Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish

Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan 
foydalanish samaradorligini oshirish
 
 
179 
ko‘rsatadi. Daryoda suv kam bo'lgan davrlarda o’zanining shakli va daryoning 
oqimga qarshiligi yuqori bo'ladi. Ushbu davrda kanalni oqimni nazorat qilish deb 
hisoblash mumkin. Daryodagi bunday jarayon, tabiiy materiallar tahlili shuni 
ko'rsatadiki, oqim tezligi 2000 m
3
/sek gacha. 
Daryoda suv oqimining ortishi (2000-5000 m
3
/sek) bilan oqimning kuchi va 
eroziv qobiliyati ortadi, buning natijasida kanal kuchli eroziyaga uchraydi. 
Shuningdek, qirlar, yon tomonlar, sayoz va past orollar eroziyasi kuzatiladi. Oqim 
o’zanni boshqaradigan davr keladi: pastki qatlamda cho'kindilarning uzluksiz 
harakati mavjud, suv va pastki o'rtasidagi chegara yo'qolgandek tuyuladi. Bu, 
shuningdek, suv toshqini cho'qqisiga qadar maksimal loyqalik kuzatuvlari bilan 
isbotlangan. Bu davr g’adir-budirlik koeffitsientining juda past qiymatlari bilan 
tavsiflanadi. 
1992 yilda T.N.Tursunov oqimning tashuvchilik qobiliyatining g’adir-budirlik 
koeffitsientiga ta'sirini o'rgandi va sug'orish tuproqli kanallarida oqimning gidravlik 
qarshiligini o'rgandi, sug'orish kanallarining dala kuzatishlari asosida g’adir-budirlik 
koeffitsientining hisoblangan bog'liqliklarini oldi. Daryoning oʻrta va quyi oqimi 
Amudaryo va kanallardagi g’adir-budirlik koeffitsienti uchun quyidagi bog'liqlikni 
o'rnatdi: 
𝑛 =
𝐾
(𝜌𝑤)
𝐸
(18) 
Bu еrda К - 
nishab va og'irlikdagi o'rtacha kattalikka bog’liq bo’lgan 
empirik koeffitsient.y 
Е - 
1/3 ga teng. 
Daryo kanallari uchun g’adir-budirlik koeffitsientini o'rganish va aniqlashga 
bag'ishlangan nashr etilgan ishlarni tahlil qilish asosida quyidagi xulosalar chiqarish 
mumkin: 
- - Shlangi hisob-kitoblarni o'rnatish bilan bog'liq barcha ma'lum echimlar 
ma'lum kamchiliklarga ega va oqimning gidravlik elementlari o'rtasidagi 
munosabatlarni to'liq hisobga olmaydi. 
- - Mavjud gidravlik hisoblash formulalari yoki usullari ko'p hollarda ular 
olingan daryolar uchun qoniqarli natijalarni beradi. Masalan: Boyer formulasi 
AQSHning shimoli-gʻarbiy qismidagi daryolardagi gidravlik elementlarning 
oʻlchov maʼlumotlari asosida amalga oshirildi, Xanna formulasi Panjob (Hindiston) 
daryolari uchun, V.F.Talmaz formulasi daryolarning togʻ va togʻ oldi uchastkalari 
uchun, N.I. Zudina tomonidan Chirchiq-Oxangaron havzasi daryo oʻzanlarining 

---