tarzda birlashtirish talablari mavjud. Shu bilan birga, o'zboshimchalik va o'zboshimchalik istisno qilinadi, garchi har bir kishi o'z xohish-irodasini erkin ifoda etish va o'z xatti-harakatlarini amalga oshirish huquqiga ega. Bu, agar siz o'z erkinligingizni boshqa odamlarning erkinligini tan olish bilan bog'lasangizgina mumkin bo'ladi.
Huquqiy madaniyatning o'ziga xosligi har qanday narsa, birinchi navbatda, madaniyatli turmush tarzi, shaxsning, ijtimoiy guruhlarning va umuman jamiyatning intellektual, ma'naviy, psixologik va xulq-atvori qadriyatlari tizimidir. O'ziga xoslik huquqiy madaniyat umumiy madaniyatning alohida sohasi sifatida davlat va barcha davlat xizmatchilari, shuningdek, barcha huquq subyektlari hayotining alohida shakli yotadi.
Boshqacha qilib aytganda, jamiyat umumiy madaniyatining huquq tizimiga tegishli bo'lgan va boshqaradigan qismidir huquqiy jarayon. Huquqiy madaniyatsiz huquqiy tizim ishlamaydi. Davlat va huquqning jamiyat hayotidagi rolini bilish va chuqur anglash, bu bilimlarga amal qilishga tayyorlik, kundalik xatti-harakatlarini amaldagi qonunlarga muvofiqlashtirish, to'plangan huquqiy qadriyatlarni hurmat qilish - bularning barchasi xususiyatlari ayniqsa huquqiy madaniyat.Har qanday, har qanday, har qanday odamlar jamoasi o'z huquqiy madaniyatiga ega. Huquqiy madaniyat, bir tomondan, ushbu davrda mamlakatning ilgari mavjud bo'lgan va hozirda mavjud bo'lgan davlat-huquqiy voqeligining voqeliklarini aks ettirsa, ikkinchi tomondan, bu voqelikka ta'sir qiladi.
Agar u chinakam madaniyat bo‘lsa, u siyosiy va huquqiy sohada barcha ilg‘or, qimmatli, ijtimoiy asosli narsalarni o‘zida mujassam etadi, davlatni tashkil etish va faoliyatini takomillashtirishga, sifat va samaradorlikni oshirishga yordam beradi. amaldagi qonun, intizom, qonuniylik va qonuniylikni mustahkamlash, har bir shaxsning huquqlari, erkinliklari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish.Huquqiy madaniyatni shakllantirish
Huquqiy madaniyatning to'rtta asosiy darajasi (davlatlari) mavjud:
mafkuraviy (huquqiy g'oyalar);
normativ (huquqiy normalar);
xulq-atvor (huquqiy harakatlar);
ob'ektivlashtirilgan (huquqiy faoliyat natijalarini birlashtiruvchi yuridik institutlar).
Ushbu pozitsiyalardan jamiyatning huquqiy madaniyati ma'lum darajadagi huquqiy ongni, qonuniylikni, qonunchilik va huquqiy amaliyotning mukammalligini aks ettiruvchi va odamlar tomonidan huquq sohasida yaratilgan barcha qadriyatlarni qamrab oluvchi ijtimoiy madaniyatning bir turi sifatida namoyon bo'ladi.
Shaxsning huquqiy madaniyati jamiyat huquqiy madaniyatining tarkibiy qismi va unga bog'liq bo'lgan qadriyat bo'lib, u yoki bu tarzda shaxsning qonuniy faoliyatini ta'minlovchi uning izchil rivojlanishi darajasi va xususiyatini aks ettiradi. Bu shaxsning bilim olishi bilan bog'liq bo'lib, uning huquqiy ongiga bog'liqdir.Rivojlangan ommaviy huquqiy ong, alohida fuqarolarning etuk huquqiy faoliyati tsivilizatsiyalashgan jamiyatda huquqiy davlatning asosi, huquqiy davlatning asosidir. Binobarin, fuqarolarning huquqiy ongini tarbiyalash zamonaviy sharoitda huquqbuzarliklar profilaktikasi, jinoyatchilikka qarshi kurashishning zaruriy qismidir.huquqiy ta'lim jamiyat a’zolarining ongi va xulq-atvor madaniyatiga ularda qonunga hurmat tuyg‘usini va shaxsiy ishonchga asoslangan qonunga rioya qilish odatini shakllantirish maqsadida amalga oshiriladigan maqsadli va tizimli ta’sirdir. Shu bilan birga, eng samarali natijaga shaxs tomonidan huquqning asosiy qoidalarini ongli ravishda o'zlashtirish orqali erishiladi.Huquqiy tarbiya vositalariga quyidagilar kiradi: huquqiy tarbiya; huquqiy targ'ibot; yuridik amaliyot; o'z-o'zini tarbiyalash.huquqiy ta'lim bilimlarni, huquq tamoyillari va normalarini uzatish, to‘plash va o‘zlashtirish, shuningdek, qonunga va uni amalga oshirish amaliyotiga tegishli munosabatni shakllantirish, o‘z huquqlaridan foydalanish, taqiqlarga rioya qilish va majburiyatlarni bajarish qobiliyatini shakllantirishdan iborat.
Albatta, ta'limning bu shakli har bir shaxs uchun maqbul bo'lishi mumkin emas. Har bir fuqarodan advokat qilishga harakat qilish utopik bo‘lardi, lekin huquqiy savodsizlik va huquqiy nigilizmni bartaraf etish huquqiy madaniyatni rivojlantirish shartlaridan biridir. Buning uchun doimiy davlat-davlat harakatlari talab etiladi tashviqot, ma'rifat darajasi. Bunday ishlarning shakllari quyidagilardan iborat: aholi o'rtasida ma'ruzalar, ommaviy axborot vositalarida targ'ibot va tarbiya, huquqiy bilimlar auditoriyalari; umumta’lim muassasalari, kollejlar va yuridik bo‘lmagan oliy o‘quv yurtlarida huquqshunoslik asoslarini o‘rgatish bo‘yicha ma’ruzalarning maxsus tsikllari; malaka oshirish tizimidagi darslar. Ularning barchasi muayyan huquqiy g‘oyalar va qadriyatlarni keng targ‘ib etishga, huquqiy normalarga rioya qilishga ko‘rgazmali chaqirish, qonunlar mazmunini tushuntirishga qaratilgan.
Ta'limning samarali shakli yuridik amaliyot. Davlat targ‘ibot va ta’limga qancha kuch va mablag‘ sarflamasin, agar faoliyat sud tizimi, prokuratura organlari va ularning qarorlari adolatsiz bo'ladi, odamlarni kuzatish huquqi zarur va foydali ekanligiga ishonch hosil qila olmaydi. Huquqiy nigilizm hokimiyat tomonidan qonunni ongli ravishda mensimaslik va qonunni suiiste'mol qilish, qonunni chetlab o'tish, fuqarolarning huquqlarini mensimaslik sifatida butun madaniyat darajasiga salbiy ta'sir qiladi.
Haqiqiy davlat huquqiy ongini shakllantirish tor idoraviy, milliy va diniy manfaatlarni bartaraf etish bilan bog'liq. Muammoning markazida ma’naviy erkin, ijodkor shaxs sifatida davlat yordami va himoyasiga muhtoj fuqaro turishi kerak.
Ta'limning eng samarali shakli o'z-o'zini tarbiyalash. Bu qonunga chuqur hurmat tuyg'usini shakllantirish, qonun talablariga qat'iy rioya qilish zarurligini o'z-o'zini o'rganish, huquqiy voqelikni va shaxsiy amaliyotni mustaqil tahlil qilish, shaxsning qonun hujjatlarining asosiy qoidalarini bilishi va ixtiyoriy ravishda o'zlashtirishi asosida. qonun. Professional huquqshunoslar uchun ta’limning bunday shakli maxsus tayyorgarlik bilan bir qatorda ong va shaxs deformatsiyasining oldini olish, kasbiy mahoratni zarur darajada ushlab turish yo‘lidir.
1.2 Huquqiy tarbiyaning ahamiyati.
Huquqiy tarbiya-shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko’rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko’zlagan faoliyat yig’indisi.
Huquqiy tarbiya - bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko’rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko’zlagan holdagi tasvir ko’rsatilishidir.
Shuni ta’kidlash kerakki, yaqin o’tmishda ham huquqiy tarbiyaga u haqiqatda sazovor bo’lishi kerak bo’lganidek darajada e’tibor berilmas edi. Pedagogikaga doir darsliklarda shaxsning aqliy kamoloti, mehnati, jismoniy, ma’naviy, estetik tarbiyasi haqida so’z borar ediyu, lekin huquqiy tarbiya xususida eslatilmasdi. Tarbiyaviy ishning mustaqil yo’nalishi tarzida huquqiy tarbiya yo’nalishining ajratib qo’yilmasligi o’sib kelayotgan avlodning ayrim qismi huquqiy ongi ahvoliga salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmadi.
O’zbekiston huquqiy davlat barpo etish sari qadam qo’yilib, bu yo’lda huquqiy tarbiya, huquqiy ongni takomillashtirish masalalariga katta etibor berib kelinmoqda. Bu masuliyatli vazifada mehnat jamoalarida, bilim maskanlarida va har bir shaxs bian olib borish borasida ko’p qirrali ishlar qilinmoqda.
Huquqiy tarbiyali bo’lish uchun har bir shaxs umumhuquq bilimga, uni ongli ravishda qabul qilishga va huquqiy madaniyatni alohida bajarishga yetarli darajada huquqiy saboq olish kerak. Lekin hozirgi paytgacha huquqiy tarbiya tushunchasi, uning tushuntirish metodlari olimlarimiz tomonidan to’laligicha yoritilmagan.
Huquqiy tarbiyaning keng va tor maonoda ko’rish mumkin. Keng maonoda butun jamoaning, ko’pchilikning ongiga taosir ko’rsatishga qaratilgan tarbiya, tor maonoda esa alohida shaxsga, uning ongiga taosir etish yo’llari tushuniladi.
Huquqiy tarbiya natijasida keng omma yoki shaxs o’z hatti – harakatlarining qonuniy ekanligini tushunsa, huquq tartibotni buzmaslikka harakat qilsa o’zini ongli ravishda, huquq normalariga rioya etgan holda boshqara olsa, maqsadga erishilgan bo’lib hisoblanadi.
Demak, huquqiy tarbiya bu- tashkiliy ravishda muntazam olib boriladigan, aniq maqsadni ko’zlagan va shaxsga «guruh shaxslariga» taosir qila oladigan, ularda huquqiy ong, huquqiy bilim, qonunlarga rioya qilish xislatlarini vujudga keltiradigan harakatdir.
