Arnawli bilimlendiriw ministrligi

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARI HÁM ORTA
ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAĠI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI


Fizika fakulteti fizika bakalavr tálim

baǵdarınıń 2^A-kurs student Baymuratov Dawletmurat

optika páninen


KURS JUMÍSÍ


Tema: Jaqtiliqtin’ qutplaniwi

Orınlaǵan:	Baymuratov Dawletmurat
Qabıllaǵan:	prof. B.Abdikamalov

Nókis-2020-jıl

Mazmuni

Kirisiw

1.1 Jaqtiliqtin’ qutplaniwi

1.2 Jaqtiliq tu’rleri

Tiykarg’i Bo’lim

Juwmaqlaw

Paydalanilg’an a’debiyatlar ha’m internet saytlar

Kirisiw

Jaqtılıqnıń qutplanıwı - jarıqlıq tolqınları elektr Yamasa hám magnit N maydanı kúshlanganliklari vektorlarınıń jarıqlıq nurıǵa tik tegislikde tártipli jaylasıwı. Jaqtılıqnıń qutplanıwı terminin pánge I. Nyuton kirgizgen, onıń tábiyatın J. K. Maksvell jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyasıda túsintirip bergen. Fransuz fizigi E. Malyus Islandiya shpati úzindi opkali Parijdaǵı Lyuksemburg sarayınıń botayotgan quyash nurlarınan yaltirab turǵan áyneklerin gúzetip, kristalldıń belgili jaǵdayda tek birgine suwret kórinisin ajablanib payqadi. Sol hám b. tájiriybeler tiykarında hámde I. Nyutonnıń jaqtılıqnıń korpuskulyar teoriyasıǵa súene otirip, E. Malyus Quyash jarıqlıǵında tártipsiz jónelgen korpuskula (zarra) lar qandayda bir sırtından qaytqannan yamasa anizotrop kristalldan ótkennen keyin belgili jóneliske iye bolıp qaladı, dep shama menen oyladı. Bunday " tártiplengen" jaqtılıqnı ol qutbl angan jarıqlıq dep atadi. Jarıqlıq dáreklerinen shıqqan jarıqlıq tolqınları tártipsiz tarqaladı, yaǵnıy tolqınlar hár qıylı tegisliklerde oynaydı. Bunday tolqınlı jarıqlıq tábiy jarıqlıq dep ataladı. Tábiy jarıqlıqtan ayrıqsha túrde Ye hám N vektorlardıń óz-ara perpendikulyar qurawshıları arasında mudamǵı fazalar ayırmashılıǵı ámeldegi bolǵan jarıqlıq qutblangan jarıqlıq dep ataladı. Jarıqlıq dereginiń hámme elementar bólimlerinen birdey tolqınlı jarıqlıq nurları chiqsa, bunday jarıqlıqka tolıq qutblangan jarıqlıq dep ataladı. Tábiy jarıqlıq quramında chizikli, elliptik hám dóńgelek qutblangan jarıqlıq tolqınları boladı. Yamasa dıń uchi yoruglik nurıǵa tik tegislikde ellips chizsa, ol halda jarıqlıq tolqınları elliptik qutblangan jarıqlıq, sheńber chizsa, dóńgelek qutblangan jarıqlıq, Yamasa tegislikde mudamǵı baǵdarını saqlasa, bunday jaǵdayda sızıqlı qutblangan jarıqlıq dep ataladı. Vakuumda jaqtılıqnıń tarqalıwı onıń qutblanganligiga baylanıslı bolmaydı. Eger yoruglik qandayda bir ortalıqta tarqalsa, jaqtılıqnıń yutilishi, tarqalıw baǵdarı hám tezligi onıń qutblanganligiga baylanıslı boladı. Tábiy jarıqlıqtan qutblangan jarıqlıq payda etiw ushın qutblash ásbapı (polyarizator) den paydalanıladı. Jaqtılıqnıń qutplanıwı statiyalardıń anizotropik qásiyetlerin úyreniwge járdem beredi. Kristallooptikada kristallarning dúzilisi, mineralogiya hám petrografiyada minerallar hám taw jınısları qutblangan jarıqlıq járdeminde uyreniledi. YOrug'likning elektromagnit teoriyasıǵa kóre jarıqlıq tolqınları kese tolqınlar bolıp tabıladı. SHu sebepli jarıqlıq tolqınınıń elektr hám magnit vektorları nur baǵdarına salıstırǵanda túr-túrli orientatsiyada bolıwı múmkin. Optikalıqada bunday jaqtılıqnı tábiy jarıqlıq dep ataladı. Lekin jarıqlıq tolqınında terbelisler baǵdarı qandayda bir tárzde tártiplengen bolıwı da múmkin. Bunday jaqtılıqnı qutblangan jarıqlıq dep ataladı. Eger jarıqlıq vektorınıń terbelisleri tek bir tegislikde júz berip atırǵan bolsa, bunday jaqtılıqnı tegis jarıqlıq dep ataladı. Bunda vektor oynaydıǵan tegislikti terbelis tegisligi dep ataladı. Oǵan tik bolǵan vektor oynaydıǵan tegislikka qutblanish tegisligi dep ataladı. YAssi qutblangan jaqtılıqnı tábiy jarıqlıqtan qutblagich yamasa polyarizatorlar dep atalıwshı ásbaplar járdeminde ónim kilinadi. Qutblagichga, yaǵnıy polyarizatorga mısal etip arnawlı qırqılǵan túrmelin kristalini kórsetiw múmkin. Ónim kilingan qutblangan jaqtılıqnı analizatorlar dep atalıwshı ásbaplar járdeminde tekseriledi.

Eki qutblovchi ásbaptan ótken jarıqlıq intensivligi J, sol ásbaplar tegislikleri arasındaǵı múyeshning kosinusi kvadratına proporsional boladı :. (4. 1)

Bul nızamdı Malyus nızamı dep ataladı. Tájiriybeler sonı kórsetedi, jarıqlıq qaytqanda hám sınǵanda da qutblanar eken. YOrug'lik qaytqanda sonday múyesh bar-ki, onıń ushın (4. 2)

atqarılsa, qaytqan jarıqlıq tolıq qutblangan boladı. Bul ańlatpada eki ortalıqdıń salıstırmalı sındırıw kórsetkishi. Bul nızamdı Bryuster nızamı dep ataladı. Tolıq qutblanish múyeshinde qaytqan hám sınǵan nurlar óz-ara tuwrı múyesh sırtqıl etediler.

Bryuster nızamı elektr tokını ótkeriwshi metallardan jarıqlıq nur qaytqanda atqarılmaydı. Buqonun jarıqlıq dielektriklardan qaytqandagina atqarıladı. Jaqtılıqnıń tarqalıw nızamları. Jaqtılıqnıń tarqalıw nızamları geometriyalıq optikalıqa yamasa nurlar optikalıqasining mazmunın skólkemlestiredi.

