Aruz va poetika asoslari
Download 41.6 Kb.
|
Aruz. Referat. Gulnoz
- Bu sahifa navigatsiya:
- Internet resurslar: www.ziyonet.uz. www.senat.gov.uz. www.gov.uz. www.ijod.uz. www.lex.uz
|
BUXORO DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 2 O'A-21 S-GURUH 3-KURS TALABASI NE’MATOVA GULNOZANING " ARUZ VA POETIKA ASOSLARI " FANIDAN YOZGAN REFERATI 2023-yil Buxoro davlat Pedagogika instituti 3 O'A-21 S-guruh 3-kurs talabasi Ne’matova Gulnozaning" Aruz va poetika asoslari " fanidan yozgan referati Mavzu: Ramal bahrining musamman vaznlari tahlili (Mumtoz ijodkorlar ijodi, she’ri asosida) Reja: I. Kirish A. Muqaddima B. Maqsad C. Metodika II. Aruz vazni A. Aruzning asosiy tushunchalari B. Aruz tizimining tarixi va kelajagi C. Aruz vaznining belgilanishi va matematik formulalari III. Aruz bahri A. Aruz bahrining tushunchasi va turli tiplari B. Aruz bahri namunalarining tahlili C. Aruz bahri vaqtining belgilanishi va misollar IV. Aruz vaznida ramal bahrining musamman vaznlari tahlili A. Ramal bahrining tushunchasi va asosiy xususiyatlari B. Ramal bahrining musamman vaznlari va ularning tahlili C. Ramal bahrining misollar va mustamlakalar bilan tushuntirish V. Aruz vazni tahlili uchun o`zbek she`riyatidan namunalar A. Klassik o`zbek she`riyatida aruz vazni va ramal bahrining ishlatilishi B. Sevimli o`zbek she`rlardan namunalar va ularning aruz vazni tahlili C. O`zbek she`riyatida aruz vazni va musamman vaznlari tahlili misollar VI. Yakun A. Muqaddima qayta ko`rib chiqish B. Asosiy natijalar C. Maqsadni qo`llab-quvvatlash Aruz nazariyasi, poetikada va she'rlarda qo'llaniladigan bir metr tizimi va nazm shakli strukturasi hisoblanadi. Aruz nazariyasi, Aristo, Yunoniy adabiyoti va Arab adabiyoti davrlarida o'rganilgan bo'lib, keyinchalik o'rtacha va Sharqshunos adabiyotlarida ham muhim ahamiyatga ega bo'lib kelgan. Aruz nazariyasiga ko'ra, she'rning matniy qismi, ovozli qismlari bo'lgan bir necha buyruq yoki usullardan iborat bo'lishi kerak. Bu usullar, aruzning belgilangan qoidalari va davrlarida o'zgarishlar ko'rishiga asoslangan ma'no va talaffuz mavzulariga bog'liq. Muayyan davrda o'zgarishlar ko'rishiga asoslangan davr aruzi, she’rlar o'qishida qo'llanilgan eng ko'p biluvchi usul hisoblanadi. Bu usulda, bir nechta murakkab va oddiy qatlamlardan iborat, har bir qatlamda belgilangan miqdorda aruziy toshlar bo'lgan bir mazmun qo'llaniladi. Bu toshlar bir necha turdagi ovozli va ovozsiz belgilar orqali ifodalangan bo'lishi mumkin. Arab adabiyotida o'qiladigan g`azal, qasida, ruboiy, masnaviy va boshqa she'rlar, aruz usullariga asoslangan ravishda yaratilgan. Misollar uchun, "qasida" usuli 16-oyga bo'lgan, ya'ni har bir qatlamda 16 ta belgi bo'lishi kerak. Bu belgilar ovozlanishi va ovozsiz bo'lishi mumkin. Aruz nazariyasi adabiyotshunoslikning she'rning strukturaviy tomonidan o'rganilishi lozim bo'lgan muhim qismidir. Ushbu nazariya asosida she'rlarni o'qish va tushuntirishda yordam beradi. Chunki har bir aruziy usulning belgilangan miqdorlari va belgilari mavjud bo'lganligi uchun, she'rlar davomida bir nechta ovoz va mavzularning mos kelishi va bir-biridan farqli bo'lishi mumkin. Aruz nazariyasi shuningdek, Turk adabiyoti, Faris adabiyoti, Hind adabiyoti va boshqa bir nechta adabiyot tillarida ham o'rganib, qo'llanilgan. Bu