Annotatsiya Dastur 5A311001 – Texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish (kimyo va oziq-ovqat sanoati) magistratura mutaxasisligiga kiruvchilar uchun 5311000 – Texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va boshqarish

1. TEXNOLOGIK JARAYONLARNI
AVTOMATLASHTIRISH: 
Avtomatlashtirish tushunchasi va uning ta’rifi. Avtomatlashtrishning 
maqsadi. Avtomatlashgan boshqarish sistemalarining (ABS) ta’rifi. Avtomatik 
nazorat, rostlash va boshqarish tushunchalari. Avtomatlashtirish bosqichlari. 
Rostlash ob’ektini tavsiflovchi o‘zgaruvchilarning asosiy guruhlari. ABS larning 
klassifikatsiyasi. Berilgan algoritm tushunchasi, Boshqarishning asosiy vazifalari, 
ochiq boshqarish prinqipi, g‘alayon bo‘yicha boshqarish prinsipi, yopiq boshqarish 
prinsipi. Avtomatik rostlash sistemalarining (ARS) o‘ziga xos jixatlari, ARSlarni 
boshqarish vazifasining maqsadiga ko‘ra turlari, ARSlarning elektor signal 
xarakteriga ko‘ra turlari, Statsionar va nostatsionar ARSlar, Determenik va 
stoxastik ARSlar, Statik va astatik sistemalar. Differensial tenglamasi, uzatish 
funksiyasi, Laplas almatirishi, vakt xarakteristikasi, chastotaviy xarakteristikalari, 
o‘zicha muvozanatlashuvchanlik, kechikuvchanlik. Rostlash ob’ektlarining o‘tish 
xarakteristikalari. O‘tish xarakteristikalarini olish usullari. O‘z-o‘zini to‘g‘irlovchi 
bir sig‘imli rostlash ob’ektlarining o‘tish xarakteristikasi. Ko‘p sig‘imli rostlash 
ob’ektlarining 
o‘tish 
xarakteristikalari. 
Rostlash 
ob’ektining 
impuls 
xarakteristikalari. ARSlarning differensial tenglamasini tuzush usullari. Statik 
xarakteristikalarni chiziqlantirish. Releyli elementlarning statik xarakteristikalari. 
Turg‘un rostlash sistemalari tushunchasi. Turg‘un bo‘lmagan rostlash sistemalari 
tushunchasi. 
Turg‘unlik chegarasidasgi rostlash sistemalari tushunchasi. 
Turg‘unlikning asosiy shartlari. Rausning turg‘unlik mezoni. Gurvits mezoni. 