Hár qanday tolqınlardıń, atap aytqanda, jarıqlıq to'l- qınlarınıń da tarqalıw baǵdarı nurlar, yaǵnıy tolqın sirtlariga

perpendikular bolǵan sızıqlar járdeminde anıqlanadı : nurlar tolqın energiyasınıń tarqalıw baǵdarını kórsetedi. Jarıq - likning tarqalıwı jarıqlıq tolqınları energiyasınıń kóshiwinen ibarat esaplanadi. Eger quyash nurını túńlikdegi kishi dumaloq tesik arqalı ótkerip, shetten turıp qarasak, hawada jińishke jarıqlıq dástesin kóremiz — bul jarıqlıq sáwlesi bolıp tabıladı. Jarıqlıq nurı geometriyalıq túsinik bolıp tabıladı. Sonday etip, baǵdarları fazoning qálegen noqatıda jarıqlıq energiyasınıń kóshiw baǵdarı menen ústpe-úst túsken geometriyalıq sızıq jarıqlıq nurı dep ataladı. Baqlawlar, bir jınslı ortalıqta jaqtılıqnıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwını kórsetedi. Jaqtılıqnıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwina noqatlıq derekten kiyatırǵan jarıqlıq jolına qoyılǵan buyımlar sayasınıń payda bolıwı yamasa noqatlıq bolmaǵan derekten kiyatırǵan jarıqlıq jolına qoyılǵan buyımlardıń saya hám yarım sayalarınıń payda bolıwı dálil bo'la oladi. Mısalı, S noqatlıq derekten kiyatırǵan jarıqlıq nurı jolına B jismni qo'yaylik. Jarıqlıq tuwrı sızıq boylap tarqalǵanı ushın B dene jarıqlıq nurını to'sib qaladı. Nátiyjede bul dene arqasında kesik konus formasında saya payda boladı. Bul konus ishindegi qandayda bir noqatqa da S derekten kiyatırǵan jarıqlıq tushmaydi. Sonıń ushın bunday konus o'qiga tik etip qoyılǵan E ekranda B jismning anıq B′ sayası payda boladı (2- súwret). Eger S jarıqlıq derekyi noqatlıq bolmasa, derektiń hár bir noqatıdan denege túsken jarıqlıq onıń arqasında ayırım konus formasındaǵı sayalardı payda etadı. Nátiyjede ekranda B4 tolıq saya hám onıń shetlerinde B2 B3 ochroq tarawdıń payda boladı. Bul tarawdıń yarım saya dep ataladı. Òo'liq saya salasından uzaqlasqan tárepke yarım saya kem-kemnen ash bóle baradı (3- súwret). Noshaffof denege jarıqlıq derekyidan nurlar túskende sayanıń payda bolishidan paydalanıp, Quyash hám Ay tutılıwı hádiyselerin anıqlama beriw múmkin. Jarıqlıq nurlarınıń ǵárezsizlik Prinsipine tiykarınan, jarıqlıq nurları óz-ara kesiliskende bir-birine hesh qanday tásir soqır- satmaydi, yaǵnıy nurlardıń kesesiwi hár bir nurning ózbetinshe túrde tarqalıwina irkinish etpeydi. Elektromagnit tolqınlardıń tarqalıw tezligi kútá úlken bolǵanlıǵı sebepli onı tikkeley baqlaw arqalı bahalaw múmkin emes. Mısalı, keshesi projektorni yoqib, odan shıǵıp atırǵan

jarıqlıq nurını uzaqta turǵan qandayda bir buyımǵa jóneltirsak, jarıqlıq bir onda tarqalǵanǵa qusap tuyuladi. Usınıń sebepinen jaqtılıqnıń tarqalıwı ushın waqıt talap etińmeydi, yaǵnıy onıń tarqalıw tezligi kútá úlken degen pikir saqlanıp kelgen edi. Lekin pándıń rawajlanıwı nátiyjesinde jarıqlıq tezliginiń chekli ekenligi ayan boldı hám aqır-aqıbetde jarıqlıq tezligi anıqlandi. Jarıqlıq tezligin birinshi ret 1676 - jılda Daniyalıq astronom Ryomer Yupiter planetasi joldaslarınıń tutılıwı ústinde o'tkazgan astronomık kuza- tisler tiykarında anıqladi. Ryo- merning esabı boyınsha jarıqlıq tezliginiń ma`nisi c = 2, 15•108 m/s shıqtı.

Jarıqlıq tezligin anıq- lashning laboratoriya usıl - laridan birin 1849 - jılda fransuz alımı I. Fizo qol- lágen. Fizo jaqtılıqnı ayla- nib turǵan dóńgelek tisleri arasından ótkerdi. Sonnan keyin jarıqlıq dóńgelekten bir neshe kilometr aralıqda turǵan aynaǵa túsirildi. Jarıqlıq aynadan qaytıp, taǵı dóńgelek tisleri arasından ótiwi kerek edi. Dóńgelek áste aynalǵanda aynadan qaytqan jarıqlıq ko'rinar edi. Dóńgelektiń aylanıw tezligi asırılǵanda jarıqlıq ólpeń kórinbeytuǵın bolıp qaldı. Ózi ne gáp? Dóńgelektiń eki tishi arasından ótken jarıqlıq aynaǵa barıp, odan qaytıp kelguncha dóńgelek aylanıp, kesiklari ornına tisleri tuwrı keliwge ulgurdi hám sol sebepli jarıqlıq ko'rinmay qaldı (4- súwret).

Dóńgelektiń aylanıw tezligi jáne de arttırılǵanda jarıqlıq taǵı kórinetuǵın boladı. Ayqınki, jarıqlıq aynaǵa barıp, odan qaytıp kelguncha dóńgelek aylanıp, bunnan aldın kesik turǵan jayǵa basqa kesik tuwrı kelip qaldı. Bul waqtın hám ayna menen dóńgelek arasındaǵı aralıqdı bilgen halda jarıqlıq tezligin anıqlaw múmkin boladı. Fizo tájiriybesinde ayna menen dóńgelek arasındaǵı aralıq 8, 6 km edi hám jarıqlıq tezliginiń ma`nisi 31 3000 km/s bolıp shıqtı. Jarıqlıq tezliginiń anıq ma`nisin 1926—1929 - jıllarda amerikalıq alım Maykelson islep shıqqan. Maykelson tishli dóńgelek ornına aylanuvchi aynalardan paydalandı. Maykelson tájiriybe ótkeriw ushın Kaliforniyadagi ekew taw shıńıdan payda -