Malumki, qonunga rioya qilish uchun, eng avvalo uni bilish kerak. Huquqiy tarbiya orqali har bir shaxsning ongiga nima qilmoq mumkin, nima qilmoq mumkin emasligini, jamiyat, davlat undan nimani talab qiladi, qonunlarga rioya etish yo’llari nimadan iborat ekanligini yetkazmoq lozim.
Tartib buzuvchilar orasida o’z hatti-harakatining noqonuniyligini anglamaslik, noqonuniy ekan deb ham uylamaslik va bunday harakatni jazoga loyik emas deb tushunish ko’p uchraydi. SHunday tushuncha hosil bo’lmasligi uchun huquqiy tarbiya jarayonida har bir jamoada o’rnatilgan tartibni buzish, qonun normalariga rioya etmaslik natijasida intizomiy, mamuriy, moddiy yoki jinoiy jazo kelib chiqishini tushuntirish, uqtirish zarur.
Huquqiy tarbiyani kuchaytirishga oltmishinchi yillardan boshlab alohida ahamiyat berilla boshlandi. Shu davrga aytish kerakki, hozirda ham huquqiy tarbiya bilan chambarchas bog’liq holda olib olib borilayapti.
Shaxs va jamiyat o’rtasida vujudga keladigan munosabatlarning rivojlanish prinsiplariga mos bo’lishi shaxs faoliyatini yo’naltirib turuvchi hayotiy pozitsiyaga bog’liq. Hayotiy pozitsiya esatarbiya jarayonida shakllanadi. SHu sababdan ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq shaxs tarbiyasini jamiyat o’z naozoratiga olgan va bu vazifani bajarishga eng dono kishilarga topshirgan. SHaxsni yashashga o’rgatish jamiyat faoliyatining muhim sohalaridan biri bo’lib kelgan. Tarbiyaning ijtimoiy vazifasi shaxsni biror –bir foydali ishga, faoliyatga o’rgatish demakdir. Masalan, yoshlarni biror hunarga, muomalaga, sanatga, yurish turishga va boshqalarga o’rgatish.
Huquqiy tarbiya boshqa turdagi tarbiya bilan o’zaro yaqin. Masalan, shaxsda mehnatga bo’lgan munosabatni shakllantirishda ko’r-ko’rona itoatkorlikka emas, balki jamiyat va davlat manfaatlariga, davlatning tartib va qonunlarini hurmat qilishga o’rgatish lozim.
Axloq normalari bilan huquqiy normalar bir biriga juda yaqin turadi. SHaxs axloqsiz bo’lsa, u qonunlar talabiga rioya qilmaydi. Binobarin, bunday shaxsni huquqiy tarbiyalash samarasiz bo’ladi, hatto jazo choralarini ham to’g’ri yo’lga solish qiyin.
Huquqiy tarbiya tizimi uch tarkibiy qismdan tashkil topadi: davlat belgilangan qonun qoidalarini o’qitish; ularni jamiyat aozolari o’rtasida tashviqot qilish; o’quvchi yoshlarni qonun qoidalar ijrosida bevosita ishtirok etishga o’rgatish.
Huquq normalarini o’qitish deyilganda davlat organlari tomonidan tasdiqlangan dastur asosida shaxsga bilim berish tushuniladi. YUridik bilim berish umumiy va maxsus yo’nalishlarda bo’lish mumkin. Masalan, yuridik institutlar, fakultetlarida, «yurist operativ xodim» malakasi beriladi. Xalq maorifi tizimining barcha bug’inlarida aniq dastur asosida umumiy huquqiy bilim beriladi.
Huquqiy normalarni tashviqot qilishda jamiyat aozolari bilishi lozim bo’lgan qonun qoidalarni, qarorlar, farmonlar, farmoyishlar, buyruq va yo’llanmalarni turli vositalar yordamida aholii orasida tashviqot qilishdir. Huquqiy normalarni aholiga tushuntirish muhim qonunchilik prinsipi bo’lib hisoblanadi. Qonunchilik talabiga ko’ra har bir yangi qonun qoida matbuotda elon qilingandan keyin maolum vaqt utgach amal qila boshlaydi. YAngi tartib qachondan boshlab joriy qilinishi huquqiy normaning o’zida ko’rsatiladi.
Huquqiy tarbiyaning maqsadi maolum vositalar, shakl va metodlar yordamida shaxsning ongiga taosir ko’rsatib, unda davlat belgilangan qonun qoidalarga itoatkorlikni, davlat siyosatini ijro etish hamda o’z hatti harakatini davlat talabiga muvofiq holda tanlay olish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir.
Huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi shaxsda huquqiy ongni shakllantirish, yani huquqiy normalarga hurmatni, ularga ixtiyoriy, ongli ravishda rioya qilishni tarbiyalashdir. Huquqiy tarbiya shaxsning bolalik chogidan yetuklik davrigacha o’tkaziladigan tarbiyaviy jarayonnio’z ichiga oladi. Bu jarayon davrida shaxs oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktabda, maktabdan tashqari muassasalarda, oliy taolimda, o’rta maxsus, kasb-hunar taolimida, kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash idoralarida huquqiy tarbiya oladi. Demak huquqiy tarbiya bosqichma- bosqich beriladi. Bosqichli huquqiy tarbiya berishdan maqsad yoshlarning huquqiy bilimlar va ko’nikmalarini tarkib toptirishni uzluksiz taominlashdir.
Masalan, birinchi sinflarda ona tili tushunchasi, tilga hurmat bilan qarash, o’quvchilarga qonun-qoidalarni o’rgatish, mulkni asrash, unga munosabatni bildirish, davlat, qonun, davlat ramzlari tushunchalarini o’rgatish lozim.
Ikkinchi sinflarda «o’qish» darsida har xil tarbiya berish mumkin. SHu darsning «maktab» bo’limida munosabatlarni tushuntirish. «Ertaklar va masallar» bo’limida jinoyat tushunchasini, tulkini turna bolalarini yeb qo’yishda, misol qilib bu jinoyat ekanligini va turna tulkini qilmishiga yarasha jazolaganini tushuntiriladi. SHunday tarbiya va huquqiy bilimlar har bir fanda sinfma-sinf olib boriladi.
Yuqori sinflarda uning huquqiy ongini shakllantiruvchi huquqiy tushunchalar beriladi, u dasturlar asosida huquqiy munosabatlarga o’rgatiladi. Yuqori sinflarda hamma boshqa taolim tizimlarida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining davlat apparati haqida umumiy tasavvur berish huquqiy tarbiyaning aniq maqsad qilib qo’yiladi.
Huquqiy tarbiya oldiga qo’yilgan umumiy vazifa shaxsga qonunlarni va unga amal qilish yo’llarini o’rgatish. Huquqiy tarbiyaning yuridik vazifasi shaxsda muayyan holatlarda zarur huquqiy normalarni qo’llay olish qobiliyatini tarbiyalashdir.
Huquqiy tarbiyaning muhim vazifalaridan biri shaxsda huquq normalarini o’rganishga ehtiyoj o’yg’otish, yani o’zini mustaqil ravishda huquqiy tarbiyalashga odatlantirishdir. Huquqiy normalarga hurmat ruxida tarbiyalangan shaxs qonun-qoidalarga muntazam ravishda o’rganib boradi va boshqalarni ham shunday qilishga davat etadi.
Amaliyotda huquqiy tarbiyaning har xil turlari mavjud. Lekin bugungi kungacha aniq bir ilmiy tushunchaga asosangan, ko’p qirrali huquqiy tarbiya shakllarini ko’rsatib beruvchi adabiyot deyarli yuk. Bu tarbiya, yuqorida aytib o’tganimizdek, oilada, bog’chada, maktabda, bilim yurtlarida, institutlarda olib boriladi. Huquqiy tarbiya- tarbiyalanuvchilarning xulq-atvoriga taosir ko’rsatuvchi, ularni tartib doirasida tutish uchu nasos bo’la oladigan bilim berishdir. Lekin tarbiyachi faqat bilim beribgina qolmasdan, tarbiyalanuvchilarga har xil shaklda taosir ham o’tkazishi kerak.
Huquqiy tarbiyaning shakllari asosida davlat organlari, jamoat tashkilotlari, professor- o’qituvchilarining olib borgan ishlarining tashqi ko’rinishidagi taosir yo’li, taosir etish usullari yotibdi.
Huquqiy tarbiya shakllari har bir shu ish bilan shug’ullanuvchi uslubida o’z ifodasini topadi.
Masalan, o’quv yurtlarida huquqiy tarbiya shakli, mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchilarnikidan farq qiladi. O’quvchilarga dars jarayonida, darsdan tashqari vaqtda-suhbat, suhbatni huquqiy qoidalarini o’rgatish, o’yin darslari o’tkazish tariqasida olib boriladi.
Huquqiy tarbiya shakllari quyidagilarcha bo’lishi mumkin: a) huquqiy bilim; b)huquqiy tashviqot; v) jamoatchilik tomonidan olib boriladigan ishlar; g) huquqni himoya qiladigan davlat organlarining ishlari bilan tanishish (tergov, sud jarayonlarida qatnashish); d)xalq deputatlarini nomzodlikka tavsiya qilish majlislarida, mahalliy hokimiyatlar qoshidagi voyaga yetmaganlar komissiyalari ishlarida ishtirok etish. Huquqiy tarbiyani jamoa o’rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish mumkin.
Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni himoya qiluvchi davlat organlari xodimlari bilan uchrashuv o’tkazilishi, savol-javob kechalari tashkil etilishi yoki huquqshunos uyushmalari to’zilishi ijobiy natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim berishda, huquqiy tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish uyg’otish, tarbiyalanuvchining ruxiy holatini o’rganib, u qabul qila oladigan, tushuna biladigan tarzda suhbat olib borish maqsadga muvofiqdir.
Huquqshunoslar huquqiy tarbiya metodlarini odatda ikki turga bo’ladilar
ishontirish va majburlash. Huquqiy tarbiya metodi-bu bir necha muayyan yo’l va usullar yig’indisi bo’lib, ular asosida kishilar ongiga, dunyoqarashiga taosir qilinadi. Buning natijasida tarbiyalanuvchilarda qonunga hurmat hissi uyg’otiladi va qonunning buzilmasligi taominlanadi.
Eng asosiy metod bu – ishontirish metodi. Ishontirish orqali ijobiy natijaga erishilmasa, majburlash metodi qo’llanadi. Huquqiy tarbiyada bu ikki metodni birga qo’llash ham mumkin.
