Anotatsiya : Ushbu maqolada totalitarizm,sotsializm mafkuraviy asosini rad etadigan,fuqarolari bozor iqtisodiyotiga EGA bo’lgan,qonun ustuvorligi,erkinlik hukmronlik qilgan jamiyat ochiq jamiyat to’g’risida so’z yuritiladi. Kalit so’zlar

Ochiq jamiyat va uning dushmanlari
Anotatsiya : Ushbu maqolada totalitarizm ,sotsializm mafkuraviy asosini rad etadigan ,fuqarolari bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan ,qonun ustuvorligi ,erkinlik hukmronlik qilgan jamiyat ochiq jamiyat to’g’risida so’z yuritiladi .
Kalit so’zlar :Karl Popper,ochiq jamiyat,totalitarizm ,Platon ,tarixiychilik ,Platon asri ,Aristotel ,Gegel ,kapitalizm ,utopiya ,iqtisodiy tarixiychilik ,psixologik determinism
Popperning mazkur kitobi Ikkinchi jahon urushidan keyingi G'arb liberal an'analarining eng ko'zga ko'ringan va kuchli himoyalaridan biri sifatida ardoqlanadi. Mashhur ingliz faylasufi, Nobel mukofoti sovrindori Bertran Rassel "Ochiq jamiyat va uning dushmanlari"ni "birinchi darajali ahamiyatga ega asar" va "demokratiyaning kuchli va zabardast himoyasi" deb atagan. ¹Jorj Soros tomonidan yaratilgan Ochiq Jamiyat Fondi o'z nomini ham, maqsad va dasturlari bilan ham Popperning kitobi oldida qarzdordir.
Popperning mazkur kitobi siyosiy falsafaga asoslangan kitob bo’lib, unda faylasuf ochiq jamiyat qanday bo’lish kerakligi , uning mohiyati nimadan iboratligi va bugungi kunimizgacha ochiq jamiyat to’g’risida mavjud bo’lgan siyosiy g’oyalarni tahlil qilib ‘’ uning dushmanlari’’ nimalardan iborat ekanligi ,totalitarizm ,sotsializm ka’bi tushunchalar ochiq jamiyatga salbiy ta’sir qiluvchi tamoyillar ekanligini yoritib o’tadi .Muallif kitobning so’zboshida ushbu kitobni yozishga nima turtki bo’lganligi haqida shunday ta’kidlaydi :” Bu kitobni yozishga Gitlerning vatanim Avstriyaga bosqinini eshitgan kunim qaror qabul qildim [...]. Kitob natsizm va kommunizmga, shuningdek, 1939-yil pakti natijasida vaqtinchalik ittifoqchilarga aylangan Gitler va Stalinga qarshi qaratilgan.Kitobda men tarix sahifalaridan gitlerizmning kelib chiqishiga sabablarni axtardim, buyuk faylasuf, sinflar to'g'risida so'z yuritgan dastlabki siyosiy mafkurashunos Platonning ta'limotiga murojaat qildim . Stalin shaxsi esa meni yana Karl Marks falsafasini qayta ko'rib chiqishga undadi. Marksizmni tanqid qila turib, men qaysidir darajada o'zimni tanqid ostiga oldim, chunki yoshligimda bir qancha muddat davomida marksist, hattoki kommunist ham bo'lganman. (Lekin, bu ta'limotdan yuz o'girganimda hali 17 yoshga ham to'lmagan edim.)
Ushbu asar ikkita katta jilddan tashkil topgan bo’lib, birinchi jildi –Platon asri deb nomlanadi (The spell of plato ).Unda Popper ushbu jildning 9 bobida Platonning qarashlarini ,g’oyalarini tahlil qilib ,ya’ni tarixiylikni miflarning paydo bo’lishi va ularning taqdirini ,Platonning etik –estetik ,axloqiy qarashlarini tahlil qilib o’ninchi bobida platonning bu g’oyalariga qarshi hujum qiladi .