landi, bul shıńlar arası 35, 426 km bolıp, bul aralıq júdá anıq o'lchangan (5- súwret). Shıńlardan birine S jarıqlıq derekyi ornatılǵan, bul derekten kiyatırǵan jarıqlıq kishi sańlaqtan ótip, segiz yoqli A ayna prizmaǵa túsedi. Prizmadan qaytqan jarıqlıq ekinshi shıńǵa ornatılǵan B oyıq aynaǵa túsip, odan m tegis aynaǵa, keyininen taǵı B aynanıń basqa noqatıǵa túsedi, sonnan keyin A prizmanıń ekinshi tárepine túsip, undan qaytqan jarıqlıq S kóriw trubasi arqalı gúzetshiniń kózine túsedi. Jaqtılıqnıń ótken jolin, onıń háreket waqtın bilgen halda jarıqlıq tezligin ańsatǵana esaplaw múmkin. Bul tájiriybeden, jaqtılıqnıń hawadaǵı tezligi 299711 km/s ga teń ekenligi anıqlanıp, vakuumdaǵı tezlik bolsa 299796 km/s ga teń ekenligi esaplanǵan. Sol sebepli jaqtılıqnıń vaku- umdagi tezligi shama menen c = 300 000 km/s = 3•108 m/s ga teń dep alınadı. Túr-túrli ortalıqlardaǵı jarıqlıq tezliklerin ólshew, hár qanday taza ortalıqta jaqtılıqnıń, uluwma, elektromagnit tolqınlardıń tezligi onıń vakuumdaǵı tezligiden kishi bolıwın tastıyıqlaydı. Ortalıqtan ótip atırǵan jarıqlıq tezliginiń onıń boslıqdaǵı tezligine salıstırǵanda azayıwın xarakterleytuǵın shama sol ortalıqdıń optikalıq qısıqlıǵı dep ataladı. Ortalıqtaǵı jarıqlıq tezligi onıń boslıqdaǵı tezliliga salıstırǵanda qansha kishi bolsa, ortalıqdıń optikalıq qısıqlıǵı vakuum qısıqlıǵıdan sonsha úlken esaplanadı. Jarıqlıq birlikleri — Jarıqlıq kúshi, kórsetilgenlik, tınıqlıq, Jarıqlıq aǵımı hám b. yoruglik shamaları birlikleri. Xalıq ara birlikler sistemasıt Jarıqlıq kúshi birligi retinde kandela isletiledi. Jarıqlıq aǵımı birligi etip lyumen qabıl etilgen. Sirtning sáwlelendirilmektesi sırtqa túsip atırǵan Jarıqlıq aǵımı, yaǵnıy Jarıqlıq kvantı qısıqlıǵı menen anıqlanadı. 1 sm2 sırtqa túsip atırǵan 1 lyumen Jarıqlıq aǵımı fot (f) menen ańlatpalanadı. Fot menen bir qatarda radfot (radiatsiya ) isletiledi. Tınıqlıq sırtqa tik túsip atırǵan Jarıqlıq kúshi menen olshenedi; tınıqlıq birligi — stilb (sb). Fotometriyada Jarıqlıq energiyası joul, Jarıqlıq aǵımı vattlar menen olshenedi. Jarıqlıq basımı — Jaqtılıqnıń onı qaytaratuǵın hám yutuvchi denelerge, zarralarga, sonıń menen birge, ayırım molekula hám atomlarga kórsetetuǵın tásiri. Jarıqlıq basımı haqqındaǵı boljawdı birinshi ret 1619 jılda I. Kepler kometa quyrıqlarınıń Quyash shamalasıdan ushıp ótiwidegi iyiwin túsindiriw ushın isletgen edi. 1873 jılda J. K. Maksvell elektromagnit teoriya tiykarında Jarıqlıq basımı úlkenligin esaplap chikdi. Ol eń kúshli Jarıqlıq dárekleri (Quyash, elektr yey) ushın da júdá kishi muǵdar eken. Jer sharayatında ol yonaki hádiyseler (konveksion toklar, radiometrik kúshler) menen nıqaplanadı. Usınıń sebepinen, Jarıqlıq basımın sap halda ólshew quramalı jumıs. Onı birinshi ret 1899 jılda P. N. Lebedev tájiriybede anikdagan. Onıń alǵan nátiyjeleri J. K. Maksvellning esaplawlarına moye kelgen edi. Ol Jaqtılıqnıń gazlarǵa beretuǵın basımın ólshew múmkinligin 1908 jılda tastıyıqladı. Dumli juldızlar Jarıqlıq basımı tásirinde payda boladı, dep shama etiledi. Elektromagnit teoriyaǵa kura, dene sırtıǵa tik tushuvchi tegis elektromagnit tolqın júzege keltiretuǵın basım elektromagnit energiyanıń sirt shamalasıdaǵı qısıqlıǵı i ga teń. Usı energiya denege tushuvchi hám odan qaytarda tolqınlar energiyasıdan dúziledi. Eger dene sırtınıń 1 sm2 ge tushuvchi elektromagnit tolqın quwatı Q erg/sm2s, qaytarıw koeffitsiyenti R bolsa, ol halda sirt shamalasıda energiya qısıqlıǵı u=Q (h+R) /c. Bunnan Jaqtılıqnıń dene sırtıǵa basımı P=Q (h+R) /c boladı. Jarıqlıq basımı kólemleri birbiridan saldamlı parq etiwshi astrofizika hám atom tarawlarıda júdá za’ru’rli bolıp tabıladı. Lazerlar payda bolıwı menen Jarıqlıq basımınan hár qıylı tarawlarda paydalanıw múmkinshiligi keskin kengaydi (qarang Kompton effekti, Myossbauer effekti hám b.). Jarıqlıq vektorı (Jarıqlıq maydan teoriyasıda ) — Jarıqlıq energiyasınıń úlkenligin hám kóshirilish baǵdarını aniklab beretuǵın Jarıqlıq aǵımı qısıqlıǵını ańlatadıǵan vektor. Ol fotometriyada ámeliy áhmiyetke iye, onıń járdeminde Jaqtılıqnıń kólem qısıqlıǵı, Jarıqlıq aǵımınıń yutilishi, sirtning kórsetilgenligi hám b. aniklanadi. Jarıqlıq kvantı — foton energiyası. Jarıqlıq tolqın tarqatıw menen birge korpuskulyar, yaǵnıy kvant tábiyatǵa da ıyelewin M. Plank tastıyıqlaǵan. Plank teoriyasıǵa kóre, Jarıqlıq statiyanıń atom, molekulalarınan úzliksiz aǵıs formasında emes, bálki anıq muǵdardaǵı ayırım úlesler formasında shıǵadı hám olarǵa sonday úlesler formasında yutiladi. Bul úlesler kvantlar bolıp tabıladı. Fotoeffekt hádiysesin sol teoriyaǵa tıykarlanıp túsindiriw múmkin. Kvant mexanika nızamları da sol teoriyaǵa tiykarlanǵan. Jarıqlıq kúshi — ko'rinuvchi nurlanıw dereginiń arnawlı bir jóneliste jarıqlanıwın ańlatadıǵan Jarıqlıq úlkenligi. Jarıqlıq deregiden keńislikdegi múyesh birligi O. de tarqalıp atırǵan Jarıqlıq aǵımı F ni ańlatadı : /=FD2. Xalıq ara birlikler sisteması SIda kandela (kd) Jarıqlıq kúshi ólshem birligi dep qabıl etilgen. Jarıqlıq kúshin anıqlaw jaqtılandıriw texnikasıda (uyjoylarni jaqtılandıriw), medicinada (jarıqlıq menen emlew), i. t.jumıslarında ámeliy áhmiyetke iye. Jarıqlıq aǵımı. Jarıqlıq energiyasını seziwde, tuwrısıda, kóz bólek áhmiyetke iye. Insan kóziniń hár qıylı reńdegi Jaqtılıqnı seziw qábileti da hár qıylısha. Sol sebepli qandayda bir sirt arqalı ótip atırǵan Jaqtılıqnıń tolqın energiyası emes, bálki bul Jarıqlıq energiyasınıń tikkeley kózge tásir etip kóriw sezimsi oyatatuǵın bólegi áhmiyetli. Qandayda bir sirt arqalı waqıt birligi ishinde ótetuǵın hám kóriw sezimsi menen bahalanatuǵın jarıqlıq energiyası Jarıqlıq aǵımı dep ataladı, yaǵnıy F= W/t, bunda F — Jarıqlıq aǵımı ; t — Jarıqlıq túsip atırǵan waqıt aralıǵı ; W — sirt arqalı ótip atırǵan, yaǵnıy keńislikdegi múyesh O. de tarqalıp atırǵan Jarıqlıq energiyası. Eger W — noqatlıq derekten barlıq jónelisler boyınsha tarqalıp atırǵan Jarıqlıq energiyasını ańlatpalasa, F — tolıq Jarıqlıq aǵımın ańlatadı. Jarıqlıq aǵımınıń ólshem birligi etip lyumen (lm) qabıl etilgen. Ol Jarıqlıq kúshi 1 qd bolǵan derektiń keńislikdegi múyesh 1 sr de payda etatuǵın Jarıqlıq aǵımın ańlatadı : 1 kd1 sr=1 lm. Jarıqlıq energiyası — insan kózi sezetuǵın elektromagnit tolqınlar energiyası bólegi. Ol Jarıqlıq aǵımınıń jaqtılandıriw dawamliligiga kóbeymesine teń. Jarıqlıq energiyası birligi — lyumen x xsekund (lms). Bul tásirinler úlkenligi tiykarǵı jarıqlıq basımınan bir neshe júz mıń ret úlken bolıwı múmkin edi. Konveksion tásirinler aspa qanatshalar qandayda bir múyeshka og'ib turǵanda bilinedi. Bul tásir jaqtılıqnıń túsiw múyeshine baylanıslı bolmaǵanı ushın Lebedev usı tásirinlerdi jarıqlıq baǵdarını ózgertiw arqalı jónge salıw etdi. Endi radiometrik tásirinlerdi joytıw ballondagi gaz basımın keskin kemeytiw jolı menen ámelge asırıladı. Radiometrik tásir siyreklashgan gazda qanatchaning kórsetilgen hám yoritilmagan tárepleri temperaturaları ayırmashılıǵı esabıǵa júzege keledi. Jaqtılıqnıń modsalar menen tásirlashuvini 19 -ásir 90 -jıllarında júdá kóp ilimpazlar, atap aytqanda, nemis alımı E. Drude, G. Gelmgols hám G. A. Lorents tekserdiler. Lorents statiya hám jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyasını jarattı. Sol teoriya tiykarında O. dagi qatar hádiyselerdi, mas, jaqtılıqnıń dispersiya hádiysesi, dielektrik singdiruvchanlik ye dıń elektromagnit tolqın uzınlıǵı X ga baylanıslı bolıwı hám t.b. ni tekseriw hám túsindiriw múmkin boldı. Klassik elektron teoriya ayırım optikalıq hádiyselerdi túsintirip bere almadı hám teoriya nátiyjeleri tájiriybe nátiyjelerine, mas, tolıq qara jismning issiklik nurlanıwı spektrida energiya bólistiriwi hám basqalarǵa uyqas kelmey qaldı. Bunday qıyınshılıqdı jónge salıw etiw ushın M. Plank jaqtılıqnıń kvant teoriyasını jarattı (1900). O. dıń keyingi rawajlanıwı kvant mexanika teoriyaleri menen baylanıslı. Fotoeffekt hádiysesi ushın Plank teoriyasını A. Eynshteyn rawajlantirib, jarıqlıq kvantı — foton túsinigin pánge kirgizdi (1905). Jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyası salıstırmalıq teoriyasınıń jaratılıwıǵa uyqas boldı. O. shártli túrde geometriyalıq O. hám tolqın O. siga, fiziologikalıq O., nochiziqli O. hám basqa hár qıylılarǵa bólinedi. Geometriyalıq O. de jaqtılıqnıń qaytıwı hám sınıwı nızamları tiykarında, yaǵnıy eki ortalıq shegarasıda jaqtılıqnıń sınıwı hám qaytıwı nátiyjesinde ob'yektlarning suwreti payda bolishini túsindiriw múmkin. Ol jaǵdayda fotometriya, jarıqlıq aǵımı, jarıqlıq kúshi, kórsetilgenlik hám jaqtılıqnı miqsoriy ańlatiwshı basqa shamalar qaraladı. Geometriyalıq O. fotometriya menen birge O. texnikası, yaǵnıy optikalıq ásbaplar teoriyası hám ratsional jaqtılandıriw, jarıqlıq dástesin bólistiriw hám yo'naltirish tálimotining ilimiy tiykarları menen da shuǵıllanadı. Tolqın O. sida interferensiya, difraksiya hám jaqtılıqnıń qutplanıwı sıyaqlı yorutlik tábiyatı menen baylanıslı bolǵan hádiyseler uyreniledi. Bul hádiyseler teoriyaleriniń rawajlanıwı jarıqlıq tábiyatın tolıq ashıp beriw menen birge, jaqtılıqnıń qaytıwı hám sınıwı nızamların da túsintirip bere aldı. Jaqtılıqnıń statiya menen tásiri sebepli túr-túrli effektler — mexanik (jarıqlıq basımı, Kompton effekti), jeke optikalıq (jaqtılıqnıń sochilishi, fotolyuminessensiya), elektr (fotoelektr hádiyse), ximiyalıq (foto -ximiya hám fotografiya effektleri), sonıń menen birge, jaqtılıqnıń yutilishi hám sochilishi, issiklik nurlanıwı hám basqa gúzetiledi.