Huquqiy tarbiyaning ilmiy prinsiplaridan yana biri o’rganilayotgan qonun yoki qarorning kelib chiqish sabablarini, unga obyektiv zarurat borligini tushuntirib berishdir. Agar tarbiyalanuvchi qonun, qaror va qoidalarning vujudga kelishi, qabul qilinishi umumiy asoslarini tushunib olsa, ayniqsa, hozir o’rganilayotgan huquqiy normaning qabul qilinishi sababini bilsa, uni bajarishga ongli ravishda yondoshadi, o’zida ham huquqiy normaga nisbatan ehtiyoj sezadi.
Huquqiy tarbiyaga ilmiy yondoshish quyidagi faoliyatlardan tashkil topadi:
- o’rgatilishi lozim bo’lgan qonun va qonuniy aktning nazariy va amaliy jihatlarini puxta o’zlashtirib olish;
- tarbiya obyektlarini o’rganish, ular bilan huquqiy norma o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash;
- mazkur mintaqadagi huquqiy normaga aloqador huquqiy holatni (huquq-tartibotni, qonunchilikka munosabat )o’rganish va tahlil qilish;
- huquqiy normani tushuntirish shakl va metodlarini tanlab olish;
- huquqiy tarbiya vositalarini tayyorlash;
- tarbiyalanuvchilarning fikrini o’rganish va savol – javobga tayyorlanish;
huquqiy tarbiyani shahar, tuman, viloyat, respublika miqyosida yagona shakl va metodlar asosida olib borish ham ilmiy prinsipdir. Huquq-tartibot va qonuniylikni mustahkamlash butun mamlakatda huquqiy tarbiyaga chuqur ilmiy yondoshishni taqozo qiladi. Hozir bu muhim ish davlat organlari va jamoat tashkilotlari hamkorligida amalga oshirilmoqda.
Tarbiyaga har tomonlama yondoshish. Tarbiyaga har tomonlama yondoshish deb tarbiya maqsadining shaxs ongida shakllanishiga ko’maklashuvchi omillarni aniqlash, tarbiya shakl va metodlariga ularga tayanish aytiladi.
Bu vazifalarning zarar darajada amalga oshirilishi tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchilarning o’zaro hamkorligiga bog’liqdir. Ikkala tomonning fikr almashishi, huquqiy tushunchalarga aniqlik kiritilishi, yakdillik asosida hayotiy holatining belgilab olinishi tinglovchilar huquqiy ongiga tegishli o’zgarish kiritadi va uni boyitadi.
Masalan, tarbiyachi mehnat qonuniga kiritilgan o’zgarishlar bilan tinglovchilarni tanishtirmoqchi. Maqsad ularning ongiga yagona qonun mazmunini aks ettirgan holda mehnat munosabatlarida qonundagi o’zgarishga muvofiq ish ko’ra olishni tarbiyalashdir. Buning uchun tarbiyachi masalaga keng yondoshib, qonun o’zgarishi sabablarini dalillar yordamida ko’rsatishi, yangi qonun mohiyatini isbotlashi, uni ijro etish tartibini o’rgatish, ko’zda to’tilgan maqsadni misollar yordamida tushuntirish kerak.
Har tamonlama yetuk shaxsni tarbiyalab yetishtirish maqsadi umumtarbiyaning maqsadi barcha yo’nalishlarini bir-biriga uyg’unlashtirilgan holda olib borishni taqozo qiladi. Bu bir kishining emas, balki butun jamoaning burchidir. Huquqiy tarbiya ham bir kishining emas, chunki shaxsni har tomonlama shakllantirish uchun bir tarbiyachi barcha omillarni bilishga qodir emas. Bir pedagog huquqiy tarbiyaning bir yoki bir necha yo’nalishigina shaxs ongida shakllantira olishi mumkin. Pedagog muayyan masala bo’yicha huquqiy tarbiyaga keng yondoshishi uchun shu masalaga aloqador omillarni tanlab olishi, ularni yagona bir mavzuga yig’ishi, misollar yordamida uyg’unlashtirishi kerak. Masalan, o’quvchida O’zbekiston fuqarolariga sodiqlik burchini tarbiyalashda o’qituvchi-o’quvchi qanday qonunlarni o’rganishi
kerakliginitanlab olishi, fuqarolarga taalluqli misollar topishi, fuqarolik burchi buzilganda davlat va jamiyat tomonidan quriladigan choralarni belgilashi, yuridik dalillar to’plashi, so’ngra keng tarbiya mavzularini ishlab chiqishi vash u mavzu bo’yicha ish olib borilishi kerak.
Lekin shuni unutmaslik lozim, huquqiy ongning hatto biror yo’nalishini shakllantirish uchun ham yuridik omillarning o’zigina kifoya emas: masalan, intizomsiz shaxsni qayta tarbiyalash uchun uning huquqiy ongida burilish yasash, dunyoqarashiga, mehnat munosabatiga, madaniyat darajasiga taosir ko’rsatishi kerak. Agar uni qonunga ko’ra jazolash bilan kifoyalansangiz, axloqiy buzuq ekan, YAna eski odatini davom ettiraveradi.
Binobarin, huquqiy tarbiyaga aloqador omillar ikki guruhga bo’linadi: tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritiladigan omillar va tinglovchilar xususiyatiga bog’liq omillar. Tarbiya jarayonida ikala guruh omillar baravar etiborga olinishi kerak.
Tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritilgan omillari suhbat mavzusida qanday qonun, qonuniy ishlarni tushuntirmoq, asosiy maqsad nimaga qaratilganligini bilib olmoq. Masalan, voyaga yetmaganlarning huquqbuzarligining oldiniolish bo’yicha tarbiya: jinoiy, moddiy, intizomiy, huquqbuzarlikda voyaga yetmaganlar qanday harakatlari uchun javobgar bulishlariga taalluqli hujjatlarni to’plashdan iborat.
Tinglovchilar xususiyatiga bog’liq omillarda tarbiyachi tinglovchilarning qabul qilish darajasi, yoshiga, maxoratiga va boshqa xususiyatlariga etibor bergan holda tarbiya usulini tanlashdan iborat.
Subhasiz, huquqiy, siyosiy va ma’naviy ongning o’zaro bog’liqligini esdan chiqarmaslik kerak, lekin shuni ham nazarda tutish lozimki, ularni bir-biri bilan qo’shib yuborish mumkin emas. Tarbiyaviy ishning o’ziga xos yo’nalishidagi huquqiy tarbiyaning mustaqilligi avvalo uning mazmuni bilan bog’liqdir. Huquqiy tarbiya ongning mustaqil shaklini - huquqiy ongni shakllantiradi, bu esa tarbiyaning o’ziga xos shakllari va usullarini izlab topish va qo’llanish zaruriyatini taqozo etadi.
Tarbiyachilar zarur hajmdagi huquqiy bilimlar bilan qurollangan bo’lishi va tarbiyalanuvchilarda huquqiy ongni shakllantirish, ularning huquqiy madaniyatini oshirish uslubiyotini egallashi lozim.
Ma’lumki, huquqiy ong - ijtimoiy ong shakllaridan biri. Agar ijtimoiy ong umuman ijtimoiy borliqning aksi bo’ladigan bo’lsa, unda huquqiy ong faqat mavjud huquqiy voqea-hodisalarni, shuningdek huquq yordamida tartibga solinishi mumkin bo’lgan Hodisalarni aks ettiradi.
HUQUQIY MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA HUQUQIY TARBIYANING O’RNI.
Huquqiy ong, huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyat sohasida ilmiy faoliyatni o’rganish tadqiqotchilar uchun an’anaviy tusgaaylandi. Ya’ni, huquqiy tarbiya masalasi ko’pgina olimlar ilmiytadqiqot ishlarining ob’ekti sifatida xizmat qilgan va xizmatqilmoqda. Haqiqatda ham ayni va qtda ushbu masala mamlakatimizning rivojlanishidagi asosiy dolzarb muammolardan biribo’lib qoldi.
«Tarbiya» atamasi kundalik hayotda insoniyat muoma-lasida ko’p marotaba takrorlanadigan ijtimoiy kategoriyadir. Jamiyatdagi barcha tarbiyalarning yagona tizimini ijtimoiy tar-biya o’zida mujassam etadi va u siyosiy tarbiya, madaniy tarbiya, ma’naviy tarbiya, ekologik tarbiya, estetik tarbiya, shuningdek, huquqiy tarbiya va boshqa tarbiya turlarini o’z ichiga oladi. Ijtimoiy tarbiya tizimida tarbiyaning boshqa turlari sin-gari huquqiy tarbiya alohida ahamiyat kasb etadi. Huquqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning ahloqiy, estetik, ma’naviy va boshqashu kabi turlari negizida shakllanadi va rivoj topadi. Ya’ni, huquqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning barcha turlari bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Jumladan, yuksak rivojlangan huquqiy davlat va adolatlifuqarolik jamiyati qurishni o’z oldiga asosiy maqsad qilibqo’ygan har bir davlatning asriy orzusi o’z aholisining huquqiyongi va huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirishdir. Harqanday davlatning ijtimoiy rivojlanishi o’sha davlat fuqarolarining huquqiy madaniyati bilan bog’liq bo’ladi. Zero, yuksak darajada rivojlangan huquqiy ong va huquqiy madaniyat huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ajralmas belgisidir. Yuksakdarajadagi huquqiy ong va huquqiy madaniyat esa huquqiy tarbiyaning mahsuli.
Aholining huquqiy ongi va madaniyatini shakllantirishda huquqiy tarbiya asosiy o’rinni egallaydi. Prezidentimiz I. A. Karimov ham yuqoridagi fikrlarning isboti sifatida «huquqiy madaniyatni yuqori darajada bo’lishihuquqiy davlatning o’ziga xos xususiyatidir»deb ta’kidlagan. Buyuk mutafakkir Abdulla Avloniy ham «Tarbiya biz uchun yo hayot– yo momot, yo najot– yo halokat, yo saodat– yo falokat masalasidir» deb bejiz ta’kidlamagan. CHunki «huquqiy ong, huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyat» kabi bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan va bir-birini to’ldirib turuvchi ushbu mantiqiy izchillikda va ketma-ketlikda joylashgan o’xshash kategoriyalar jamiyat huquqiy tizimining holatidan darak beradi.
