Aristotel, farobiy

III
KANT (1724 – 1804)
Kant filosofiyasi tómendegi rawajlaniw basqishin basip potedi:
1) tabiyiy-ilimiy basqish (1747—1755) — bul dáwirde «Aspaniń uliwmaliq tarixi hám nazariyasi» (1755) shiǧarmasin jazdi, ol shiǧarmasinda ol óziniń kosmogonik nazariyasin aldiǧa juredi (qarań Kant gipotezasi);
2) metafizik bosqich — ol Volf metafizikasidan waz keship, …
3) Biliw teoriyasi boyinsha izertlew basqish — bul dawirde Kant koplew biliw mashqalasi menen shuǧullanadi. «Sap aqildiń keńeytpesi» (1781), «Ameliy aqildiń kórinisi» (1789), «Oylaw qabiliyetiniń talqilaw» (1790) shiǧarmalari usi dáwirde jazilǧan. Kant biliw nazariyasida agnostitsizmga mútajliq bar. Kant biliw jaǧdayinda «dene yamasa zat ózinde» menen «biz ushin zat»ni bir-biriden pariq qiladi. «zat oʻzida» — ózinshe payda bolǧan obiekt. «Biz ushin zat» — obekttiń insan aqili qilǧan bólegi. Oniń pikinrishe, insan «dene oʻzinde» bilishga qodir emas, ol tek ǧana «biz ushin narse»ni, yaǧniy hádiyserdi biliwi múmkin. Kant agnostitsizmi insan bilimi aniq tariyxiy harakterge iye ekenligi menen shegaralanǧanliǧi, insan hesh waqit hámme nárseni juwmaǧina shekem bilip ala almaytuǧinliǧina tiykarlanǧan. Barliqtiń barliq bólimlerin biliw obekti bola almaydi jánede bul jerde júda ahimiyetge iye.
4) Elkilewdem keyingi basqish — bul dáwirde Kant logika, pedagogika, tabiyiy geografiya hám pragmatik antropologiya (yaǧniy xarakterologiya)ǧa da temalastirilǧan basip shiǧarildi. Kant pikrinshe, insan tajriybe hám ameliyat menen har qanday bilimge iye bola bermeydi. Insanda aprior (tajriybegeshe) bilimler de boladi. Bular tuwma bilimler boladi (misali, matematika, filosofiya). Ilimiy bilimdiń isenimsizligi hám haqiqiyliǧi oniń eń juwmaǧi da zaruriyligi menen belgilenedi. Kant óz filsofiyasinda biliw nazariyasin birinshi bolip filosofliq mashqala sipatinda jánjaqlama islep shiǧiwǧa hareket qildi.