Арипова насиба атхамовна

1-илова
Ўтилган мавзу бўйича билимларни мустахкамлаш учун саволлар

1. 
   Касбий психологиянинг предмети, назарий ва амалий вазифалари нималардан иборат?
   
2. 
   Касбий психологияда тадқиқотларни ташкил этиш ва илмий методлари ҳақида маълумот беринг.
   
3. 
   Тест методининг афзалликлари ва камчиликларини нимада деб ўйлайсиз?
   

2-илова
Маъруза режаси

1. 
   Шахс психодиагностикаси.
   
2. 
   Касбий психодиагностика.
   
3. 
   Профессиограмма (профессиография) тарихи: келиб чиқиш сабаблари, имкониятлари, такомиллашиши.
   

3-илова
Шахс психодиагностикаси.

Психодиагностик тадқиқотлар ўтказиш жараёнида қуйидаги методларга, усулларга, мезонларга алоҳида аҳамият бериш изланиш илмийлигини оширишга хизмат қилади:

1. 
   Маълумотлар олиш методи;
   
2. 
   Шахс структурасини ўрганишдан олинган экспериментал маълумотларни таҳлил қилиш методи.
   

Маълумотлар тўплаш методига қуйидагича тавсиф бериш мақсадга мувофиқ.
Шахс туғрисида уч хил тарзда маълумот олинади ва улар учта манбага асосланади ҳамда “L” –, “Q” –, “T” – маълумотлар, деб аталади.
“L” – маълумотлар. Шахснинг кундалик фаолиятидаги хулқ – атворини қайд қилиб бориш орқали олинади ва “L” – маълумотлар “life record data”. Аммо амалиётда инсон фаолиятини тўлиқ ва батафсил ёзиб боришнинг ўзи етарли эмас. Шунинг учун синалувчи шахсининг алоҳида бир фаолияти ёки хаёти ва фаолияти босқичини кузатиб бориш мақсадга мувофиқ. Масалан, неча марта тўғри жавоб беради, шунча қоида бузди. Бу воқелик кўпинча “L” – маълумотларда эксперт баҳолашни тақозо этади.
“L” – маълумотлар бошланғич маълумот тўплаш учун ўнғай методлардан бири бўлиб ҳисобланади. Баъзан “L” – маълумотларидан бошқа методлар ёрдамида олинган натижаларнинг валидлигини аниқловчи ташқи мезон сифатида фойдаланилади.
“L” – маълумотларнинг ишончлилигини ошириш мақсадида эксперт баҳолаш жараёнида махсус талаблар қўйилади. Жумладан:

1. 
   Баҳоланаётган фазилатлар кузатилаётган хулқ – атвор атамалари орқали аниқланиши лозим;
   
2. 
   Эксперт хулқ – атвор кузатишни муайян вақт оралиғида амалга оширгани маъқул;
   
3. 
   Бир фаолиятни баҳолашда энг камида ўн нафар эксперт иштирок этиши мақсадга мувофиқ;
   
4. 
   Синалувчиларни ранжировка (гуруҳлаш) қилаётган вақтда экспертлардан унинг битта фазилатини ёки бир нечта хислатларини баҳолаш тавсия этилади.
   

“Q” – маълумот. Шахс тўғрисида сўровнома ва бошқа ўзини ўзи баҳолаш методлари асосида олинадиган маълумотларга “Q” – маълумот (“Questionnaire data”) дейилади. Инструментал тузилиши ва қўлланилишининг афзаллилигига кўра “Q” – маълумот (сўровнома, ўзига ўзи ҳисоб бериш, ўзини баҳолаш шакллари) шахсни тадқиқ этишда марказий ўрин эгаллайди. “Q” – маълумот олишга мўлжалланган методикалар психологияда етарли даражада. Улардан кенг кўламда фойдаланаётганларидан бири кўп омилли шахс сўровномаси (ММРI), Калифорния психологик тести (CPI), 16 – факторли шахс сўровномаси, темпераментни ўрганиш Гильфорд - Гипперман тести ва бошқалар.
Уларнинг камчиликлари: а) синалувчиларнинг қуйи интеллектуал ва маданий савияга эгалиги; б) махсус билимлар ва интроспекция малакалари етишмаслиги; в) ишончсиз эталонлардан фойдаланиш.
“T” – маълумот. Экспериментал вазият назоратини объектив тест билан олишга асосланган маълумотлар қисқача “T” – маълумот (“objective test data”) деб номланади. “T” – маълумот шахсни тадқиқ этишдаги янгича радикал ёндашув ҳисобланади. Улар хулқ – атворни ўзини ўзи баҳолаш ёки эксперт баҳоларсиз объектив ўрганиш орқали (вербал, новербал, ижтимоий ва индивидуал) олинади.