SHaxs huquqiy ongi eng avvalo huquqiy tarbiya ta’sirida shakllanadi. Huquqiy tarbiya batartiblilik va intizom darajasining oshishiga, burch hissining mustahkamlanishiga va shaxs huquqiy madaniyatining yuksalishiga yordam beradi. Huquqiy tarbiya– murakkab va ko’p qirrali hodisadir, ya’niuni bir ma’noli qilib ta’riflab bo’lmaydi.
Huquqiy tarbiyaning ta’rifi bu jarayonning qaysi tomonini, jumladan, umumijtimoiy jihatini, huquqning ijtimoiy amal qilish tizimisifatida yoki davlatning ijtimoiy boshqarish, huquqbuzarlik-ning oldini olish elementi sifatidagi va zifasi va shu kabilarni tadqiq qilishimizga bog’liq bo’ladi. Huquqiy tarbiya degandashaxsning ongiga tashkiliy suratda va aniq maqsadni ko’zlab ta’-sir ko’rsatishning maxsus yuridik turi tushuniladi.
«Huquqiy tarbiya» kategoriyasi olimlar tomonidan turlichatalqin qilingan va izohlar berilga. «Huquqiy tarbiya– shaxslar va ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongiga ko’rsatiladigan, aniq maqsadga yo’naltirilgan, rejalashtirilgan va maxsushuquqiy tarbiya usullari vositasida amalga oshiriladiganpedagogik ta’sir jarayonidir» Davlat va huquq nazariyasi bo’yicha darsliklarda huquqiytarbiyaga keng ta’rif berish uchraydi, ya’ni «huquqiy tarbiya fuqarolarning ongi va ruhiyatiga ta’sir qilishga qaratilgan, huquqiy tarbiya shakllari, vositalari va uslublaridan foydalanib, fuqarolar ongida chuqur va barqaror huquqiy bilimlar, e’tiqodlar, ehtiyojlar, qadriyatlar, qonunga mos fe’l-atvor, odatlarni shakllantirish jarayonidir»
Fikrimizcha, huquqiy tarbiya fuqarolarga huquqiy bilim-ni singdiruvchi muhim ijtimoiy vositadir. Tarbiyani keng va tor ma’noda tushunish mumkin.
Tor ma’nodagi tarbiya– huquqni muhofaza qilish organ-lari xodimlari tomonidan maxsus tashkil etilgan jarayon bo’lib, bunda shaxsni tarbiyalash uchun tarbiyaning barcha shakllari va usullari bir maqsadga qaratiladi, yo’naltiriladi. Uning tashkilotchilari, ya’ni asosiy sub’ektlari– ota-onalar, o’qituvchilar, huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari va ularning boshliqlari, jazoni ijro etish muassasalarining xodimlarihisoblanadilar. Keng ma’nodagi tarbiya – shaxsning tarbiyalanishida uningtarbiyasiga ijobiy ta’sir qila oladigan, shaxslar tomonidanmaxsus tashkil etilgan yoki tashkil etilmagan tarbiya jarayonla-rining yig’indisi. Bunda oila, bog’cha, maktab, ish va yashash joy-larida, bevosita profilaktika noziri tomonidan olib borila-digan tarbiyaviy profilaktik ishlar tushuniladi. Mazkur jara-yonlarda ko’pincha kuzatilishicha, muhit tarbiyaga ta’sir etadi, uhit o’zgarsa, tarbiyaning mohiyati va shaxslarning xatti-hara-katlari ham o’zgaradi. SHaxsning xatti-harakati ijtimoiy muhitta’sirida shaxsning shakllanishiga yordam beradi. Yuqoridagi ta’riflarning mazmunidan kelib chiqqan holda huquqiy tarbiyani ham tor va keng ma’noda izohlash mumkin.
Tor ma’nodagi huquqiy tarbiyada shaxslarning rasman yuridik o’quv yurtlarida oladigan huquqiy bilimlarining yig’indisi tushuniladi. Huquqiy tarbiya– shaxsning bir maqsad yo’lida, ongli ravishda jamiyat taraqqiyoti va siyosatidan kelib chiqib, olib boradigan bir tizimdagi ijobiy faoliyatidir. Huquqiy jihatdan shaxsning o’zini o’zi tarbiyalashi– bu ongli ravishda bir maqsad yo’lida, o’z xarakterida ijobiy-huquqiy yo’nalishni shakllantirishidir. Keng ma’nodagi huquqiy tarbiya– shaxsning oila va bog’chada huquqiy bilim olishi, o’qishi, o’zining huquqiy bilimla-rini mustaqil boyitishi, umuman o’z ustida mustaqil ishlashi orqali olinadigan huquqiy bilimlarining yig’indisidir. Yuqorida huquqiy tarbiyaga berilgan izohlarni tahlil qilgan holda, fikrimizcha, huquqiy tarbiya– davlat organlari, nodavlat organlari, mansabdor shaxslar va alohida shaxslar guruhining aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan maxsus faoliyati hisoblanadi. Tarbiya jarayonlarining yo’nalishlarini farqlashda qo’llaniladigan muhim mezonlardan biri- ong shakllarining turlicha ekanligi. CHunki, alohida olingan tarbiya jarayonlarining har qaysisi, inson ongining hamma tomonlarini emas, faqat uning ayrim ko’rinishlarini kamrab oladi. Masalan, siyosiy tarbiya-siyosiy ongni; ma’naviy tarbiya- ma’naviy ongni; estetik tarbiya- estetik ongni qamrab oladi va hokazo.
Huquqiy tarbiya, ongning o’ziga xos shakli bo’lgan, huquqiy ong bilan bog’liq. Huquqiy tarbiya ikki xil vazifani bajaradi. Birinchisi– tarbiyalanuvchilarga ma’lum miqdordagi huquqiy bilimlar, ko’nikmalar va malakaning berilishi. Ikkinchisi–tarbiyalanuvchilarda huquqiy g’oyalar, xissiyotlar, e’tiqodni shakllantirish. SHu vazifalardan kelib chikib huquqiy tarbiyada fuqarolarning huquqiy ongini shakllantirish quyidagicha kechadi: birinchidan, asosiy huquqiy qoidalar tizimini bilish, ularning mazmuni va mohiyatini tug’ri tushunish; ikkinchidan, huquq, qonunlar, qonuniylik va huquqiy tartibotni chuqur hurmat qilish; uchinchidan, huquqiy bilimlarni amalda mustaqil qo’llay olish; to’rtinchidan, o’z odatlarini olingan huquqiy bilimlar bilan moslashtirish; beshinchidan, huquqiy normalarning xar qanday buzishlariga nisbatan qat’iy murosasizlik ko’nikmasini hosil qilish.
Huquqiy tarbiya jarayoni odamlar orasida muayyan munosabatlar orqali amalga oshadi. SHu bois huquq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy tarbiya doirasiga kiradi. Unda tarbiyalanuvchilar (shaxslar, ijtimoiy guruhlar) huquqiy ongining shakllanishi ro’y beradi. Huquqiy tarbiya jarayonida kishilarning muayyan huquqiy bilim darajasiga ega bo’lishiga erishish maqsad qilib qo’yiladi. Ularning shaxsiy e’tiqodi dan kelib chiqadigan qonunga, huquqqa bo’lgan xurmatni shakllantirish huquqiy tarbiyaning o’zagini tashkil etadi.
Bu yig’indiga kiruvchi huquqiy ongning tarkibiy qismlari shaxsga nisbatan kerakli psixologik va mafkuraviy yo’l-yo’riqlarni tashkil qiladi, uning o’z huquqiy bilimlarini turmushda faol tadbiq qila olishiga imkoniyat yaratadi. Mana shu tayyorgarlik darajasi huquqiy tarbiyaishlarining samaradorligini ko’rsatadigan asosiy ko’rsatkichdir Huquqiy tarbiya-shaxsga nisbatan huquqiy ongni, Huquqiy ko’rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi, uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko’zlagan holda ta’sir ko’rsatishdir.
SHuni ta’kidlash kerakki, yaqin o’tmishda ham huquqiy tar-biyaga unchalik jiddiy e’tibor berilmas edi. Pedagogikaga doir darsliklarda ham shaxsning aqliy kamoloti, mehnati, jismoniy, ma’naviy, estetik tarbiyasi haqida so’z borar edi-yu, lekin huquqiy tarbiya xususida eslatilmasdi. Huquqiy tarbiyaning tarbiyaviy ishning mustaqil yo’nalishi sifatida belgilab qo’yilmaganligi o’sib kelayotgan avlodning ayrim qismi huquqiy ongiga salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmadi.
SHubhasiz, huquqiy, siyosiy, va ma’naviy ongning o’zaro bog’liqligini esdan chiqarmaslik kerak, lekin shuni nazarda tutish lozimki, ularni bir-biri bilan qo’shib yuborish ham mumkin emas. Tarbiyaviy ishning o’ziga xos yo’nalishi sifatida huquqiy tarbiyaning mustaqilligi avvalo uning mazmuni bilan bog’liq. Huquqiy tarbiya mustaqil huquqiy ongni shakllantiradi, bu esa tarbiyaning o’ziga xos shakllari va usullarini izlab topish hamda qo’llanish zaruriyatini taqozo etadi. Tarbiyachilar zarur hajmdagi huquqiy bilimlar bilan qurollangan, huquqiy ongi shakllangan, huquqiy madaniyati yuksak bo’lishi lozim. Huquqiy tarbiya tamoyillariga ilmiylik, amaliyot bilan uzviylik, o’ziga xoslikni hamkiritish mumkin. Huquqiy tarbiyaning ilmiyligi uni amalga oshirish jarayonida hozirgi zamon huquqiy va boshqa fanlari, avvalo, huquqiy faoliyat, shaxs tarbiyasi (sotsiologiya, ruhshunoslik, pedagogika va boshqalar) bilan bevosita munosabat dor yutuqlardan foydalanishni ifodalaydi.
Ayni vaqtda huquqiy tarbiyaning ilmiyligi uning mavjud holatini aks ettirmaydigan sub’ektiv izm bilan, huquqiy voqelikni baholashda mafkuraviy andozalardan foydalanish bilan chiqisha olmaydi. Huquqiy tarbiyaning amaliyot bilan munosabatdorligi ushbu tizim hal qiladigan huquqiy masalalarni hayotdagi mavjud hodisalar bilan uzviylashtirish zarurligini ifodalaydi.Mustaqil davlatimizning rivojlanish istiqbollari har tomonlama bilimli, yuqori malakali yoshlar qo’lida bo’lib, bu ulardan yuksak huquqiy ong va huquqiy madaniyatga ega bo’lish huquqni puxta bilishni talab qiladi. Bozor iqtisodiga o’tish hamda huquqiy demokratik davlat qurish, qonunchilikni mustahkamlash va ijtimoiy adolatning qaror topishini ta’minlash, aholini huquqiy jihatdan tarbiyalash va uning huquqiy ongini rivojlantirishga bog’liqdir. SHu ma’noda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997yil 26 iyunda «Huquqiy tarbiyani yaxshilash, huquqiy madaniyat darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o’rganishni yaxshilash haqida» gi farmoni kata ahamiyatga ega. Mazkur Farmon asosida 1997 yil 22 iyunda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Huquqiy ma’rifat targ’iboti markazini tashkil qilish va huquqiy adabiyotlarni aholiga yetkazib berishni yo’lga qo’yishi to’g’risida» qaror qabul kildi. Yuqoridagi qarorga asosan Toshkent Davlat Yuridik instituti xuzurida Respublika huquqiy ma’rifat targ’iboti markazi va uning joylardagi mintaqaviy bo’limlari tashkil etildi.