---

Turg‘unlikning Mixaylov chastotali mezoni. Turg‘unlikning Naykvits chastotali 
mezoni. Sistema turg‘unligining ko‘rsatgichlari. Tug‘ridan-to‘g‘ri, ildizli, 
chastotaviy va integral sifat ko‘rsatkichlari. Tipik optimal jarayonlar. Sifatni 
baxolash usullari. Rostlash sifatining ko‘rsatgichlari. Rostlash sifatining integral 
mezoni. Avtomatik rostlash sistemasi funksional sxemasi, energich turi bo‘yicha 
klassifikatsiyasi, rostlash qonunlari bo‘yicha turlari. Chiziqli va nochiziq rostlash 
qonunlari. Proporsional (P), proporsional-integral (PI), proporsional-integral-
differensial (PID) rostlash qonunlari va rostlagichlar. Rostlagichlarining optimal 
sozlash parametrlarini xisoblashning (jadval) formula usuli. Rostlagichlarni 
kengaytirilgan 
chastotaviy 
xarakteristika 
usulida 
sozlash. 
Rostlgichlarni 
sozlashning 
so‘nmas 
tebranishlar 
usuli. 
Rostlagichlarini 
o‘zicha 
muvozanatlashuvchan va o‘zicha muvozanatlashmaydigan ob’ektlar uchun tanlash 
va sozlash usullari. Rostlagichlarini optimal sozlash usullari: kengaytirilgan 
chastotaviy xarakteristika usuli, formula (jadval) usuli, nomogramma usuli, 
so‘nmas tebranishlar usuli. Releli rostlagichlar yordamida avtomatik rostlash 
sistemalarini tahlil qilish. Rostlashning rele prinsipi. Vaqt relelari asosidagi 
rostlagichlar. Dasturlanadigan releli rostlagichlar. Kombinirlashgan avtomatik 
rostlash sistemalar va ularni hisoblash. Invariantlik prinsipi. Kaskad avtomatik 
rostlash sistemalari va ular uchun rostlagichlarni tanlash va sozlash. Ko‘p konturli 
avtomatik rostlash sistemalarni qo‘llanilish holatlari. Ko‘p konturli avtomatik 
rostlash sistemalarini hisoblash usullari. Ko‘p o‘lchamli boshqarish ob’ektlari. Sof 
kechikishli ob’ektlarni rostlash. Raqamli rostlash sistemalarining dinamik 
xarakteristikalari. Raqamli rostlash sistemalarining strukturaviy sxemalari. Tipik 
rostlash qonunlarining diskret analoglari. Raqamli rostlagichlarning optimal 
sozlash parametrlarini hisoblash. Holat fazosi usulida ko‘p o‘lchamli diskret 
rostlagichlarini sintez qilish. Kombinatsiyalashgan ARS. Kaskadli ARS. Oralik 
nuktadan qo‘shimcha impulsli ARSlar. O‘zaro bog‘lik rostlash sistemalari. Sof 
kechikishli ob’ektlarni xarakteristikalari. Ularni rostlashda qo‘llanuvchi rostlash 
konunlari. Rastlanish sifati. Korreksiya kiritish usullari. Nostatsionar ob’ekt turlari. 
Nostatsionar ob’ektlarni rostlash algoritmlari. Nostatsionar ob’ektlarni rostlash 
sifat ko‘rsatgichlari. Diskret PID rostlagichni parametrik sintezi. Diskret signallar 
bilan ishlash. Raqamli rostlagichlarni sozlash parametrlarini hisoblash usullari. 
Ko‘p o‘lchamli ARSlarida diskret rostlagichlarni hisoblash usullari. Rostlash sifati 
va algoritmlari. ABS optimal boshqarish usullari va algoritmlari. Optimallikka 
erishish turlari va usullari. Optimallik mezonlari. Dinamik ob’ektlarni adaptiv 
boshqarish tizimini sintez qilish masalasi va algoritimi. Adaptiv boshqarish 
tizimlarini 
boshqarishni 
usul 
va 
algoritmlari. 
Adaptiv 
rostlagichlarni 
moslashuvchan parametrlarini baholash algoritmi. Sarfni rostlashning prinsipial va 
struktura sxemalari. Sarfni rostlash qonunini tanlash. Sarfni rostlashda sarfni 

