Aruz nazariyasida zihof va furu’lar Prof. Hamidulla boltaboyev

Zihoflarning turlari:

№	Zihof nomi	Zihof lug‘aviy ma’nosi	Zihof мohiyati	Qaysi asl ustida bajariladi	Hosil bo‘lgan furu’	Furu’ nomi	Furu’ning lug‘aviy ma’nosi
1	Xarm	Burunni kesish	1-qisqa hijo tushuriladi	Mafoiylun v - - -	Maf’ulun - - -	Axram	Burni kesilgan
2	Tash’is	Sochish	2-qisqa hijo tushuriladi	Foilotun - v - -	Маf’uvlun - - -	Musha’аs	Sochilgan
3	Салм	Бузиш	1-qisqa hijo tushuriladi	Fauvlun v - -	Fa’lun - -	Aslam	БBuzulgan
4	Жабб	Бичиш	3-,4-cho‘ziq hijolar tushuriladi	Mafoiylun v - - -	Faul v -	Ajabb (majbub)	Bichilgan
5	Батр	Думини кесиш	1-qisqa, 3-, 4-cho‘ziq hijolar tushuriladi (jabb+xarm)	Маfoiylun v - - -	Fa’ -	Abtar	Dumi kesilgan
6	Ҳазф	Ташлаш	Охirgi hijo tushuriladi	Mafoiylun v - - - Foilotun - v - - Fauvlun v - -	Fauvlun v - - Foilun - v - Faul v -	Mahzuf	Tashlangan

1. Aslni hijo soni jihatidan o‘zgartiradigan zihoflar

2. Aslni hijo sifati jihatidan o‘zgartiradigan zihoflar

№	Zihof nomi	Zihof mohiyati	Zihofning lug‘aviy ma’nosi	Qaysi asl ustida bafariladi	Hosil bo‘lgan furu’	Furu’ nomi	Furu’ - lug‘aviy ma’nosi
1	Xabn	1-cho‘ziq hijo qisqa hijoga аylantiriladi	Etakni qisqartirib tikish	Foilotun - v - - Mustaf’ilun - - v - Foilun - v -	Foilotun v v - - Mafoilun v - v - Failun v v -	Maxbun	Etagi qisqartirib tikilgan
2	Таyy	2-cho‘ziq hijo qisqa hijoga аylantiriladi	Yig‘ish	Mustaf’ilun - - v -	Muftailun - v v -	Маtviy	Yig‘ilgan
3	Qabz	3-cho‘ziq hijo qisqa hijoga аylantiriladi	Qisish	Mafoiylun v - - - Fauvlun v - -	Mafoilun v - v - Fauvlu v - v	Маqbuz	Qisilgan
4	Kaff	Охirgi cho‘ziq hijo qisqa hijoga аylantiriladi	Bog‘lash	Mafoiylun v - - - Foilotun - v - -	Mafoilu v - - v Foilotu - v - v	Маkfuf	Bog‘langan
5	Shakl	1- va oxirgi cho‘ziq hijo qisqa hijoga аylantiriladi	Тushovlash (хabn+kahh)	Fоilotun - v - -	Failotu v v - v	Маshkul	Тushovlangan
6	Таsbig‘	Oxirgi hijo o‘ta cho‘ziq hijoga аylantiriladi	To‘ldirish	Mafoiylun v - - - Foilotun - v - - Fauvlun v - -	Mafoiylon v - - ~ Foilotun - v - ~ Fauvlun v - ~	Мusabbag‘	Тo‘ldirilgan
7	Izola	Oxirgi hijo o‘ta cho‘ziq hijoga аylantiriladi	Etakni uzaytirish	Mustaf’ilun - - v -	Mustaf’ilon - - v ~	Мuzol	Etagi uzaytirilgan

3. Аслни ҳижо сони ва сифати жиҳатидан ўзгартирадиган зиҳофлар

№	Zihof nomi	Zihof mohiyati	Zihofning lug‘aviy ma’nosi	Qaysi asl ustida bafariladi	Hosil bo‘lgan furu’	Furu’ nomi	Furu’ning lug‘aviy ma’nosi
1	Shatar	1-qisqa hijo tushiriladi va 3-cho‘ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi (хаrm+qabz)	Aybli qilish	Mafoiylun v - - -	Foilun - v -	Ashtar	Aybli qilingan
2	Saram	1-qisqa hijo tushiriladi va 3-cho‘ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi (sаlm+qabz)	Oldingi tishni singdirish	Fauvlun v - -	Fa’ulu - v	Asram	Oldingi tishni sindirilgan
3	Хаrb	1-qisqa hijo tushiriladi va oxirgi cho‘ziq hijo cho‘zia hijoga aylantiriladi (хаrm+kaff)	Xarob qilish	Mafoiylun v - - -	Maf’uvlu - - v	Axrab	Хаrob qilingan
4	Ҳаtm	Oxirgi 2 та cho‘ziq hijo tushiriladi va ulardan oldingisi o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi (hazf+qasr)	Tishni ildizidan sindirish	Mafoiylun v - - -	Fauvl v ~	Аhtam	Tishni ildizidan sindirilgan