Jaqtılıqnıń yutilishi hám sochilishi reń haqqındaǵı tálimot tiykarın shólkemlestirip, súwretshilik kórkem ónerinde keń isletiledi. Mas, tınıq bolmaǵan ortalıqta jaqtılıqnıń sochilishi fotolyuminessensiya ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Lyuminessensiya hádiysesi házirgi zaman gaz razryad hám lyuminessensiya jarıqlıq dáreklerin jara -tıs maqsetinde qollanıladı. Bul jarıqlıq dárekleri elektr energiyanı talay tejeydi. Olardan lyuminissensiyalanuvchi ekranlar tayarlawda paydalanıladı. Bul ekranlar rentgenologiya, televidenie, ólshew ásbapları hám áskeriy texnikada isletiledi. Fotoelektr hádiysege tiykarınan ólshew ásbapları, túr-túrli jarıqlıq relelari oylap tabıw etildi. O. texnikası hám mashinasozlikda metall yamasa ob'yektni baqlaw jarıqlıq intenferensiyasi hádiysesine tiykarlanǵan. Jarıqlıq difraksiyasi hádiysesi arxitektura akustikasida ultraakustik tolqınlardı optikalıq dizimnen ótkeriwge múmkinshilik beredi. Rentgen nurlarınıń molekulalar, ásirese, kristallardagi difraksiyasi statiyalar strukturasını analiz etiwde za’ru’rli ilimiy hám ámeliy áhmiyetke iye. Jaqtılandıriw — ob'yektlarning kórinis bayqaǵıshlıǵın jaqsılaw yamasa olardı jarıqlıq bayqaǵısh materiallarǵa túsiriwdi támiyinlew maqsetinde belgili miqsorda kórsetilgenlik jaratıw. Yamasa. dıń tábiy, jasalma hám aralash xillari bar. Tábiy Yamasa. insan ushın eń qolayı bolıp, Quyash, aspan yoritqichlari, atmosfera elektr razryadları hám b. menen jaratıladı. Úyler hám bólek bólmelerde kerekli dárejede kórsetilgenlikti támiyinlew ushın olardıń diywalları, orayopmalari jarıqlıq ótkeretuǵın materiallardan tayarlanadı, áynekler tepasiga tuynuklar etiledi. Jaqsısı úylerdi qurıwda jarıqlıqtushishni tuwrı tańlaw kerek. Jasalma Yamasa., ádetde, jaqtılandıriw úskeneleri, jaqtılandıriw apparatları járdeminde payda etinadi. Onıń ulıwma, jergilikli (jumıs jayın jaqtılandıriw) hám aralash, jumıs (xdr kúni isletiw ushın ) hámde avarıya jaǵdaydaǵı (jumıs Yamasa. o'chganda isletiletuǵın ) xillari bar. Jasalma Yamasa. xalıq jasaytuǵınlıq jaylar, transport háreketlanadigan magistrallar, kósheler, maydanlar hám b. ni Yamasa.ga qollanıladı. Bólmelerdi tábiy Yamasa. hám jasalma Yamasa. qurılıs normalari hám qaǵıydalarına tıykarlanıp atqarıladı. Fizioterapiya (yun.physis tábiyat hám therapy — emlew) — klinikalıq medicinanıń bir tarawı ; tábiy (kuyosh nurı, hawa, suw, shıpabaxsh suyıq aralas ) hám jasalma fizikalıq faktorlar (elektr tokı, magnit maydanı, jasalma jarıqlıq dárekleri, ultradawıs hám basqalar ) tásiri mexanizmın úyrenedi hám olardı emlewprofilaktika maqsetinde qóllaw usılların islep shıǵadı.