Bu markaz oldiga yoshlarni tarbiyalashda, huquqiy ongini rivoj-lantirishda huquqiy ta’limni kuchaytirish va bu jarayonni meto-dika jihat dan ta’minlash, aholi o’rtasida huquqiy bilimlarni targ’ib qilish, ommabop huquqiy adabiyotlar va darsliklar tayyorlash hamda boshqa ko’pgina vazifalar qo’yildi. Buning natijasida huquqiy madaniyatni yuksaltirish davlat siyosatining ustun yo’nalishi bo’lganligi bois, bir qator amaliy ishlar qilindi. Yoshlarning huquqiy ongini rivojlantirishda televidenie, radio va matbuotning o’rni o’ta muhimdir. Bu o’rinda Adliya va -zirligi va boshqa huquqni muhofaza etuvchi organlarning«Huquqva burch» yuridik jurnali, «Inson va qonun» huquqiy gazetasi, «Postda» gazetasi, «Fuqarolik jamiyati» va «Advokat» jurnallari hamda boshqa nashrlar aholi huquqiy ongining o’sishigamuhim hissa qo’shmoqda.
Yuridik amaliyotda aholiniing huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish maqsadida bir qancha huquqiy tarbiya usullaridan foydalaniladi. CHunonchi, ishontirish, ogohlantirish, rag’batlantirish, majburlash va jazolash, shular jumlasidan.
Keng umumnazariy miqyosda olganda madaniyat inson faoliyatining barcha ko’rinishlari va munosabatlarini aks ettiruvchi daraja va yo’nalishlarini o’z ichiga oladi, ularga taalluqli usul, yo’l-yo’riq, normalar majmuasidir. Ushbu yondashishdan kelib chiqganda madaniyat butun ijtimoiy hayotni boshqarish, saqlash, qayta yaratish va rivojlantirish usuli hisoblanadi. Bu o’rnida madaniyatning kontseptual mohiyatini, shu jumladan faoliyatning alohida ko’rinishi sifatida huquqiy madaniyatning mohiyatini ham ochib berish muhimdir.
“Huquqiy madaniyat jamiyat madaniyatining tarkibiy qismi, taraqqiyotning vorislik yo’sini bilan asta-sekin, biri ketidan biri keladigan avlodlar tajribalari va faoliyatining natijasi hisoblanadi.
Huquqiy madaniyat ma’naviy-axloqiy va huquqiy boyliklar sifatida qonunga itoatkor turmush tarzini shakllantiruvchi, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy boshqaruvchi va mamlakatda huquqiy tartiblarni o’rnatuvchi huquqiy makonda, normativ aktlarda va huquqiy ongda o’z ifodasini topadi.48
Aynan, ta’kidlash lozimki, hozirgi davrda huquqiy ongdagi nuqsonlar (krizis) ko’p jihatdan huquqiy madaniyatning past darajasi bilan belgilanadi.
"Jamiyat, huquqiy bo’lmagan boshqaruvning totalitar usullaridan voz kechib, huquqiy davlat qurish yo’liga qadam qo’yishga intilgan zahotiyoq, oldingi tuzum davrida siyosiy va iqtisodiy erkinliklardan siqilgan kishilar o’zlarining huquq va erkinliklaridan foydalanishning real imkoniyatini sezishlari bilanoq jamiyatda yillar davomida ustunlik qilib kelgan huquqqa va uni baholashga bo’lgan salbiy qarashlar ta’siri ostida shakllangan huquqiy madaniyat darajasining pastligini ko’rsatdilar."
Huquqiy madaniyat harakatdagi qonunshunoslikning asosiy qoidalari ibtidosi haqida ma’lum bir tassavurlarga ega bo’lishni va ulardan foydalanish ko’nikmasini talab etadi.
Davlat huquqiy tizimi va harakatdagi qonunshunoslik haqida zarur bilimlarga ega bo’lmay fuqarolar o’z huquq va burchlarini ado etib, qiziqishlarini himoya qilolmaydilar. Davlat hokimiyati va boshqaruv lavozimlarida yuridik nuqtai nazardan savodsiz kishilar uchrasa, agar shunday kishilar sud, qonun ishlab chiqish, huquqni himoya qilish idoralarda ishlasa juda yomon. Huquqiy madaniyatning ushbu yo’nalishiga respublikamiz Prezidenti doimo e’tiborni jalb etadi. “Men o’z burchi, o’z xizmat vazifasiga ko’ra qabul qilingan qonunlarning bajarilishiga mas’ul bo’lgan shaxslar haqida alohida to’xtalishni istardim. Bular – qonunni muhofaza qiluvchi idoralar va ma’muriy organlarning xodimlaridir. Ayni shu xodimlarning xatti-harakatlariga qarab ko’pchilik jamiyatda qonun kuchiga qanday amal qilinayotganiga, huquqiy mexanizmlar nechog’li kuchli ekaniga, huquqiy jamiyat qay darajada yetukligiga baho beradi.
II BOB. Davlat va huquq asoslari fani.
2.1 Huquqiy madaniyat nayariyasini yaratishda huquqshunoslik fani va yuridik ta’limning ahamiyati
Alohida e’tirof etish kerakki, mamlakatimiz ta’lim tizimida tub islohatlar amalga oshirilmoqda. Bu bejizga emas. Chunki shiddatkor davr bizdan shuni talab etmoqda umumiy, o‘rta maxsus, oliy ta’lim tizimidagi o‘zgarish va yangiliklar davr talabi asosida yuzaga kelmoqda. 2020-yilning 23-sentabrida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun mana shu o‘zgarish va yangiliklarni o‘zida aks ettirdi. Yangi qonunning asosiy farqlari shundan iboratki, avvalo ta’lim olish shakllarining tasnifi kengaytirildi. Ya’ni, ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki, masofaviy); nazariy – ta’lim tashkiloti negizida, amaliy – ta’lim oluvchining ish joyida birga olib boriladigan dual ta’lim; oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish; katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish; jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar (shaxslar) uchun inklyuziv ta’lim; eksternat tartibidagi ta’lim – o‘quv dasturlarini mustaqil ravishda o‘zlashtirishni o‘z ichiga olib, uning yakunlari bo‘yicha ta’lim oluvchilardan davlat ta’lim muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o‘tish; mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar tayyorlash yo‘nalishlari ham shakllantirilishi mumkinligi belgilandi. Bundan tashqari, o‘rta maxsus ta’lim akademik litseylarda 9 yillik tayanch o‘rta ta’lim asosida 2 yil mobaynida amalga oshirilishi o‘quvchining kasb-hunarli bo‘lishida alohida ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini o‘quvchilar va talabalar ekanligini hisobga olsak
hukumat tomonidan chiqarilayotgan qonunchilikdagi har qanday hujjatlarni o‘qib
tushunish, uning mazmun mohiyatini boshqalarga ham tushuntira olish insonning
huquqiy ong va huquqiy madaniyati qay darajada ekanligiga bog‘liq. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019-yil 9-yanvardagi PF-5618-son “Jamiyatda huquqiy
ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish
to‘g‘risida”gi Farmoni bu borada o‘z vaqtida chiqarildi.
Huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirmasdan turib rivojlanishga erishib bo‘lmaydi. Farmonning asosiy vazifasi “Jamiyatda qonunlarga hurmat ruhini qaror toptirish ‒ demokratik huquqiy davlat qurishning garovidir!” degan hayotiy g‘oyani mustahkamlash, “Yuksak huquqiy madaniyat — mamlakat taraqqiyoti kafolati” degan konseptual g‘oya asosida aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo‘lishlari hamda huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay olishlari uchun tizimli va keng qamrovli huquqiy targ‘ibot tadbirlarini tashkil qilish, jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish “shaxs -oila – mahalla – ta’lim muassasasi – tashkilot – jamiyat” prinsipi bo‘yicha tizimli va uzviylikni tashkil etish.
Ushbu farmon asosida “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Konsepsiyasi ishlab chiqilgan bo‘lib 14 ta bo‘lim va 48 ta moddadan iborat. Konsepsiyada uning asosiy maqsadi va vazifalari, asosiy yo‘nalishlari va uni qabul qilinishidan kutilayotgan natijalar o‘rin olgan.
Huquqiy ong va huquqiy madaniyatni kuchaytirish sohasidagi islohotlar bevosita ta‘limda huquq sohasining o‘qitilishida e’tiborni qaratish lozimligini anglatadi. Huquqiy ta’lim-tarbiya uzluksiz jarayon bo’lib, yoshlikdan boshlab berib borilishi lozim. Bolalar oilada, maktabgacha ta’lim muassasalaridayoq xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo‘lishi, ma’naviy va ba’zi huquqiy normalar to‘g‘risida boshlangich tushunchalar olishi, kelgusida bu bilimlar kengaytirilishi va chuqurlashtirilishi aniq ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishi zarur. Shuning uchun 2000-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim muassasalari va umumiy o‘rta ta’lim maktablaridan boshlab, barcha ta’lim turlarida bosqichma-bosqich huquq saboqlari, huquqiy bilim va tarbiya berib borilishi yo‘lga qo‘yildi.