Ikkinchi jildida esa “Payg’ambarlikning eng yuqori darajasi “ ( The high tidy of prophecy) deb nomlanadi va bu jildda asosan marksizmga katta e’tibor qaratiladi .Karl Marksning g’oyalari o’n jildda yoritib o’tiladi .
Asarda Popper tarixiychilikni tanqid qiladi ya’ni qadimgi yunon falsafasining yorqin namoyondasi hisoblangan Platon va Aristotelning qarashlari ochiq jamiyat va liberal demokratiya qadriyatlariga to’g’ri kelmasligini ta’kidlaydi .Asarning birinchi jildiga “Platon sehri “ deb nom berilishi Popperning qarashini ya'ni asrlar davomida Platonning asarlarini tarjima va talqin qilgan ko'pchilik mutafakkirlarning Platonning buyukligi va takrorlanmas uslubidan sehrlanib qolganidan dalolat beradi. Bu ish bilan muallif ko'pchilik tarjimon va talqinchilarning Platonning siyosiy falsafasining maftunkor uslubi va ifoda san'atiga jodulanib, mazkur falsafaning o'ta xavfli totalitarizmga yo'naltiruvchi jihatlarini e'tiborsiz qoldirganligini ko'rsatmoqchi bo'ladi.

Popper Platonning ijtimoiy jarayonlar va noroziliklarning tahlilini maqullaydi uni buyuk sotsiolog deb ataydi, biroq uning yechimlarini inkor etadi. Masalan Popper Platonning davlat haqidagi tushunchasini qattiq tanqid qiladi. Chunki Aflotun, erkakmi, ayolmi, hech kim rahbarsiz qolmasligini, hech kim o‘z aqli bilan biror ish qilishga urinmasligini, urush paytida ham, tinchlikda ham har kim o‘z rahbariga ergashishi kerakligini, jamiyat uning rahbariga sodiqlik bilan ergashish kerakligini , eng kichik ishda ham odamlar o‘z rahbariga ergashishi, yo‘lboshchisi buyursa, odamlar yuvinishi, turishi va ovqatlanishi kerakligini aytdi.Popperning ta'kidlashicha, hatto eng yaxshi davlat, ya'ni Platonning siyosiy maqsadi bo'lgan davlat ham keng ko'lamda fatalistikdir. Chunki, Popperning fikricha, kelajakni oldindan aytib bo'lmaydi; Inson tabiatning bir bo‘lagi bo‘lsa-da, uning chora-tadbirlarini tabiatga tatbiq etuvchi, tabiatga shu yo‘l bilan odob-axloq keltiruvchi ham bizmiz. Biz tabiat mahsulotimiz; ammo tabiat bizni dunyoni o'zgartirish, kelajakni ko'rish va rejalashtirish, ma'naviy jihatdan mas'uliyatli ta'siri uzoqqa cho'ziladigan qarorlar qabul qilish qudrati bilan yaratdi. Shunga qaramay, mas'uliyat va qarorlar biz bilan birga tabiat olamiga kirdi.Platon o'zgarish yomon, o'zgarish esa xudoga o'xshamaydi, deb o'rgatgan. Popper bu erda Platonning Timeydagi turlarning kelib chiqishi haqidagi hikoyasiga misol keltiradi. Bu hikoyaga ko'ra, hayvonlarning eng yuqorisi bo'lgan odam xudolar tomonidan olingan; boshqa turlar degradatsiya va degeneratsiya jarayonida undan kelib chiqadi. Birinchidan, ba'zi erkaklar (qo'rqoq va sharmandalar) tanazzulga yuz tutdi va ayollar ka’bi nozik bo’lishini, donolikka ega bo'lmaganlar asta-sekin pastki hayvonlarga aylanadi (ya’ni hayotda yashashning asl ma’nosi qorin to’ydirsh g’ami bilan yashaaydigan insonlar nazarda tutilyapti ). Popper Platonning bu g'oyalarini xavfli deb biladi va shuningdek, Platonning demokratiyani tuhmat qiluvchi bayonotlarini mantiqiy dalillardan yiroq deb biladi. U Platonning demokratlar