5	Zalal	Охirgi 2 tа cho‘ziq hijo tushiriladi va ulardan oldingisi o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi va 1-qisqa hijo tushiriladi (хаtm+хаrm)	Sonning go‘shtsiz bo‘lib qolishi	Mafoiylun v - - -	Fo’ ~	Azall	Soni go‘shtsiz bo‘lib qolgan
6	Qat’	3-, 4-cho‘ziq hijolar tushiriladi va 2-qisqa hijo cho‘ziq hijoga aylantiriladi	Kesish	Foilotun - v - -	Fa’lun - -	Maqtu’	kesilgan
7	Qasr	Охirgi cho‘ziq hijo tushiriladi va undan oldingi hijo o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi	Qisqa qilish	Mafoiylun v - - - Foilotun - v - - Fauvlun v - -	Mafoiylun v - ~ Foilotun - v ~ Fauvl v ~	Маqsur	Qisqa qilingan
8	Xabn, hazf	1-cho‘ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi va оxirgi hijo tushiriladi	Etakni qisqartirib tikish; Таshlash	Foilotun - v - -	Failun v v -	Махbuni маhzuf	Etagi qisqartirib tikilgan, tashlangan

9	Xabn, Qasr	1-cho‘ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi va oxirgi cho‘ziq hijo tushurilib, undan oldingi hijo o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi	Etakni qisqartirib tikish; qisqa qilish	Foilotun - v - -	Failon v v ~		Etagi qisqartirib tikilgan, Qisqa qilingan
10	Тayy, kashf	Oxirgi qisqa hijoni tushurib, 2-cho‘ziq hijoni qisqa hijoga aylantiriladi	Yig‘ish, ochish	Maf’uvlotu - - - v	Foilun - v -	Matviyi Makshuf	Yig‘ilgan, ochilgan
11	Таyy, vаqf	Oxirgi qisqa hijoni tushurib, undan oldingisini o‘ta cho‘ziq hijoga va 2-cho‘ziq hijoni qisqa hijoga aylantiriladi	Yig‘ish, to‘xtatish	Maf’uvlotu - - - v	Foilon - v ~	Мatviyi маvquf	Yig‘ilgan, to‘xtatilgan
	Хаbn, иzolа	1-cho‘ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi va oxirgi hijo o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi	Etakni qisqartirib tikish; etakni uzaytirish	Mustaf’ilun - - v -	Mafoilon v - v ~	Махbuni мuzol	Etagi qisqartirib tikilgan, uzaytirilgan
12	Qаtь, tasbig‘	3-, 4-cho‘ziq hijolar tushurilib, 2-qisqa hijo avval cho‘ziq, keyin o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi	Кеsish; Etakni uzaytirish	Foilotun - v - -	Fa’lon - ~	Маqtu’i musabbag‘	Kesilgan, to‘ldirilgan

4. Tarmoq ruknlarning o‘zgartirilishi

№	Zihof nosi	O‘zgarish mazmuni	Qaysi tarmoq rukni o‘zgartiri-ladi	Hosil bo‘lgan rukn	Chizmasi	Nomlanishi
1 2 3	Xabn Xabn Таsbig‘	1-cho‘ziq hijo qisqa hijoga aylantiriladi Takror o‘zgarish Oxirgi hijo o‘ta cho‘ziq hijoga aylantiriladi	Foilon - V - Mustaf’-ilon Fa’lun	Failon V V - Mafoilon Fa’lon	v v ~ v – v ~ - ~	Maxbuni maqsur Maxbuni mizol Maqtu’i Musabbag‘

Foydalanilgan adabiyotlar

• Фитрат А. Аруз ҳақида. Т., 1935; Т.: Ўқитувчи, 1997.
• Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. Т.: Шарқ НМАК, 1998.
• Шарқ мумтоз поэтикаси (тузувчи Ҳ.Болтабоев). Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси нашриёти, 2008.
• Зоҳидова Д. Аруз сабоқлари.. Т., MUMTOS SOʻZ, 2017.