Huquqiy tarbiya shaxs tomonidan o’zlashtirilgan nazariy-huquqiy bilimlar

negizida huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarni hosil
qilish, unda ijobiy mazmundagi huquqiy sifatlarni qaror toptirish va huquqiy
madaniyatni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon hisoblanadi. Shaxs
huquqiy madaniyatini shakllantirish huquqiy ta’lim va tarbiya jarayoning muhim
bosqichidir.
Huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:
– o’quvchilarga huquqiy me’yorlar, qonunlar va ijtimoiy- huquqiy munosabatlar
mohiyati hamda ularning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati to’g’risida ma’tumotlar berish;
– o’quvchilarda huquqiy bilimlami egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish,
huquqiy ongni qaror toptirishga erishish;
– o’quvchilarda huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko’nikma va
malakalarni hosil qilish;
– ularda ijobiy mazmundagi huquqiy sifatlar (huquqiy tasavvur, huquqiy idrok,
huquqiy tafakkur, huquqiy savodxonlik, huquqiy mas’ullik, huquqiy faollik, huquqiy
e’tiqod va huquqiy salohiyat) ning qaror topishini ta’minlash;
– o’quvchilar huquqiy madaniyati (huquqiy me’yorlar, qonunlarning ijtimoiy
hayotdagi ahamiyatini to’g’ri baholash, harakat va harakatsizlikning qonuniy bo’lishiga erishish, davlat Konstitutsiyasi va ramzlarini, shuningdek, fuqarolik huquq va burchlarini hurmat qilish, yuridik xizmatlarga nisbatan ehtiyojni qaror toptirish, har qanday ko’rinishdagi huquqbuzarliklarga qarshi murosasiz kurashni tashkil etish) ni shakllantirish.
Huquqiy ong huquq va qonuniylikka munosabatdagi e’tiqodlar, tasavvurlar,
baholar, his-tuyg’ular va ma’naviyatning boshqa tarkibiy qismlari tizimidir. Boshqacha aytganda, huquqiy ong muayyan jamiyatning moddiy hayot tarzi bilan belgilanadigan tasavvur, idrok, tafakkur va e’tiqodlar tizimi bo‘lib, ijtimoiy- psixologik hodisa sifatida murakkab tuzilishga ega. Ma’lumki, huquqiy ong ikki tarkibiy qismdan, ya’ni huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatdan iborat. Huquqiy mafkura huquqning mohiyati, ahamiyati va talablari to’g’risidagi g‘oyalar, qadriyatlarni o’z ichiga olsa, huquqiy ruhiyat hissiyotlar, kayfiyatlar, kechinmalar, ya’ni huquqning emosional qabul qilinishi bilan bog‘liq.
Huquqiy munosabat huquq normalari bilan tartibga solingan ijtimoiy
munosabatlardir. Binobarin, huquqiy munosabat, birinchi navbatda, yuridik
normalarni amalga oshirishning, huquq amal qilishining natijasidir. Aynan huquqiy
munosabatlar orqali huquq «yashaydi», amal qiladi,
Huquqiy faoliyat – huquqiy me’yorlar, qonunlar talablariga nisbatan ongli
yondashish, ularga qat’iy va og‘ishmay amal qilish, qonunlami hurmat qilish, ulami
shaxs erkini himoya qilish kafolati sifatida e’tirof etish, huquqiy munosabatlar
jarayonidagi faol ishtirokni tashkil etishga yo’naltirilgan amaliy xatti-harakatlar
majmui.
Huquqiy madaniyat – bu kishilaming huquqiy bilim darajasi, huquqqa nisbatan
ongli munosabati, huquqni hurmat qilish va unga rioya qilishdir. Huquqiy madaniyat
murakkab, serqirra hodisa bo‘lib, u eng avvalo, huquqiy ongning muayyan darajasi,
ya’ni huquqiy voqelikni ongli ravishda tushunib, o‘zlashtirishni;umumiy madaniy
asoslar, yuksak madaniylik darajasi, milliy negizlari va manbalar, tarixiy xotira, urfodatlar va an‘analarni; aholi tomonidan qonunlami bilishning tegishli darajasi, huquq normalariga hurmatning yuqori darajasini, ular riufuzini; huquqiy faoliyat, huquqiy ijodkorlik, huquqni muhofaza etish, boshqaruv va boshqa organlar ishining samarali usullarini hamda fuqarolar va mansabdor shaxslarning qonunga itoatkorligini takidlaydi.
2.2. “Davlat va huquq asoslari” va “Inson huquqlari” oʻquv fanlari- huquqiy tarbiya vosiyasi
Huquqshunoslik, yurisprudensiya — huquqii ijtimoiy nor-malarning alohida tizimi sifatida, huquqning alohida tarmoqlarini, davlat va huquq tarixini, davlat va umuman siyosiy tizimning faoliyatini oʻrganuvchi fan. H. — eng qad. ijti-moiy fanlardan biri. Uning tarixan vujudga kelishi huquqning paydo boʻlishi va rivojlanishi bilan bogʻliq-dir. Yunon falsafasidayoq H.ning eng muhim nazariy muammolari oʻrtaga tashlangan, rim huquqshunoslari esa huquqiy tushuncha va tuzilmalarni ishlab chiqqan edilar, bu tushuncha va tuzilmalar hozirgi davrda ham oʻz ahamiya-tini saqlab qolgan. Huquq muammolari hozirgi demokratik jamiyatda va huquqiy davlataa gʻoyat muhim ahamiyat kasb etadi, H. tuzilish jihatdan bir qancha tarmoklarga boʻlingan: davlat huquqi, fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi, xalqaro huquq, davlat va huquq tarixi, siyosiy bilimlar tarixi. davlat va huquq mohiyatini, H.ning boshqa umumiy masalalarini oʻrganuvchi umumiy davlat va huquq nazariyasi fani alohida oʻrinda turadi.
Huquq umumiy nazariy fangina boʻlib qolmay, shu bilan birga amaliy fan ham hisoblanadi. Sud tibbiyoti, sud psixiatriyasi, kriminalistika, kriminologiya, yuridik psixologiya va boshqa yurisprudensiyaning amaliy turi hisoblanadi.
Huquq fani inson dunyoqarashi, uning huquq va davlat toʻgʻrisidagi tasavvuri, tushuncha va bilimlari shakllanishida muhim rol oʻynaydi. H.ning gʻoyaviy taʼsiri insonning huquqiy madaniyati rivojlanishiga, huquq talablarini qadrlab, unga rioya etishiga yordam qiladi. Bu bilan jamiyatda huquqiy axloq va huquq-tartibot qaror topishiga imkon yaratadi.

So'nggi yillarda O'zbekistonda huquq sohasini isloh etish, qonun ustuvorligini ta'minlash borasida dadil qadamlar qo'yilmoqda. Shu bilan birga, yuridik sohada amalga oshirilayotgan islohotlarni kelgusida yanada izchil davom ettirish taqozo qilinadi.Chunki har bir davlat o'z huquqiy taraqqiyot yo'lini belgilar ekan, xalq erki va farovonligini ta'minlashga xizmat qiladigan qonunlarning mukammal bo'lishini – shu asosda inson huquqlari va erkinliklari to'la ta'minlanishini eng avvalgi o'ringa qo'yadi.

Oliy ma'lumotli yuristlar tayyorlash ko'lamini oshirish – davr talabi Kamina 1993-1994 yillarda Toshkent davlat yuridik instituti rektori bo'lib ishlaganman. O'sha davrda ushbu oliy ta'lim muassasasida pedagog-yuristlar va jurnalist-yuristlar tayyorlash amaliyoti joriy etilgandi.
O'zbekiston Prezidentining 2013 yildagi Farmoniga muvofiq, Institut negizida Toshkent davlat yuridik universiteti tashkil etildi va yangi o'quv tizimiga o'tildi. Mazkur yuridik yo'nalishdagi oliy o'quv yurti ochilganidan buyon o'tgan qariyb 30 yil ichida, tabaqalashtirilgan to'lov-kontrakt va qo'shimcha imtiyozlar asosida qabul qilingan talabalar bilan birga hisoblaganda, bu yerda 20 ming nafarga yaqin talaba tahsil olgan.
O'z navbatida, davlatimiz rahbarining 2020 yil 29 aprelda qabul qilingan “O'zbekiston Respublikasida yuridik ta'lim va fanni tubdan takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora- tadbirlar to'g'risida”gi farmoni soha rivojini yangi, yanada yuksak bosqichga olib chiqdi. Jumladan, Toshkent davlat yuridik universitetining mustaqil faoliyat olib borishini ta'minlash, o'quv jarayoni sifatini oshirish va huquqshunoslik sohasi bo'yicha diplomli yetuk mutaxassislar tayyorlash borasida xalqaro hamkorlikni kuchaytirishga qaratilgan muhim chora-tadbirlar amaliyotga izchil tatbiq etilmoqda.
YUNESKO tavsiyalari asosida O'zbekiston hukumati keyingi uch yilda oliy ta'lim muassasalari sonini jadal oshirish choralarini ko'rdi. Natijada 2021 yilda yoshlarning oliy ta'limga qamrab olinishi ko'rsatkichi uch baravar, ya'ni 28 foizga ortgan.

Bunda BMT Inson huquqlari bo'yicha kengashining Sud`yalar va advokatlar mustaqilligi bo'yicha maxsus ma'ruzachisi D.Garsiya-Sayan takliflariga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ya'ni, BMT Maxsus ma'ruzachisi tavsiyalaridan kelib chiqqan holda, huquqshunos, ayniqsa, advokat kadrlarni tayyorlash ko'lami tobora kengaytirib borilmoqda.

Bugungi kunda O'zbekistondagi o'ndan ortiq oliy o'quv yurtida bakalavr bosqichi bo'yicha huquqshunos mutaxassislar tayyorlanmoqda. Xususan, Toshkent davlat yuridik universiteti, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Namangan davlat universiteti, Termiz davlat universiteti, Samarqand davlat universiteti, Qoraqalpoq davlat universiteti, Vestminster universiteti, Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi, Jamoat xavfsizligi akademiyasi, Davlat xavfsizlik xizmati Akademiyasi shular jumlasiga kiradi.
Mamlakatimizda magistratura bosqichi bo'yicha huquqshunos mutaxassislar tayyorlash uchun qo'shimcha imkoniyatlar ham yaratilgan. Bu o'rinda Bosh prokuratura Akademiyasi faoliyatini alohida ta'kidlash lozim.
Davlat va huquq instituti: salkam bir yillik faoliyatga nazar
Prezidentimizning 2020 yil 29 apreldagi “O'zbekiston Respublikasida yuridik ta'lim va fanni tubdan takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 30 oktyabrdagi “O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida Davlat va huquq institutining faoliyatini tashkil etish to'g'risida”gi qaroriga asosan Davlat va huquq instituti o'z faoliyatini boshladi.
Davlat va huquq instituti – O'zbekistonda davlatchilik asoslarini takomillashtirish, huquq tizimini isloh qilish va siyosiy-huquqiy ta'limotlarni targ'ib qilish sohasida fundamental va amaliy tadqiqotlarni amalga oshiradigan ilmiy muassasadir. Institutning muvaffaqiyatli faoliyati mamlakatimizda yuridik ta'lim va fanni tubdan takomillashtirishda katta ahmiyatga ega.
Ochiq aytish kerakki, yuridik kadrlarni tayyorlash sohasida raqobatning mavjud emasligi hududlardagi iqtidorli yoshlar uchun teng ta'lim olish imkoniyatlarini bir qadar cheklayotgandi. Shu ma'noda, Davlat va huquq institutiga milliy yuridik ta'lim raqobatbardoshligini oshirish, huquqshunoslik yo'nalishida faoliyat yuritadigan ilmiy- tadqiqot va ta'lim muassasalariga beriladigan imtiyozlardan foydalanish mexanizmlarini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishda ishtirok etish imkoni berilgani juda muhim.
Hozirgi kunda Davlat va huquq instituti nafaqat huquq sohasidagi olimlarni, balki barcha huquqshunoslarni birlashtirishga xizmat qilmoqda. Yurtimiz huquqshunoslari tomonidan bu yerda o'zaro hamkorlikda ilmiy anjumanlar tashkil qilinayotgani, jamoaviy va individual monografiyalar tayyorlash bo'yicha jadal amaliy qadamlar qo'yilayotgani bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.
Aslida ham, Davlat va huquq instituti tashkil etilgani timsolida yurtimiz olimlari jamoasining katta orzularidan biri ushaldi. Bu, o'z navbatida, zamonaviy talablar, ilg'or xalqaro yuridik tajriba va mehnat bozori ehtiyojlari asosida yuqori malakali, ijodiy fikrlaydigan, halol kadrlar tayyorlashni ta'minlash imkonini bermoqda.
Muvofiqlashtiruvchi kengash yuridik fanlar rivojiga qanday hissa qo'shmoqda?
O'tgan yili Fanlar akademiyasi Prezidiumi qarori bilan O'zbekiston Respublikasida yuridik fanlarni rivojlantirish bo'yicha Muvofiqlashtiruvchi kengash ham tashkil etildi. Shu o'rinda yuridik fanlarni rivojlantirish borasida Muvofiqlashtiruvchi kengash atrofida jipslashgan huquqshunoslarning mazkur sohaga qo'shayotgan hissasi nimadan iborat bo'lmoqda, degan savol tug'ilishi tabiiy.
Muvofiqlashtiruvchi kengash asosan ilmiy tadqiqotlarni o'tkazish, ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlashni takomillashtirish, ilmiy tadqiqotlarning asosiy yo'nalishlarini shakllantirish va amalga oshirishning dolzarb muammolari bo'yicha tavsiyalar berish hamda tadqiqot mavzularini ishlab chiqish bilan shug'ullanadi. Uning vazifalariga, jumladan:
O'zbekiston Fanlar akademiyasi tizimidagi Davlat va huquq instituti ilmiy tadqiqotlarining asosiy yo'nalishlarini shakllantirish va amalga oshirishning dolzarb muammolari bo'yicha tadqiqot mavzularini ishlab chiqish va tashkil etishda har tomonlama yordam berish;
qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari, ilmiy-tadqiqot ishlari rejalarining ekspertizasini o'tkazish;
jamiyat uchun dolzarb ilmiy-huquqiy muammolarni muhokama qilish va tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan respublika va jahon miqyosidagi ilmiy tadbirlar, xususan, konferentsiyalar, simpoziumlar, seminarlar o'tkazish loyihasiga taklif berish;
yuridik va boshqa tutash sohalarda ilmiy-tadqiqotlarni amalga oshiruvchi olimlar, izlanuvchilar, aspirantlar va doktorantlarni ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb qilish kabi ishlar kiradi.
O'tgan qisqa davrda quyidagi birlamchi vazifalar Muvofiqlashtiruvchi kengash a'zolarining diqqat markazida bo'ldi:
birinchidan – Davlat va huquq instituti bo'limlari, sektorlari va boshqa ilmiy tuzilmalarining ilmiy faoliyati bilan bog'liq innovatsion yo'nalishlarni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish;
ikkinchidan – ilmiy ishlanmalarni davlat organlari, nodavlat tashkilotlari amaliyotiga, shuningdek yuridik oliy ta'lim muassasalarining o'quv jarayonida tatbiq etishga yordam berish;
uchinchidan – rivojlangan xorijiy davlatlarning yetakchi ta'lim va ilmiy muassasalari bilan hamkorlikni, qo'shma huquqiy tadqiqotlarni, professor-o'qituvchilar va talabalar o'zaro almashinuvini faollashtirish;