nopok va yovuz, takabbur va qonunsiz, uyatsiz, yovvoyi va qo‘rqinchli hayvonlar bo‘lib, xohlaganini qiladilar, faqat rohat uchun yashaydilar, keraksiz va iflos ehtiroslar uchun yashaydilar, degan ta’limotini tanqid qiladi. Bu Popperning Platon davrida endigina shakllanib kelayotgan Afina demokratiyasining gumanitar ideallarini o'zining ardoqli "ochiq jamiyatining" boshlang'ich kurtaklari deb hisoblashi bilan bog'liq. Platonning demokratiyaga nisbatan nafrati, deb yozadi Popper, "uni yolg'onchilikni, siyosiy mo'jizalarni, ta'qiqchi irimchilikni himoya qilishiga, haqiqatni yashirishiga va nihoyada zo'ravonlikka" olib keldi. Popperning fikricha, Platonning tarixiy g'oyalari liberal demokratiyalar olib kelishi mumkin bo'lgan o'zgarishlardan qo'rquv bilan harakatga keltirilgan. Oqsuyak va Afinaning bir vaqtlardagi diktatori Kritiasning qarindoshi sifatida Platon, Popperning nazdida, o'z zamondosh oligarxlariga nisbatan xayrixoh va omma vakiliga nisbatan bepisand bo'lgan. Popper, shuningdek, Platon o'zining shuhratparastligi qurboni bo'lgan, deb ham taxmin qiladi va bunga Platonning o'zini oliy faylasuf-podsho sifatida tasavvur qilganligi sabab bo'lgan.
Asarning ikkinchi jildi “Payg’ambarlikning eng yuqori davri’( the high tide of prophecy) deb nomlanadi. Unda Popper Gegel va Marksning qarashlarida Aristotelning g’oyalarining ta’sirini ko’rib chiqadi. Popper yopiq jamiyatning ma’naviy kelib chiqishini asosan Platon, Gegel va Markslarning falsafiy merosidan topadi. Aflotun "ideal davlat" nazariyotchisi, inson erkinligining birinchi eng izchil muxolifi va totalitarizm himoyachisi sifatida faqat hukmdorni mutlaq haqiqat tashuvchisiga aylantirib, to'liq adolatga, norozilikni bostirishga imkon berdi, lekin har qanday o'zgarishlarga qarshi chiqdi. idealdan voz kechish (idealdan har qanday og'ish tanazzul deb talqin qilinadi). Popper Gegelni “intellektual insofsizlik” namunasi va “barcha zamonaviy tarixshunoslikning manbasi” sifatida Platonning koʻplab gʻoyalarini rivojlantirish, “oʻtib boʻlmas dogmatizm”, millatchilik (“tarixiy gʻoya koʻrinishida”), davlatchilik va urush tashviqoti, "kuch va qonunni aniqlash” sifatida Platonning g’oyalariga asoslanib qolishda ayblasa, Marksni iqtisodiy determinizm, fatalizm, sinfiy urushni targ'ib qilish va zo'ravon inqilobga chaqirishda ayblaydi. Popper marksizmning ilmiylik haqidagi da’volarini
ham rad etdi: marksizmning ijtimoiy taraqqiyotning umumbashariy qonuniyatlarini ochishga urinishlari ilmiy bilimlarning tabiatini noto‘g‘ri tushunishga asoslanadi, bu esa odamlarga mutlaq haqiqatni bermaydi; bundan tashqari, marksistlarning gipotezalari soxtalashtirildi (rad etildi), bu esa marksizmning o'zini rad etish kerakligini anglatadi; marksistik tushunchada ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlari mavjud emas, faqat aniq asoslarga ega bo'lgan rivojlanish tendentsiyalari mavjud. Popperni Platon va Hegel falsafasini haddan tashqari hissiy tanqid qilishda tez-tez va asosli ravishda ayblashdi, ammo ko'plab nomaqbul siyosiy harakatlar va shafqatsiz