Qáddi. Shıǵıs mámleketleri, atap aytqanda, Grekiston hám Qáddi. Rimda tábiy faktorlardan (ásirese, quyash, metalllı suw) em maqsetinde paydalanılǵan. 18-asrga kelip fizikaning rawajlanıwı hám elektr tokı jańalıq ashılıwı sebepli F., tiykarınan, elektr menen emlew payda boldı. Keyinirek galvanik tok (galvanizatsiya, elektroforez), asimmetrik ózgeriwshi tok (franklinizatsiya), yukrri chastotalı tok (darsonvalizatsiya, diatermiya) sıyaqlı fizikalıq faktorlar jańalıq ashlıqılıp, em ámeliyatında qollanila baslandı.

F. medicinanıń ilimiyamaliy arnawlı bólimi retinde rawajlandi. I. M. Sechenov, N. Ye. Vvedenskiy, I. P. Pavlov jumıslarında F. dıń teoriyalıq tiykarları kórsetip berilgen. Ilimiy hám ámeliy F. dıń keyingi rawajlanıwıǵa Ózbekstanda M. Faybushevich, Ya. K. Mo'minov, R. A. Katsenovich, Z. A. Dolimov hám basqalar úlken qıssa qosdılar.

Keyingi jıllarda Ózbekstan ilimpazları (N. M. Majidov, K. I. Joldasev, A. L. Alyavi, S. N. Babajonov, G. A. Sadıqova, M. Yu. Aliaxunova, Z. R. Zunnunov hám basqalar ) tárepinen gidroaeroionizatsiya, ultradawıs, quyash hám jasalma qızıl impulsli hámde kogerent nurları, ıqlım, metalllı suw, bishofit, bentonit, magnit, shıpabaxsh ósimlikler menen emlew usılları, sonıń menen birge, fizioterapevtik emlewlerdi kletka dárejesinde tájiriybelik úyreniw keń jolǵa qoyıldı. F. de emlew maqsetinde sırtqı ortalıqdıń tábiy (landshaft, iklim, yoruglik, suw, peloidlar) hám jasalma fizikalıq faktorları (elektr hám mexanik energiyanıń ózgertirilgen usılı ) isletiledi.

Fizikalıq faktorlar adamǵa onıń pútkil evolyutsion rawajlanıwı dawamında tásir etken. Sol sebepli fizioterapevtik em ilajları dári statiyalarına qaraǵanda organizmge fiziologikalıq tárepten kóbirek unamlı tásir etedi hám qolaysız ózgerisler kem gúzetiledi. Fizioterapevtik faktorlar organizmge eń kishi dozada berilgende aǵzalar arnawlı qorǵaw sisteması, isiwge qarsı processlerdi tiklab, úlken terapevtikalıq nátiyjege jetiwi múmkin. Fizikalıq faktorlardıń aǵzalarǵa tásiri zamirida tanada payda bolıwshı arnawlı biokimyoviy reaksiyalar turadı. Fizioterapevtik emlewlerden nápes, júrekqon tamır sisteması, taǵam as sińiriw etiw, bo'g'im, nerv sistemaları hám basqa keselliklerdiń aldın alıw hámde emlew maqsetinde paydalanıladı.

Zamanagóy F. de tómen, joqarı, ultrayukrri hám orta joqarı chastotalı magnit, elektr hám elektromagnit maydanlarınan (induktotermiya, UYUCH — terapiya hám basqalar ), hár qıylı jarıqlıq nurları (infraqızıl nurlarınan tartıp ultrafioletoviy hám monoxromatik kogerent lazer nurlarına shekem), mexanik terbelisler (infratovushlardan ultradawıslarına shekem) hám basqa den da paydalanıladı.

Keń qollanılatuǵın fizioterapevtik faktorlarǵa galvanizatsiya, dárili elektroforez, elektrouyqu, DDT, interferens tok, amplipuls terapiya, flyuktorizatsiya, darsonvalizatsiya, induktotermiya, ultradawıslı terapiya kiredi.

Odan tısqarı, ıqlım menen emlew, aeroterapiya, gelioterapiya, talassoterapiya, psammoterapiya, tuzli úńgir, gidroterapiya, shıpabaxsh uyıq menen emlew, mexanoterapiya hám basqa tábiy fizioterapevtik faktorlardan esaplanadı.

Házirgi Ózbekstanda Medicinalıq tiklanish hám fizioterapiya ilimiy izertlew institutı jáne onıń Termiz filialı, sonıń menen birge, medicina intlarining fizioterapiya kafedralarında úlken ilimiy izertlewler alıp borilmokda. Jergilikli elektr tásiri - kuyip qalıw, elektr belgileri payda bolıwı, terinń metallashib qalıwı halları bolıp tabıladı. Elektr ta'qsirida kúyiw tiykarınan organizim menen elektr ótkeriwshii ortasında Volta yoyi payda bolǵanda júz boladı. Elektr ótkeriwshidegi kernewdiń tásirine qaray bunday kúyiw hár qıylısha bolıwı múmkin. Jeńil kúyiw tek isiw menen shegaralanadı, ortasha salmaqlıqdaǵı kúyiwde kóbiksheler payda boladı hám salmaqli kúyiwde xujayra hám terilar kómirge aylanıp, salmaqli tásirlerge alıp keliwi múmkin. Elektr belgileri - bul terinń ústki bóleginde anıq kúlreń yamasa ash sarg'ish reńli 1-5 mm diametrdegi belgi payda bolıwı menen ańlatpalanadı. Bunday belgiler ádetde qáwipli emes. Terinń metallashib qalıwıda, ádetde erib mayda zarrachalarga úzindilenip ketken metal teri ishine kirip qaladı. Bul jaǵday da elektr yoyi payda bolǵanda júz beredi. Belgili waqıt ótkennen keyin bul teri ko'chib túsip ketedi hám hesh qanday tásir qaldırmaydi.

Insan organizminiń tok tásirine belgili qarsılıgı, sonıń menen birge tokning kernewi belgili tásir dárejesin belgalaydi, sebebi insan organizminiń qarsılıgı ózgermegen halda, kernew kóbeyiwi nátiyjesinde organizmden oqib ótken tok mikdori asıp ketedi. Insan organizminiń qarsılıgı teri qarsılıgı hám ishki organlar qarsılıqları jıyındısı retinde alınadı.

Teri, tiykarınan qurǵaqlay hám ólik xujayralarning qattı qatlamlarınan shólkemleskenliga sebepli úlken qarsılıqka iye hám ol uluwma insan organizminiń qarsıligani ańlatadı.