to'rtinchidan – davlat va huquq sohasida ilmiy va innovatsion tadqiqotlar yo'nalishi va ro'yxatini shakllantirish;

beshinchidan – oliy ta'lim va ilmiy muassasalarga kadrlar tayyorlashga yuridik sohada chop etilayotgan adabiyotlar va darsliklar bilan ko'maklashish.
Hozirgi kunda Davlat va huquq instituti huzuridagi Muvofiqlashtiruvchi kengash ilmiy tadqiqotlarni o'tkazish, ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlashni takomillashtirish, ilmiy tadqiqotlarning asosiy yo'nalishlarini shakllantirish va amalga oshirishning dolzarb muammolari bo'yicha tavsiyalar berish hamda tadqiqot mavzularini ishlab chiqish bilan bog'liq ishlarni izchil bajarmoqda.
Inson huquqlari ta'limi nima?
Inson huquqlari sohasidagi ta'lim barchaning inson huquqlariga nisbatan hurmatini rag'batlantirish va unga har tomonlama rioya etilishini ta'minlashda birlamchi ahamiyat kasb etadi. Bunday ta'lim demokratik jamiyat qurish maqsadida huquqlar, erkinliklarni anglab yetish va ulardan faol foydalanish, majburiyatlarga amal qilishni nazarda tutuvchi inson huquqlari madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.
Inson huquqlari sohasidagi ta'lim insonlarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik jabhalarda, umuman, o'z hayotiga daxldor bo'lgan qarorlarni qabul qilishning barcha jarayonlarida to'laqonli ishtirokini ta'minlash, shuningdek huquqbuzarliklar, zo'ravonlik va nizolarning oldini olishda ham muhimdir. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi e'lon qilingandan so'ng xalqaro hamjamiyat inson huquqlari va asosiy erkinliklarini tan oldi va ularga rioya etilishini xalqaro inson huquqlari normalari va mexanizmlari orqali targ'ib qilishga kirishdi. Ushbu huquqlardan biri – ta'lim olish huquqi – insonning barcha huquqlaridan foydalanish uchun boshlang'ich nuqtadir.

Inson huquqlari sohasidagi ta'limga ushbu huquqlar to'g'risida bilish, inson huquqlarini himoya qilish va targ'ib qilishning usullari hamda vositalari kiradi. Inson huquqlari bo'yicha ta'lim va tarbiya barcha yoshlarni qamrab oladigan hayotiy jarayondir.

Inson huquqlari bo'yicha ta'lim normalari ko'plab xalqaro hujjatlarga kiritilgan. 2011 yil dekabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan BMTning Inson huquqlari bo'yicha ta'lim to'g'risidagi deklaratsiyasi qabul qilingan. Joriy yilda mazkur Deklaratsiya qabul qilinganligining 10 yilligi keng nishonlanadi.
BMTning Inson huquqlari bo'yicha ta'lim to'g'risidagi deklaratsiyasida belgilanganidek:
birinchidan, har bir inson va jamiyatning har bir a'zosi ta'lim olish va o'qitish orqali inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilishga ko'maklashishi lozim;
ikkinchidan, har bir inson ta'lim olish huquqiga ega va ta'lim inson shaxsini har tomonlama rivojlantirishga, qadr-qimmatini his etishga, barcha kishilarga erkin jamiyatning foydali ishtirokchilari bo'lishiga, barcha millatlar, irqiy, etnik yoki diniy guruhlar o'rtasida o'zaro tushunish, bag'rikenglik va do'stlikni rivojlantirishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Deklaratsiya a'zo davlatlarga inson huquqlari bo'yicha ta'lim va tarbiyani ta'minlash mas'uliyatini yuklaydi. Bugungi kunda BMTga a'zo 20 dan ortiq davlatning inson huquqlari sohasida ta'lim bo'yicha milliy harakatlar dasturlari qabul qilingan bo'lib, davlatlar bu masalaga e'tiborini kuchaytirmoqda.
Jahon dasturining to'rtinchi bosqichi: Milliy komissiya faoliyati haqida
Ma'lumki, BMTning Inson huquqlari bo'yicha ta'lim to'g'risidagi deklaratsiyasi qabul qilinguniga qadar, ya'ni 2004 yil 10 dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta'lim dasturi e'lon qilingan. Bundan maqsad – barcha davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va biznes sektorida inson huquqlari sohasidagi ta'lim dasturlarini amalga oshirishga ko'maklashishdir.

Hozirgi vaqtgacha ushbu Dasturning quyidagi uchta bosqichi amalga oshirildi:

birinchi bosqich: 2005-2009 yillar – maktablarda inson huquqlari sohasidagi ta'lim jarayonlarini qamradi;
ikkinchi bosqich: 2010-2014 yillar – oliy ta'lim tizimi, shuningdek o'qituvchi-murabbiylar va davlat xizmatchilari uchun inson huquqlari sohasidagi ta'limga bag'ishlandi;
uchinchi bosqich: 2015-2019 yillar – ommaviy axborot vositalari vakillariga inson huquqlari sohasida ta'lim berildi.
O'z navbatida, 2020-2024 yillarda Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta'lim dasturining to'rtinchi bosqichi amalga oshirilmoqda. Yangi bosqich inson huquqlari sohasida ta'lim berish orqali yoshlarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan.
Oliy Majlis tomonidan 2019 yilda BMTning Inson huquqlari sohasidagi ta'lim to'g'risidagi deklaratsiyasi qoidalarini amalga oshirish bo'yicha Milliy harakatlar dasturi qabul qilingan. Qonunchilik palatasi va Senat Kengashlari tomonidan 2019 yil 15 iyulda BMTning Inson huquqlari sohasida ta'lim to'g'risidagi deklaratsiyasi qoidalarini amalga oshirish bo'yicha Milliy harakatlar dasturi ijrosi yuzasidan 2021 yil dekabrga qadar ta'minlash nazarda tutilgan «Yo'l xaritasi» tasdiqlangan.
Yana bir muhim qadam: O'zbekiston Prezidentining 2021 yil 7 iyundagi Farmoyishiga muvofiq, O'zbekiston Respublikasida inson huquqlari sohasidagi Jahon ta'lim dasturining to'rtinchi bosqichini amalga oshirish bo'yicha Milliy komissiya tashkil etildi. Milliy komissiyani tuzishdan ko'zlangan asosiy maqsad – barcha uchun universal bo'lgan huquqni himoya qilish normalari va tamoyillari, inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilishning xalqaro kafolatlari to'g'risidagi xabardorlikni, shuningdek ushbu yo'nalishdagi ishlar samaradorligini yanada oshirishdpan iborat.
Inson huquqlari ta'limi bilan bog'liq muammolar va ularning yechimlari 2021 yil aprel-may oylarida Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy markazi tashabbusi bilan oliy o'quv yurtlarida, litsey va texnikumlarda “Inson huquqlari”, “Ayollar huquqlari” va “Bola huquqlari”ga oid o'quv kurslari va darsliklar joriy etilganligi holati hamda mazkur mavzularning o'qitilish sifatini o'rganish maqsadida monitoring o'tkazildi.
Monitoring Namangan, Xorazm, Samarqand viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasi hududlarida faoliyat olib borayotgan muayyan oliy o'quv yurtlari, hamda texnikum va akademik litseylarni qamrab oldi. Yanada aniq qilib aytganda, ushbu ta'lim muassasalarining 248nafar professor-o'qituvchisi va 456 nafar talaba o'rtasida so'rov o'tkazildi.
Oliy o'quv yurtlarida o'tkazilgan monitoringda shu holat yaqqol ayon bo'ldiki, “Inson huquqlari” maxsus kursini oliy ta'lim tizimida huquqshunos mutaxassislar emas, balki asosan tarixchilar yoki falsafa o'qituvchilari o'qitayotgan ekan. Misol uchun, Samarqand davlat chet tillar instituti o'qituvchilari bilan suhbat davomida ham mazkur maxsus kursni huquqshunos mutaxassisligiga ega bo'lmagan mutaxassislar o'qitiyotgani muammo sifatida ko'tarildi.
Shu bilan birga, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan barcha oliy ta'lim muassasalari rektorlari va filiallar direktorlariga 2020 yil 24 sentyabrda yuborilgan xatga muvofiq, O'zbekiston Milliy universiteti tomonidan ishlab chiqilgan “Inson huquqlarini o'rganish bo'yicha maxsus kurs” o'quv dasturi bo'yicha 2020/2021 o'quv yilining 1-semestrida, o'quv mashg'ulotlaridan tashqari soatlar doirasida maxsus o'quv kursi tashkil etilishi kerak edi. Shuningdek, rasmiy xatda o'quv jarayoniga tegishli malakaga ega professor-o'qituvchilarni jalb etish vazifasi berilgandi.