jinoyatlar "klassiklar" matnlariga havolalar bilan oqlangan vaqtning o'ziga xos intellektual muhitini hisobga olish kerak . Shunga qaramay, uning marksizmga qarshi argumentlari bu ta'limotning "ilmiy xarakterini" asoslash uchun haligacha jiddiy intellektual to'siq bo'lib qolmoqda. Popper Ochiq jamiyatga o'tishda utopik ijtimoiy tafakkur qabul qilinishi mumkin emas deb takidlaydi Buning o'rniga, Popper bosqichma- bosqich ijtimoiy rivojlanish usulini taklif qildi, ya'ni jamiyatning hozirgi ehtiyojlari bilan shartlangan va ijtimoiy o'zgarishlarni bosqichma-bosqich, izchil amalga oshirish va siyosiy bilimlarni to'plashdan iborat bo'lgan bunday ijtimoiy qurilish (islohot) texnologiyasi. Ushbu yondashuv tarafdori darhol eng katta o’zgarishlarni o'zida mujassam etishga intilmaydi eng katta raqam odamlar, va ularga jamiyatga to’laqonli moslasish uchun ijtimoiy tamoyillarini aniqlash usullarini ishlab chiqishadi, uning maqsadi - "ochiq jamiyatni yaratishdan iborat". Bu, qaysidir ma'noda, utopiyadek ko’rinsada (garchi Popper o'zi taklif qilgan printsipning bunday nomlanishiga qarshi bo'lsa-da, uni butunlay boshqacha, turli kognitiv asoslarga asoslangan deb hisoblagan), chunki u birinchi navbatda baxtsizlikni, yovuzlikni tuzatishga qaratilgan. "Eng ko'p odamlar uchun eng katta o’zgarishlarni" ta'minlash –Popper takidlayotgan utopiyaning bir ko’rinishi bo’lsada, fuqorolik jamiyatiga asoslangan ochiq jamiyatning barpo etilishi oxir-oqibat faraz qilinadi.
Xullosa
Har bir jamiyat ochiq jamiyatmi yoki yopiqmi nima bilan belgilanadi deysiz? Jamiyatning bunday korinishida namayon bo'lishida qaysi omillar eng muhim rol o'ynaydi? Ushbu maqolamni xullosasi shu ikki savolni ochib berishga qaratiladi.Avvalo ,ochiq jamiyatda fuqarolar va davlat o'rtasidagi o'zaro aloqalarda erkinlik,yani fuqarolar o'zining huquqlaridan to'laqonli foydalana olishlari, o'z rahbarlarini erkin saylov doirasida saylay olishi va boshqa omillar ochiq jamiyatning mohiyatini ifodalaydi.Ochiq jamiyatni men demokratik jamiyat yo'sinida tushundim.Negaki, demokratik jamiyatdagina davlat va fuqarolar o'rtasida erkinlik, ozodlik,manan barkamollik kabi tushunchalar mavjud bo'ladi. Muayan bir insonlar doirasini jamiyat deb atash uchun birinchi o'rinda talab etiladigan eng muhim omill-mening nazdimda insonlar o'rtasidagi o'zaro moddiy va ma'naviy dialektikadir.Bu qays tariqa amalga oshadi deyilganda ,Sarokinni jamiyat haqidagi qimmatli so'zlarini keltirish kifoya" «jamiyat mavjud bo‘lishi uchun hech bo‘lmasa ikki kishi bo‘lishi va ular bir-birlari bilan o‘zaro ta’sir bog‘lanishida bog‘langan bo‘lishi kerak. Bu eng oddiy jamiyatning ko‘rinishidir...»

1^ arxiv nusxasi (https://web.archive.org/web/20150115204323/http://cw.routledge.com/textbooks/popper/works/open_society.html), archived from the original (http://cw.routledge.com/textbooks/popper/works/open_society.html) on 2015-01-15, https://web.archive.org/web/20150115204323/http://cw.routledge.com/textbooks/popper/works/open_society.html, qaraldi: 2020-12-16Ochiq jamiyat va uning dushmanlari]]