Organizm ishki shólkemleriniń qarsılıgı onsha úlken emes. Adamnıń qurǵaqlay, zálellenbegen terisi 2. 000 den 20. 000 Om ge shekem hám odan joqarı qarsılıqka iye bolǵanı halda, atalǵan, zálellengen teri qarsıliga 40 -5000 Om qarsılıqka iye boladı jáne bul qarsılıq insan ishki aǵzaları qarsılıgına teń esaplanadı. Aytilganlarni esapqa alǵan halda uluwma texnikalıq esaplar ushın insan organizmi qarsılıgı 1000 Om dep qabıl etilgen.

Elektr tokı tásirine túsken kisige medicina jumısshısı kelgunga shekem kórsetiletuǵın járdemdi eki bólekke bolıp qaraladı : tok tásiriden qutqazish hám birinshi járdem kórsetiw.

Tok tásiriden qutqazish óz gezeginde bir neshe qıylı bolıwı múmkin. eń ańsat hám qolay usılı bul elektr apparatınıń sol bólegine kiyatırǵan tokni óshiriw bolıp tabıladı.

Eger bunıń ılajı bolmasa (mısalı, óshiriw apparatı uzaqta bolsa ), ol jaǵdayda tok kernewi 1000 V den kóp bolmaǵan elektr apparatlarında elektr sımların sopi taxtalı bolǵan baltalar menen shabıw yamasa zálellengen kisiniń kiyimi qurǵaqlay bolsa, onıń kiyimiden tartıp tok tásiridai qutqazib qalıw múmkin. Eger elektr tokınıń kernewi 1000 V den artıq bolsa, ol jaǵdayda dielektrik qolǵap hám elektr izolyatsiyasi bekkem bolǵan elektr ásbaplarınan paydalanıw kerek.

Elektr tásirine túsken kisige birinshi járdem kórsetiw, onıń jaǵdayıǵa qaray belgilenedi. Eger tásirlengen kisi ózin joǵatpaǵan bolsa, onıń tınıshlantirib, vrach keliwin kútiw yamasa onı demde emlew shólkemine aparıw zárúr.

Eger tok tásirinde xushini joǵatǵan biraq nápes alıwı hám júrek sisteması islep atirǵan bolsa, ol jaǵdayda onı qurǵaqlay hám qolay jayǵa jatqızıw, qamarı hám yoqasini bosatish hám sap hawa keliwdi támiyinlew zárúr. Báńtir spirti hidlatish, yuziga suw búrkiw, denein hám qolın jaǵıw jaqsı nátiyje beredi.

Eger jaralanǵan kisiniń nápes alıwı qıyınlashsa, qaltıraw awhali bolsa, biraq júrek urıw ritmi salıstırǵanda jaqsı bolsa, ol jaǵdayda bul kisige jasalma nápes aldırıw jumısların orınlaw zárúr.

Klinikalıq ólim awhali júz bergen táǵdirde jasalma nápes beriw menen bir qatarda júrekti ústki tárepden massaj etiw kerek.

Jasalma nápes beriw jaralanǵan kisin tok tásiriden qutqazib alıw, onıń jaǵdayını anikdash menenoq baslanıwı kerek. Jasalma nápes beriw " awızdan awızga" dep atalıwshı usıl menen, yaǵnıy járdem kórsetiwshi kisi óz ókpesin hawaǵa toltırıp, jaralanǵan kisi og'zi arqalı onıń ókpesine bul hawanı haydaydi. Adam ókpesinen shıqqan hawa, ekinshi adam ókpesi islewi ushın jetkilikli midorda kislorodqa ıyelewi aniklangan. Bul usılda jaralanǵan kisi chalqancha jatqızıladı, og'zini ashıp biygana zatlardan tazalanadı. hawa ótiw jolin ashıw ushın basını bir jolı menen mańlay aralash kóteriledi, ekinshi jol menen dahanidan tartıp, dahanini moynı menen shama menen bir sızıqqa keltiriledi. Sonnan keyin tós qápesin toltırıp nápes alıp, kúsh menen bul hawanı jaralanǵan kisi og'zi arqalı puflanadi. Bunda járdem kórsetip atırǵan kisi og'zi menen, jaralanǵan kisiniń og'zini pútkilley jasırıwı hám júzi yamasa pánjeleri járdeminde onıń burnini jasırıw kerek.

Sonnan keyin járdem kórsetiwshi basını kóterip taǵı ókpesin hawaǵa toldıradı. Bul waqıtta jaralanǵan kisi passiv túrde nápes chiqazadi.

Bir minutda shama menen 10 -12 ret úrlewdi doka, qol oramal hám trubka arqalı da orınlaw múmkin. Eger jaralanǵan kisi ózbetinshe nápes alıwını tiklagan táǵdirde da, jasalma nápes aldırishni onıń nápes alıwıǵa awırıw ózine kelguncha dawam ettiriladi. Tábiy jaqtılandıriw normaları

Sanaat kárxanalarını joqarıdan hám kombinatsiya usılıda tábiy jaqtılandıriw yon tárepden jaqtılandıriwge qaraǵanda da jetilisken, da bir tegisde jaqtılandıriwdi támiyinleydi. Yon tárepden jaqtılandıriwdiń ózi qo'ilangan jaǵdaylarda yoritilish dárejesinde talay parq gúzetiledi, yaǵnıy jarıqlıq áynekler shamalasıda joqarı, tsex ishkerisinde bolsa tómen boladı. Bul parq úskene úskeneleriniń tósıwı menen taǵı da artadı.

Sanaat kárxanaları islep-shıǵarıw bólmelerin kórsetilgenligin bahalaw ushın tábiy yoritilish koeffitsenti úlkenligine qaray belgilew qabıl etilgen. Tábiy yoritilish koeffitsenti tısqarıǵa qaraǵanda bólme ishkerisiniń kórsetilgenligi neshe ret kamligini kórsetetuǵın salıstırmalı shama bolıp tabıladı. Ol procentlerde ańlatpalanadı hám tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :

bunda e - tábiy yoritilish koeffitsentining procentlerde kórsetilgen úlkenligi; Ei hám ET - bınanıń ishkerisinde hám sırtında bir waqıtta o'lchangan kórsetilgenlik. Tábiy yoritilish koeffitsenti kúnniń waqıtı hám basqa sebeplerden tábiy jaqtılandıriw ózgeriwine baylanıslı bolmaydı.

SanPin-0093-96 gigienik normalar jumıstıń anıqlıǵı hám jaqtılandıriw túrine qaray talap etiletuǵın sırtqı yoritilish koeffitsentining úlkenligin belgileydi.

Bınadan paydalanıw processinde tsexdagi kórsetilgenlik dárejesi talay tómenlewi múmkin, sebebi aynalanǵan ústlerdiń pataslanıwı áqibetinde olardıń jaqtılıqnı ótkeriw koeffitsenti azayadı ; diywallar hám shıysheniń pataslanıwı da olardıń nur qaytarıw koeffitsentini azaytadı. Sol sebepli da sanitariya normaları jarıqlıq tuynuklari áyneklerin tozalab turıw zárúr ekenligin belgilengenler etedi. Kem shań ajraladi`ǵan bólmelerdi jılıǵa keminde 2 ret, tútinli hám isli bólmelerdi keminde 4 ret tazalaw zárúr. SHift hám diywallardı jılıǵa keminde bir ret aqlaw hám boyaw kerek.