1. 
   Тадқиқотнинг асосий мақсадини яширин қолдириш. Бу энг кўп қўлланиладиган тактик усул ҳисобланади. Бунда қўйилган мақсад синалувчига айтилмайди. Тест ва тестнинг кўрсатмаси тадқиқотнинг ҳақиқий мақсадини яширган ҳолда тузилади. Синалувчига ёлғон мақсад очиқдан – очиқ билдирилади.
   
2. 
   Вазифани кутилмаган ҳолда бериш. Бу усулдан терговчилар сўроқ вақтида фойдаланишади, уларга ўхшаш тарзда тўсатдан берилади. Бу вақтда сўров қилинаётган киши нотўғри маълумот беришга интилади ва унга мавзуга боғлиқ булмагана ҳолда савол берилади. Бу унинг кутаётган вазиятларининг бузилишига ва эмоционал сирессга олиб келиши мумкин.
   
3. 
   Тестлаштириш мақсади аниқланмаганлиги ва ноаниқлиги. Бунда синалувчига кўрсатма бериладики, натижада у экспериментаторнингмақсадини англаб етмаслиги зарур бўладики, унингижтимоий талабларига мувофиқ келувчи реакцияларида ўзгариш юз беради. Натижада синалувчига ижро этиш сифатини белгиловчи мезонлар берилмаган ҳолда қандай бажариш эмас, балки нимани бажарилиши айтилади.
   
4. 
   Диққатни чалғитиш. Бу топшириқ бериш усули экспериментатор учун аҳамиятли бўлиб, экспериментаторни етарлича аҳамият касб этмайдиган топшириқларни ўйлаб топишга ёрдам беради. Чалғитувчи топшириқлар ташқи кўринишдан асосий топшириқларга ўхшаш тарзда бўлиши маъқул. Натижада ташкил этилган тестда синалувчи ўз ҳатти – харакатларини кам назорат қилади ва ўз шахсининг очилмаган қирраларини ўрганишларига шубҳа уйғотмайди.
   
5. 
   Тестлаштириш вақтида эмоционал вазиятни ҳосил қилиш. Бу усул психологик амалиётда кенг кўламда фойдаланилади. Эмоционал зўриқишлар ҳар хил йўллар билан ҳосил қилинади, масалан, берилган топшириқ нотўғри бажарилганлигини огоҳлантириш орқали, синалувчининг ташқи қиёфаси ва унинг лаёқатини баҳолаш.
   
6. 
   Тестларнинг эмоционал мазмун каб этиши. Бу усул олдингисига ўхшаб кетади. Бунинг фарқли томони эмоционал вазиятлар қўшимча тарзда тузилмасдан айнан тестнинг ўзида берилади. Тест мазмунан этикавий бўлмаслиги, аралаш, ёқимсиз бўлиши мумкин.
   
7. 
   Реакцияларнинг автоматлашуви. Ёзув, манера, экспрессив ҳаракатларни назорат қилиш ва хоҳишларни ўзгартириш шахслилик тестларида фойдаланилади.
   
8. 
   Бунда шахснинг “ихтиёрсиз” индикаторлар сифатида кузатилаётган психик жараёнларга электрофизиологик, биохимик ва вегетатив ўзгаришлар киритиш орқали фойдаланилади.
   
9. 
   “Фонли” индикатор. “Фонли” индикаторлар сифатида шахснинг хусусиятлари билан боғланишда бўлган организмнинг физиологик ва физик статусларидан фойдаланилади. “Фонли” индикаторлар сифатида антрометрик ўлчовлар қўлланилади: бўй, оғирлик, суяк – мускул оғирлиги, танадаги бошқа кўрсаткичлар ва пропорционалликлар киритса бўлади.