Aristotel, farobiy

KÓlem hÁM dene

Obektiv dunyani seziwdegi seziw arqali qabil etiw hám pariql qiliw múmkin - bul Aristotel tárepinen aldiǧa qoyilǧan nazariya. Oniń filosifiyasiniń ontologiyasi barliq kólem hám materiyaning birligi, "materiya" bolsa kólemde aniqlaw imkániyati, "kólem" bolsa materiya haqiyqati, dep aytiladi. Belgili bir narse forma hám materiyaniń uliwmalastiliwi, biraq ol ózgerisi, bir imkaniyatdan basqasina ótiwi múmkin. Biraq ertame-keshpe o'zgerislerdiń sońǧí basqishi keledi. Hám itimalliq, yaǧniy materiya, bir kóriniste kózge tse baslaydi

óZGeRISLeR SebepLeRI

Aristotelning ontologiyasi hám epistemologiyasi dunyaniń ózgeriwshenliginiń tórt sebebin ko'rsetedi:

1. 
   Transformaciya rejesin amelge asiriw ushin talap qilinatuǧan rásmiy sebep.
   
2. 
   Materiallar, yaǧniy substratniń ózi jumis alip bariwi.
   
3. 
   Ta'sir etiwshi kush - bul substratti o'zgertiretuǧun kush.
   
4. 
   Maqsetli sebep bul narse umtilip atirǧan o'zgerislerdiń juwmaqlawshi natiyjesi.
   

II
FARABIY (873-951)

Farabiydiń ontologik qaraslari. Ulli oyshil barliq mashqalasin "vujudi vojib" hám "vujudi mumkin" taʼliymatidan kelib shiqqan halda túsintiredi. Oniń pikirinshe, "vujudi vojib" barliqtiń payda boliwi múmkin boʻlǧan zat, dene hám bólekshelerdiń birinshi sebebshis. F. qudayǧa birinshi sebep, birinshi oylaw, deb táriyp beredi. Ol jaratadi, lekin basqa narseler tárepinen jaratilmaydi. Allahqa qarama-qarsiliq, turli nuqsanlar, biyqararliq hám basqa jaǧdaylarǧa tuwri kelmeydi.

Tábiyat, zatlar hám buyimlar túrli kóriniske belgili tiǧizliq hám zárúriyat boʻyinsha júz beretuǧin nasiliy jarayanlar tiykarinda payda boʻladi, dep esaplaydi. Pútkil tirishilikti sebep etip 6 darejege (sabab)ga boʻledi:
quday — birinshi sebep; ekinshi sebep bolsa aspan deneleri(galaktika),keyin islewshi aqil, jan (annafs), kórinis (assurat), bolekshe ya bolmasa daliler (almodda). Quday—vojibul vujud, yaʼǧniy zaruriy paydalaniw boʻlsa, qalǧanlari — vujudi mumkin, yaʼǧniy imkani bar bolǧan narseler. Olar bir-biri menen sebepli baylanisqan. Farabiydiń gnesologik qaraslari, yaʼǧniy biliw haqindaǧi taʼliymat jámiyetshilik filosfiyaliq pikir rawajlantiriwda tariyxinda belgili oʻrindi iyeleydi. Alimdiń bul boyinsha pikirleri oniń "Logika boyinsha misalǧa juwmaq", "Oylap baslaw", "Aqil tuwrisinda", "Filasofiyaniń mánisi hám kelip shiǧiwi" hám basqa shiǧarmalarinda talqilap bergen.
Farabiy óz shiǧarmalarinda biliw formalari, insanniń ruwxiy ahwali, dene hám ruwxiy óz-ara múnasibeti, logikaliq pikirlew tuwrisindaǧi juwmaqti bildiredi.Oniń aytiwinsha, insanniń biliw, ruwxin miyi basqaradi, jurek bolsa barliq aǧzalardi jasaw ushin zarur boʻlǧan qan menen taʼmiynlewshi oray waziypasin alip baradi.
Farabiy aqilin, bir tárepten, ruwxiy quwat, yaʼǧniy tuwma, 2 tárepten, taʼlimtarbiyaniń jemiso ekenligin aytip ótedi. F. mamleketti basqariwda, nizamlarǧa amel qiliwda, adamgershilik qatnaslarda, tarbiya hám ádep - ikramliq qaǧiydalarina ámel qiliwda, taʼlim tarbiyada kórinis tapqan nizamlardan kelip shiqan halda háreket qiliw kerek, dep esaplaydi. F.diń qimbatli pikirlerinen biri oniń dúnyaliq ruh hám dunyaliq aqil, olardiń barliǧi haqindaǧi taʼliymatiniń kórinisi. Ulli oyshil názerinde kisiniń ruwxi hám aqili ólgeninen keyin joq bolip ketpeydi, balkim dunyaliq ruwxi hám aqil menen qosiladi. Demek, adamniń ruwxi hám kórinisi sheksizlike ketedi. Lekin olar hesh waqit qaytip kelmeydi hám payda bolmaydi. Olar deneni taslap ketkenden soń bir putinligi payda qiladi, aqil hám ruwxi jasawi dawaminda artirǧan barliq mánawiy bayliq toplanip ómirbaxiy dunyaliq ruwx hám aqilin payda etedi.