Afsuski, oliy o'quv yurtlarining prorektorlari bilan bo'lib o'tgan suhbat jarayonida bu ishlar oliy ta'lim muassasalarining ayrimlarida haligacha tashkil etilmaganligi ma'lum bo'ldi. Masalan, Namangan davlat universiteti, Samarqand davlat universiteti, Samarqand meditsina-veterenariya instituti, Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, “Ipak yo'li” turizm xalqaro universiteti, Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti, Toshkent tibbiyot akademiyasi Urganch filiali shular jumlasidandir.

Mazkur oliy o'quv yurtlarida “Inson huquqlarini o'rganish bo'yicha maxsus o'quv kursi”ni o'qitish yuzasidan moliyaviy manbalar belgilanmagan. Shu sababli maxsus kursni o'qitish imkoniyati bo'lmagan.
Bunday salbiy holat monitoring jarayonida yana bir bor isbotini topdi. Ya'ni, anketaning “Siz faoliyat ko'rsatayotgan muassasada “Davlat va huquq asoslari”, “Huquqshunoslik”, “O'zbekiston Konstitutsiyasi”, inson huquqlarini o'rganish bo'yicha fanlar (kurslar) kiritilganmi?” degan savoliga jami 248 nafar respondentdan atigi 50 nafarigina ijobiy javob bergan.
Monitoring anketasiga kiritilgan “Ayol huquqlari” va “Bola huquqlari” asosan qaysi fanlar (kurslar) doirasida o'rganiladi?” degan savolga 96 nafar respondent umuman bu mavzular o'qitilmasligini ma'lum qilgan.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, monitoringda ishtirok etgan professor-o'qituvchilarning 54,8 foizi, ya'ni 135 nafari mavjud darsliklar, mul`ti-media resurslari “Inson huquqlari”, “Ayol huquqlari” va “Bola huquqlari” fanlari bo'yicha ta'limni tashkil etish uchun yetarli emasligi haqida fikr bildirgan.
Anketaning “Malaka oshirish kurslarida inson huquqlariga oid mavzular o'qitilganmi?” degan savoliga 60,4 foiz respondent bunday mavzular o'qitilmasligini bildirgan. Ya'ni, bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, pedagogik kadrlar malakasini oshirish institutlarida ham inson huquqlari bo'yicha dars soatlari yoki kurslar haligacha tashkil etilmagan.
Shu nuqtai nazardan, Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta'lim dasturining to'rtinchi bosqichida ish sifatini yaxshilashimiz va ko'lamini yanada kengaytirishimiz talab etiladi. Zero, 2020-2024 yillarda davlatlar va tegishli manfaatdor tashkilotlar ushbu Dasturning avvalgi uch bosqichini amalga oshirishga qaratgan sa'y-harakatlarini yanada faollashtirishga da'vat etilayotgani bejiz emas.
Inson huquqlari sohasidagi Jahon ta'lim dasturini amalga oshirishning yangi bosqichi doirasida:
birinchidan, inklyuziv, tinch jamiyatni yaratishga imkon beradigan teng huquqlilik, inson huquqlarini hurmat qilish va kamsitmaslik ruhida yoshlarni o'qitish va tarbiyalash;
ikkinchidan, xotin-qizlar va bolalarga alohida e'tibor qaratgan holda, 2030 yilgacha Barqaror rivojlanish kun tartibidagi “hech kimni yoddan chiqarmaslik” maqsadiga muvofiq aholining zaif qatlamlari bilan o'zaro aloqalar o'rnatish;
uchinchidan, pedagog kadrlar, shu jumladan, bolalar va yoshlar bilan ishlovchi tarbiyachilar uchun inson huquqlari bo'yicha ta'limni tashkil etish;
to'rtinchidan, inson huquqlari bo'yicha ta'lim sohasida tegishli tadqiqotlar o'tkazish, baholash, ilg'or tajriba va olingan saboqlar bilan o'rtoqlashish ko'zda tutilgan.
BMTning Inson huquqlari bo'yicha oliy komissari Boshqarmasi ekspertlari ishtirokida ishlab chiqilgan Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy strategiyasi mamlakatimizda inson huquqlarini himoya qilish mexanizmini takomillashtirish va inson huquqlari madaniyatini shakllantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu hujjatda inson huquqlari masalasiga tizimli yondashish va mavjud bo'shliqlarni, kamchiliklarni bartaraf etish zarurligi ochiq-oydin ko'rsatilgan.
Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy strategiyasining ijrosini ta'minlashga qaratilgan “Yo'l xaritasi” 78 ta banddan iborat bo'lib, 2020-2025 yillarda amalga oshirilishi belgilangan. Milliy strategiya ijrosi doirasida, jumladan, oliy o'quv yurtlari uchun inson huquqlari bo'yicha o'quv kurslari joriy etish vazifasi ko'zda tutilgan.
Milliy strategiya doirasida ta'lim muassasalarida «Inson huquqlari», «Ayollar huquqlari» va «Bola huquqlari» bo'yicha o'quv kurslarini, shuningdek “Inson huquqlariga oid xalqaro huquq» mutaxassisligi bo'yicha qo'shma magistratura yo'nalishini (konsortsium) joriy qilish bo'yicha amaliy ishlar qilinmoqda.
Bundan tashqari, 12.00.13 – “Inson huquqlari” mutaxassisligi ochildi. Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Milliy markazi huzurida «Inson huquqlari» ixtisosligi bo'yicha fan doktori (DSc) va falsafa doktori (PhD) ilmiy darajalarini olish uchun ilmiy kengash ish boshladi. Markazda, shuningdek Inson huquqlariga rioya etish va uni himoya qilish sohasida kadrlar malakasini oshirish bo'yicha o'quv kurslari faoliyati yo'lga qo'yildi.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, BMT Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari Boshqarmasining 2020 yildagi faoliyati hisobotida O'zbekiston bilan inson huquqlari sohasidagi hamkorlik munosabatlari ijobiy baholangan. Eng asosiysi, hisobotda pandemiya sharoitiga qaramay, mamlakatimizda BMT Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari Boshqarmasi bilan hamkorlikda o'tgan yilda tegishli xizmatlar xodimlarining malaka va salohiyatini oshirish ishlari izchil davom ettirilgani alohida qayd etilgan. Xususan:
birinchidan, 200 ta milliy sub'ekt – karantin choralari amal qilgan sharoitda odil sudlov imkoniyatlaridan foydalanish;
ikkinchidan, 25 nafar huquqshunos – erkinlik huquqi, odil sudlov, qiynoqlardan xoli bo'lish, inson huquqlarini himoya qilishning xalqaro mexanizmlaridan foydalanish va milliy sudlarda inson huquqlari to'g'risidagi xalqaro huquq normalarini qo'llash;
uchinchidan, sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning 400 nafar xodimi – BMT Inson huquqlari bo'yicha qo'mitasi xabarnomalari bilan ishlash tartib-taomillarini o'rganish;

to'rtinchidan, 44 nafar mutaxassis – inson huquqlari sohasi bilan shug'ullanadigan fuqarolik jamiyati tashkilotlarining faoliyati hisobdorligi va monitoringini amalga oshirish borasida tajriba oshirgan;

beshinchidan, 180 nafar kishi – Nogironlar huquqlari to'g'risidagi xalqaro konventsiya va Barqaror rivojlanish maqsadlarini amalda tatbiq etish doirasida o'tkazilgan seminarlarda ishtirok etgan.

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,"Jamiyatda qonunlarga hurmat ruhini qaror toptirish - demokratik huquqiy davlat qurishning garovidir!" Shunday ekan, qonunlarning samarali ishlashi uchun fuqarolarning huquqiy ongini, huquqiy madaniyatini, huquqiy mafkurasini yuksaltirish juda muhim. Aholining barcha tabaqalari, ayniqsa yosh avlodning huquqiy bilim saviyasini yuqori darajaga ko'tarish bilan biz qonun buzilishlari, adolatsizliklar, jinoyatlarning oldini olgan bo'lamiz. Zero, har bir fuqaro iqtisodiy va siyosiy islohotlar jadal o'tkazilayotgan hozirgi davrda qayerda ishlamasin, xizmat qilmasin, o'qimasin, har qadamda huquqiy bilimga ehtiyoj sezishi tayin.
Zamonaviy davrda insonlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini barqaror rivojlanish yo'liga olib chiqish uchun huquqiy ongning umumiy darajasini ko'tarish fuqarolarning huquqiy nigilizimini engishga qaratilgan chora-tadbirlarni qabul qilish va amalga oshirish zarurati va ehtiyojini keltiribchiqaradi. Biz jamiyatda qonun va qonunga hurmat har bir insonning shaxsiy ishonchiga aylanishi uchun harakat qilishimiz zarur.
Huquqiy jamiyatda bosqichma-bosqich shakllanib boradigan shaxsning ehtiyojlari va manfaatlarini maqsadga muvofiq ravishda shakllantirish, qonun ustuvorligini va qonuniylikni mustahkamlashning samarali vositalaridan biri sifatida ushbu tadbirlar orasida huquqiy madaniyat va huquqiy ong, huquqiy ta'lim alohida o'rin tutishi kerak. Huquqiy tarbiyaning maqsadi qonunlarga hurmatni shakllantirish bo'lishi kerak.
Jamiyatda huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirib boorish qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni mustahkamlashning eng muhim shartlaridan hisoblanadi.
So’nggi yillarda milliy huquq tizimini tubdan isloh qilish, jamiyatda huquqiy madaniyatni shakillantirish hamda malakali yuridik kadrlar tayyorlash borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi.
Shu bilan birga inson huquq va erkinliklariga hurmat munosabatini shakillantirishga, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda fuqarolarning huquqiy savodxonlik darajasini oshirishga to’sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolinmoqda. Xususan, huquqiy madaniyatni yuksaltirishda, eng avvalo, huquqiy ta’lim va tarbiya borasidagi ishlarni tizimli olib borilmayabdi. Uzoq yillar davomida bu masala huquqni muhofaza qilivchi organlar va ayrim davlat organlarining ishi sifatida qarab kelinib, bunda oila, mahalla va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining ishtiroki yetarlicha ta’minlanmagan.
Masalan,umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 8-sinfda “Davlat va huquq asoslari”fani 9-sinfda “Konstitutsiyaviy huquq asoslari’’ 10-11-sinfda’’Davlat va huquq asoslari’’ kabi huquq darsliklaridan o‘quvchilarga ta’lim beriladi.Ammo ushbu darslar haftasiga faqat 1soat o‘tiladi va bu huquqiy bilim olishga kam deb o‘ylayman.Maktabda o‘quvchilarni 5-sinfdan huquqiy ongini rivojlantirilsa kelajakda yaxshi natijaga erisha olamiz deb o‘ylayman.
Huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish shaxsiy manfaatlar hamda jamiyat manfaatlari o’rtasidagi muvozanatni saqlash g’oyalarini aholi ongiga singdirish yetarli olib borilmaslik ham qonun ustuvorligini ta’minlashga o’zining jiddiy salbiy ta’sirini ko’satmoqda.