Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish

 
UO‘T:626; 631.674  
TUPROQ OSTIDAN SUG‘ORISH(TOS) TEXNOLOGIYASIDA PLASTIK 
QUVURLARNING GIDRAVLIK XUSUSIYATLARI 
 
1
Sh.J.Imomov-t.f.d., professor, 
2
YA.J.Rajabov- f.f.d.(Phd), dotsent v.b.
3
U.Yа.Rajabov- doktorant. 
1,2,3
“TIQXMMI” milliy tadqiqot universiteti 
 Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti 
Annotatsiya. Maqolada ekin еralarning tuproq ostidan sug‘orib suv 
tejamkrligiga erishish borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari, yangi 
qurilma, uni o’rnatish, qo‘llash va olinadigan ijobiy natijalar, shuningdek bu 
muammo еchimini topish borasida ilmiy tadqiqot ishlari to‘g‘risida ma’lumotlar 
keltirilgan. 
Kalit so‘zlar:  Namlatgich, quvur, tuproq, sho‘rlangan , gravitatsion, kapillyar, 
sorbsiyali, kondensatsion, gidrostatik,mexanik, kinematic, diametr, . 
Respublikamizda suvga bo‘lgan talab, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida sezilarli 
darajada oshib bormoqda. Bu esa qishloq xo‘jaligida paxta, g‘alla, sholi, meva-
sabzavotchilik, uzumchilik va bog‘dorchilikni rivojlantirishda muhim ahamiyat 
kasb etib, suv sarfini kamaytirishni talab etadi. So‘ngi yillarda shu yo‘nalishda ya’ni 
suvni tejab ishlatish uchun zamonaviy innovatsion metodlardan foydalanish 
tuproqni tomchilatib, yomg‘irlatib, tuproq ostidan, tuproq ichidan sug‘orishda qator 

---

Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan 
foydalanish samaradorligini oshirish
 
 
57 
tadqiqotlar olib borilmoqda. Shu jumladan Buxoro tabiiy reserslarni boshqarish 
instituti olimlarini tadqiqot ishlari sezilarli darajada viloyat paxta etishtirishida o‘z 
o‘rniga ega. Tuproq ostidan sug‘orish (TOS) metodida bir necha tizim elementlari 
borki, bular yordamida sug‘orish ishlari to‘liq amalga oshiriladi. Sig‘imdagi suvni 
bioqo‘shimchalar bilan boyiqtirib, tizimdagi harakatini nazariy hisoblab chiqsak 
quyidagilarga ega bo‘lamiz.
TOS tizimlarining asosiy elementlaridan biri bu suv chiqarish joylari bo‘lgan 
sug‘orish quvurlari. Sug‘orish quvuridagi bosim yo‘qotishlarini Darsi-Vaysbax 
formulasi (1) yordamida hisobladik:
,
2
2
g
V
D
l
h
f

=

(1) 
Plastik quvurlarni gidravlik hisoblashda suyuqlikning yo‘l bo‘ylab kamayib 
boruvchi oqim tezligi bilan harakatini hisobga olish kerak. Agar sug‘orish 
quvurlari uzunligi 50 m dan oshsa, o‘zgaruvchan suyuqlik massasining bosim 
yo‘qotishlariga ta’siri ayniqsa muhimdir. SHuning uchun, plastik quvurlarda 
bosim yo‘qotilishini hisoblashda biz quvurning boshidagi suyuqlikning tezligini 
hisobga olamiz. Plastik quvurlar bo‘limlaridagi bosimning yo‘qolishini (2) ifoda 
yordamida formula bo‘yicha aniqlaymiz: 
,
2
2
g
V
D
l
h
i
i
i
i
i

=

(2) 
Bu erda 
−
i

quvur uzunligi bo‘yicha gidravlik ishqalanish koeffitsienti, 
plastik quvurlar boshidagi tezlik bilan aniqlanadi; 
Bu erda 






−
с
м
V
i
i
l
uzunlik va 
i
D
diametrli quvurda boshlang‘ich 
uchastkaning tezligi.
Faraz qilaylik, yo‘l bo‘ylab oqim taqsimotiga ega bo‘lgan suyuqlikning 
harakatini quvur kesimi uzunligi bo‘ylab o‘rtacha tezlikning o‘zgarish qonuni 
ko‘rinishida tasvirlash mumkin bo‘lsin: 
,
1
a
i
n
i
l
x
V
V






−
=
(3) 
Bu erda
−
x
quvurning boshidan hisoblash qismigacha bo‘lgan masofa; 
−
a
quvurning uzunligi bo‘ylab tezlik taqsimotining chiziqli bo‘lmagan 
xususiyatini tomchilar bilan hisobga oladigan ko‘rsatkich. 
1
=
a
da ekinlarni tuproq ostidan sug‘orish uchun zarur bo‘lgan quvur yo‘li 
bo‘ylab o‘rtacha oqim tezligining o‘zgarishining chiziqli qonunini, ya’ni yo‘l 

---