---

o‘zgartirish turlari. Sarfni markazdan qochma va porshenli nasoslardan so‘ng 
rostlash. Sochiluvchan moddalar sarfini rostlash. Sarflar munosabatini rostlash. 
Sath o‘zgarishi tenglamasi. Sathni pozitsion rostlash. Sathni uzluksiz rostlash. 
Sathni rostlash qonunini tanlash. Moddaning fazaviy o‘zgarishlari bo‘lmagan 
xolda satxni rostlash usullari. Moddaning fazaviy o‘zgarishlari bo‘lgan xolda 
satxni rostlash usullari. Qaynash qatlami sathini rostlash. Bosim o‘zgarishi 
tenglamasi. Bosimni rostlash qonunini tanlash. Rostlovchi ta’sir sifatida ob’ektdan 
chiquvchi gaz sarfi va par kondensati sarfi tanlangan xolatlar uchun rostlash 
sxemalari. Uskunadagi bosimlar farqi ABSlari. Haroratni rostlash sistemalarining 
o‘ziga xosliklari. Haroratni o‘lchash birlamchi asboblarining inersionligini 
kamaytirishning asosiy yo’nalishlari. rN miqdorini rostlashning o‘ziga xosliklari. 
rN miqdorining reagent sarfiga bog‘liqligi. rN miqdorini pozitsion rostlash. rN 
miqdorini uzluksiz rostlash. Mahsulot sifatini bilvosita parametr orqali rostlash. 
Maxsulot sifati parametri ABSning blok sxemasi. Reaktorlarning struktura 
sxemasi. Reaktor matematik modelini qurish. Kimyoviy reaktorlar ish tartibi 
turg‘unligi va dinamikasining o‘ziga xosliklari. Aralashtirgichli va quvurli 
reaktorlardagi jarayonlarni rostlash. Aralashtirish issiqlik almashtirgichlari rostlash 
ob’ekti sifatida taxlili. Ularning prinsipial va struktura sxemalari. Aralashtirish 
issiqlik almashtirgichlari jarayonlarini rostlash variantlari. Kojux quvirli issiqlik 
almashtirgichlar 
rostlash 
ob’ekti 
sifatida. 
Par-suyuqlik 
issiqlik 
almashtirgichlarning prinsipial va struktura sxemalari. Par-suyuqlik issiqlik 
almashtirgichlarni rostlash variantlari. Bug‘latgichlarning prinsipial va struktura 
sxemalari. Bug‘latgichlar va kondensatorlar rostlash ob’ekti sifatida. Ularni 
rostlashning variantlari. Pechlar rostlash ob’ekti sifatida. Ularning prinsipial va 
struktura sxemalari. Ularni rostlashning variantlari. Bug‘ qozoni rostlash ob’ekti 
sifatida. Bug‘ qozoni ishining tavsifi. Uning prinsipial va struktura sxemalari. Bug‘ 
qozonida kechayotgan jarayonning funksional sxemasi. Massa almashinuv 
jarayonlarining umumiy xarakteristikasi. Ularning matematik modellarini qurish. 
Massa 
almashinuv 
jarayonlarining 
optimallik 
kriteriylari. 
Rektifikatsion 
qurilmalarni avtomatlashtirishda boshqarish masalasining qo‘yilishi. Qurilma 
rostlash ob’ekti sifatida. Rektifikatsion kolonnalarning statik xarakteristikalari. 
Rektifikatsion kolonnalarni avtomatlashtirish sistemalariga misollar. Absorbsion 
va bug‘latish qurilmalarini avtomatlashtirishda boshqarish masalasining qo‘yilishi. 
Qurilmalar rostlash ob’ekti sifatida. Absorbsion va bug‘latish qurilmalarini 
avtomatlashtirish sistemalariga misollar. Quritish jarayoni uskunalari rostlash 
ob’ekti sifatida. To‘g‘ri va teskari oqimli quritgichlar. Ularni avtomatlashtirishning 
funksional sxemalari. Metanning konversiya jarayonini avtomatlashtirish. 
Ammiakni sintez qilish jarayonini avtomatlashtirish. Neftni birlamchi qayta ishlash 
jarayonini avtomatlashtirish. Katalitik kreking jarayonini avtomatlashtirish. 

---

YOg‘ni ekstraksiyalash va kunjarani erituvchidan ajratish jarayonini 
avtomatlashtirish. Spirt ishlab chiqarishni avtomatlashtirish. Issiqlik elektr 
stansiyasining suv-kimyoviy rejimlari va suv tayyorlash uskunalari haqida umumiy 
ma’lumotlar. Suv tayyorlash qurilmalari va suvni kimyoviy tozalash rejimini 
avtomatlashtirish. SCADA tizimining dasturiy vositalari, strukturasi. SCADA-
sistemasining integratsiyasi va korxonani boshqarishdagi qulayliklari.