Kóp maydanı aynalanǵan birpara islep-shıǵarıw bólmeleriniń jumıs jaylarında quyash nurlarınıń tuwrı yamasa hákis etip túsiwiden ko'zni alatuǵın sharayatlar júzege keliwi múmkin. Olar menen gúresiw ushın quyashdan qorǵaw etetuǵın qasnaqlar, ekranlar hám soǵan uqsawlardan paydalanıladı.

Házirgi zaman texnika rawajlanıwı dáwirinde joqarı chastotalarǵa iye bolǵan magnit maydanlarınan túr-túrli texnika jumıslarında, mısalı metallarni qizdirib toblash, eritiw, taxta jemisollarini jelimlew hám basqa jumıslarda keń paydalanılıp atır. Bunday qurallar menen texnikalıq operaitsiyalarni orınlawdıń qolaylıǵı artıqsha ıssılıqdıń ajıralmaytuǵınlıǵı hám artıqsha úskenelerge bolǵan mútájliktiń azayıwı bul usıldıń keń kólemde qollanıw múmkinshiliklerin jaratmoqda. Bunnan tısqarı bul usıl jumıs sharayatını jaqsılaw hám jumıs jaylarında hawanıń tazalıǵını támiyinlengenligi sebepli sanitariya -gigiena tárepinen anaǵurlım qolaylıqlar tuwdıradı.

Házirgi waqıtta radio hám elektron apparatlarınıń keń kólemde qollanılıwı, radiotelemetriya, radionavigatsiya hám basqa elektromagnit terbelislerge tiykarlanǵan apparaturalarning keń kólemde qollanılıwı, radio apparaturalar menen kópshilik jumısshılardıń baylanısde bolıwına alıp kelip atır.

Sol sebepli da házirgi waqıtta elektromagnit terbelis tolqınlarınan qáwipsizlikleniw ilajlarını ámelge asırıw talap etińmoqda. Keyingi waqıtlarda elektromagnit tolqınları insan organizmine abırjı tásir kórsetiwi anıqlandi. Bul tásirdiń abırjı tárepi sonda, insan bul nurlar tásirine túskenligin sezmaydi.

Elektromagnit maydanı belgili kernewdegi elektr maydanı (V/m) hám magnit maydanı vektorları arqalı ańlatpalanadı. háreketleniwshi elektromagnit tolqınlarınıń hám vektorları hár waqıt óz-ara perpendikular boladı.

Ótkeriwshi ortalıqta tarqalayotganda olar óz-ara tómendegi baylanısıwǵa iye boladı :

bunda :- elektromagnit terbelisleriniń aylanba chastotası ; γ - ekran statiyasınıń salıwtirma ótkezgishligi; μ - bul statiyanıń magnit ótkezgishligi, k - sóniw koeffitsenti; z - nurlanayotgan ekran maydanıdan anıqlanıp atırǵan noqatqasha bolǵan aralıq.

Elektromagnit tolqınları vakumda yamasa hawa ortalıǵında tarqalıp atırǵan bolsa, YE=377N boladı. Elektromagnit tolqınlarınıń tarqalıwı maydandaǵı energiyanı kóshiriw menen baylanısqan.

Elektromagnit maydandaǵı energiya aǵımınıń qısıqlıǵı vektorı I (Vt/m2) (intensivligi) - " Umov-Poynting vektori" dep ataladı hám tómendegishe ańlatpalanadı :

I=E'

Elektromagnit maydanı teoriyasıǵa tiykarınan ózgeriwshi elektr yamasa magnit maydanı derek shamalasıda eki zonaǵa bólinedi: jaqın zona yamasa induksiya zonası bolıp,

λ - tolqın uzınlıǵı bolıp, λ=S/f - teńlemesine tiykarınan anıqlanadı, bunda : S - elektromagnit tolqınlarınıń tarqalıw tezligi (vakuum yamasa hawa ortalıǵı ushın jarıqlıq tezligi); f - elektromagnit tolqınlarınıń chastotası hám nurıanish zonası bolıp, R >λ/6 aralıqlarda jaylasqan boladı.

Induksiya zonasında (jaqın maydan ) ele háreketlenip atırǵan elektromagnit processda ónim bolib ulgirmegen boladı hám elektr menen magnit maydanların bir-birlerine baylanıspaǵan dep esaplaw múmkin. Sol sebepli bul zonadaǵı normalastırıwtirish eletromagnit maydanınıń da elektr, da magnit maydanları qosılmalari retinde alıp bariladı.

Nurlanıw zonasında bolsa maydan háreketlenip atırǵan elektromagnit tolqının payda etedi jáne bul háreketlenip atırǵan tolqınnıń za’ru’rli parametri tolqın aǵımınıń tıǵızlıq quwatı esaplanadı. Bul zonadaǵı normalastırıwtirish intensivlikke tiykarınan alıp bariladı vakkum intensivlik noqatımon derekne shekem bolǵan aralıq kvadratına teris proporsional boladı.

bunda : PM - derektiń nurlanıw quwatı. Eger bul derek jóneltirilgen iye bolsa. (antenna), ol jaǵdayda:

bunda : I - antenaning kusheytiw koeffitsenti bolıp, esaplawlar járdeminde anıqlanadı.

Induktorlar, termik qurilrnalarning kondensatorları, generatorlarning ayırım bólimlerin ulovi fider liniyalari, transformatorlar, antennalar, tolqin uzatqıshlardıń ashıq bólimleri hám oǵada joqarı chastota genenttor elektromagnit tolqınlarınıń dárekleri sifa-tida qaralıwı múmkin.

Bul dereklerde payda boladtgan elektromagnit tolqınları radio chastoialarining xarakteristikası 4-kestede keltirilgen.

Eletromagnit tolqınları radiochastotalarining xarakteristikası

insan organizmine tásiri

Elektromagnit maydanlarınıń insan organizmine tásiri elektr hám magnit maydanlarınıń kernewi, energiya aǵımınıń intensivligi terbelis chastotası, nurlanıwdıń tananing belgili maydanıda toplanıwı hám insan organizminiń jeke qásiyetlerine baylanıslı boladı.

Elektromagnit maydanlarınıń insan organizmine tásir kórsetiwiniń tiykarǵı sebebi insan denesi quramındaǵı atom hám molekulalar bul maydan tásirinde oń hám keri polyusqa bo'lina baslaydı. Qutblangan molekulalar elektromagnit maydanı tarqalıp atırǵan jóneliske qaray háreketlana baslaydı.

Qan, kletka hám kletkalar aralıǵindaǵı suyıqlıqlar quramında sırtqı maydan tásiriden ionlashgan toklar payda etadı. Ózgeriwshen elektr maydanı insan denesi kletkaların ózgeriwshen dielektrik qutblanish, sonıń menen birge ótkeriwshi toklar payda bolıwı esabıǵa qizdiradi. Íssılıq effekti elektromagnit maydanlarınıń energiya jutıwı esabıǵa boladı. Energiya yutilishi hám ionlashgan toklardıń payda bolıwı biologiyalıq kletkalarǵa arnawlı tásir kórsetiwi menen keshedi, bul tásir insan ishki shólkemleri hám kletkalarındaǵı názik elektr potensialları jumısın buzıw hám suyıqlıq aylanıw unksunalarining ózgeriwi esabıǵa boladı.

Ózgeriwshi magnit maydanı atom hám molekulalardıń magnit momentleri baǵdarlarınıń ózgeriwine alıp keledi. Bul effekt insan organizmine tásir kórsetiw tárepi kúshsiz bolsada, lekin organizm ushın bıyparq dep bolmaydı.

Maydannıń kernewi qansha kóp bolsa hám olardıń tásir dáwiri dawamlı bolsa, organizmge kórsetiwshi tásiri sonsha kóp boladı.

Terbelis chastotasınıń artpaqtası dene ótkezgishligin hám energiya jutıw qatnasını asıradı, biraq kirip barıw oyıqlıǵın azaytadı. Uzınlıǵı 10 sm den qısqa bolǵan tolqınlardıń tiykarǵı bólegi teri kletkalarında yutilishi tájiriybe tiykarında tastiyiqlangan. 10 -30 sm diapazondaǵı nurlanıwlar teri kletkalarında kem yutiladi (30 -40%) hám tiykarınan olardıń yutilishi insannıń icsqlik shólkemlerine tuwrı keledi. Bunday nurlanıwlar aqırılda qáwipli esaplanadı.

Organizmde payda bolǵan artıqsha ıssılıq malum chcgaragacha insan organizminiń termoregulatsiyasi esabıǵa joǵatılıwı múmkin. Íssılıq shegarası dep atalıwshı belgili muǵdardan baslap (I >10 mVt/sm2). insan organizmde payda bolıp atırǵan ıssılıqdı shıǵarıp taslaw múmkinshiligine iye bo'lmay qaladı hám dene temperaturası kóteriledi bul bolsa óz gezeginde organizmge úlken zálel jetkeredi.

Íssılıq yutilishi insan organizmde jaqsı keshedi (qan, muskullar, ókpe, bawır hám t.b. ). Biraq, ıssılıq ajırasıwı qan tamırları tómen rawajlanǵan hám termoregulatsiya tásiri kem bolǵan organ bawır ushın júdá zıyanlı bolıp tabıladı. Bularǵa kóz, bas mıy, búyrek. taǵam as sińiriw etiw shólkemleri, ot hám sidik qaltaları kiredi. Ko'zning nurlanıwı kóz qorachig'ining xiralashishiga (Kataraktaga) alıp keledi. Ádetde kóz qorachig'ning xiralashishi birdamga rawajlanmasdan, nurlangandan keyin bir neshe kún yamasa bir neshe hápteden keyin payda boladı.

Elektromagnit maydanı insan organizimiga belgili ótkezgishlikke iye bolǵan dielektrik material retinde kletkalarǵa ıssılıq tásirin kórsetipgine qalmastan, bálki bul kletkalarǵa biologiyalıq obekt retinde da tásir kórsetedi. Olar tuwrıdan-tuwrı oraylıq nerv sistemasıǵa tásir kórsetedi, kletkalardıń isiwin ózgertiredi yamasa molekula shınjırın elektr maydanı kernew sızıqları baǵdarına aylantıradı, qan quramı belok molekulaları biokimyo iskerligine tásir kórsetedi. qan tamır sisteması buz'ladı. Organizmdegi uglevod, belok hám mineral statiyalar almasınıwın ózgertiredi. Biraq bul ózgerisler funksional xarakterde bolıp, nurlanıw tásiri toqtatilishi menen olardıń zıyanlı tásiri hám awrıw sezimleri joǵaladı.

Respublikamizda jolǵa qóyılan nurlanıwdıń ruxsat etilgen dárejeleri júdá kem birlikti skólkemlestiredi. Sol sebepli organizm uzaq waqıt nurlanıw tásirinde bolǵan táǵdirde da hesh qanday ózgensh bolmaytuǵını múmkin.

" Joqarı, oǵada joqarı hám óreski joqarı chastotadaǵı elektromagnit maydanları dáreklerinde islegenler ushın sanitar norma hám qaǵıydalar" tómendegishe ruxsat etilgen norma hám shegaralardı belgileydi: jumıs jaylarında elektromagnit maydanı radiochastota kernewi quramı boyınsha 100 kGs - 30 MGs chastota diapazonında 20 V/m. 30 -300 MGs chastota diapazonında 5 V/m den aspawı kerek. Magnit quramı boyınsha bolsa 100 kGs - 1. 5 MGs chastota diapazonında 5 V/m bolıwı kerek.

SVCH 30 -300 000 MGs diapazonında jumıs kúni dawamında ruxsat etiletuǵın maksimai nurıanish aǵıs kernewi 10 mk Vt/sm2, jumıs kúninń 2 soatidan artıq bolmaǵan waqıttaǵı nurıanish 100 mk Vt/sm2, 15-20 minuttan aspaǵan waqıttaǵı nurıanish bolsa 1000 mk Vt/sm2 den aspawı kerek. Bunda álbette qáwipsizlik kóz aynaǵı taqilishi kerek. Qalǵan jumıs waqıtı dawamında nurlanıw intensivligi 10 mk Vt/sm2 den aspawı kerek.

SVCH diapazonında kasbi nurlanıw menen baylanıspaǵan kisiler hám mudamǵı jumıslovchilar ushın nurlanıw aǵımı qısıqlıǵı 1 mk Vt/sm2 den aspawı kerek.

Joqarıda keltirip ótilgen formulalardı analiz etiw, elektro-magnit maydanından jumıs jayların uzaǵıraq jaylastırıw hám elektromagnit maydanları aǵısların jóneltiriwshi antennalar menen jumıs jayları arasındaǵı aralıqdı uzaytırıw, generatorning nurlanıw kernewin kemeytiw, jumıs jayları menen nurlanıw aǵısları uzatılıp atırǵan antenalar arasıǵa yutuvchi hám qaytaratuǵın ekranlar ornatıw, sonıń menen birge jeke qáwipsizlik saymanlarınan paydalanıw jumıs jaylarındaǵı elektromagnit maydanlarınan qáwipsizliklanishning tiykarǵı quralları esaplanadı.

Juwmaq

1. Házirgi zaman texnikasıda informaciyanı optikalıq uzatıwdıń abzallıqları hám

qóllaw tarawları kórip shıǵıldı.

2. Optikalıq baylanısqa tiyisli tiykarǵı maǵlıwmatlar, ashıq optikalıq baylanıs hám talshıqlı optikalıq baylanıs,

talshıqlı optikalıq baylanıs sistemalarınıń dúzılıw prinsiplari úyrenildi.

3. Optikalıq informaciyanı uzatıwshı derekler olardıń túrleri, xarakteristika hám parametrleri

úyrenildi. 4. Lazer diodlarga tán za’ru’rli qásiyetlerinen biri bul vatt - amper

xarakteristikası átirap ortalıq temperaturasına baylanıslılıǵı.

5. Optikalıq signal talshıq arqalı uzatilganda jarıqlıq tolqınların talshıq ortalıǵı menen

sızıqlı hám nochiziqli óz-ara tásiri nátiyjesinde signal quwatın joǵalıp ketiwiden

optikalıq signal sonadı.

Paydalanilg’an a’debiyatlar ha’m internet saytlar

1. Landsberg G. S. Optikalıqa.-T.: «Oqıtıwshı» baspası, 1981.

2. Raxmatullaev. M. Ulıwma fizika stul.-T.: 1995.

3. Gurevicha S. B. Opticheskaya obrabotka informatsii.-M.: 2007.

4. Ionov A. D., Popov B. V. Volnovie linii svyazi.-M.: «Radio i svyaz'»,

2006.

5. http://www. Zıyanet. uz

6. http://www. Atdt. tuit. uz/dl

7. http://www. fizika. ayp. ru›

8. http://www. dic. academic. ru

9. http://www. optikalıqa. ucoz. ru›index