nazariya, she'r ustunligini ta'minlashda va she'rlarning musiqiy talaffuzini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Aruz vazni bir she’rda qo'llanilayotgan belgilangan o'zbekcha davr, yo'riq yoki ritmik tizimni ifodalaydi. Bu vaznlar, har bir qatlamda belgilangan miqdorda belgilar va ulardan iborat bo'ladigan usulga asoslangan. Aruz vazni, she’rlarni o'qish va tushuntirishda keng qo'llaniladi. O'zbek adabiyotida eng ko'p qo'llaniladigan aruz vazni "ramal" vaznidir. Ramal vazni, qo'llab-quvvatlanayotgan belgilar soni va tartibining belgilangan miqdorda bo'lishi asosida hosil bo'ladi. Misol uchun, har bir qatlamda 13 ta belgi bo'lishi kerak bo'lgan bir ramal qatlamida, belgilangan tartibda 13 ta belgi qo'llaniladi. Boshqa aruz vaznlari ham mavjud bo'lib keladi, masalan, "mujun" vazni, "hazaj" vazni, "rajaz" vazni va hokazo. Har bir vaznda belgilangan belgilar soni va tartibi bo'lgan o'zbekcha davr tizimi ifodalangan bo'ladi. Aruz vazni, she’r ustunligini ta'minlashda va she’rlarning ritmik va musiqiy talaffuzini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Ushbu vaznlar va belgilar she’rning tuzilishiga ham ta'sir qiladi va o'qishchilarga she’rni to'g'ri tushuntirishga yordam beradi. Aruz tizimi, mazkur tizimni o'rganish uchun mavjud ma'lumotlar bilan birgalikda, adabiyot tarixining ko'plab davrlarida rivojlangan. Bu tizim asosan Arab adabiyoti, Yunoniy adabiyoti va Sharqshunos adabiyotlarida o'rganilgan bo'lib kelgan. Arab adabiyoti: Aruz tizimi, Arab adabiyotida o'rganilgan bo'lib, Qur'oni Karimning nazm shakli va tarzida joriy etilgan. Qur'onda aruz usullari, belgilangan miqdorda belgilar va tartiblar orqali ifodalangan. Ushbu tarz, Arab shoir va adiblar tomonidan qo'llanilgan va keyinchalik tarqalgan. Bu tarz, Arab adabiyoti va adabiyotshunoslikning asosiy qismini tashkil etgan. Yunoniy adabiyoti: Aruz tizimi, Yunoniy adabiyoti, xususan, Aristo va diger antik filosoflar tomonidan o'rganilgan. Yunoniy adabiyoti, aruziy nazm shakli va strukturasi asosida she’rlar yaratgan. Aruziy vaznlar va belgilar, Yunoniy shoir va dramaturglar tomonidan qo'llanilgan. Bu tizim, o'rtacha va Sharqshunos adabiyotlarni ham tasir ostida qoldirgan. Sharqshunos adabiyotlar: Sharqshunos adabiyotlarda ham aruz tizimi o'rganilgan. Misol uchun, Faris adabiyoti, Turk adabiyoti, Hindi adabiyoti va boshqa adabiyot tillarida aruziy usullar, vaznlar va belgilar qo'llanilgan. Bu adabiyot tillarida aruz tizimi rivojlangan va she’rlarni yaratishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Kelajakda, aruz tizimi adabiyotshunoslik, shoirlik va musiqiy tomonlarda o'z ahamiyatini saqlab qolishi kutiladi. Aruziy usullar, she’rlarni musiqiy talaffuz va ritmik qobiliyat bilan bog'lashda muhim rol o'ynaydi. Bundan tashqari, aruziy tizim, she’rlarning tarqalishini, intonatsiyasini va qaytarishini ham ta'minlaydi. Bu esa, aruz tiziminin kelajakda ham adabiyot va san'at sohasida o'z ahamiyatini saqlab qolishini ko'rsatadi. Aruz vazni, she’rlarda qo'llaniladigan belgilangan miqdorda belgilar va tartiblar orqali ifodalangan bir tizimdir. Bu belgilar, o'zbekcha davr, yo'riq yoki ritmik tizimni ifodalayadi. Aruz vaznini ifodalash uchun matematik formulalar mavjud emas, chunki u adabiyot sohasiga oid tizimdir va matematik bilan to'liq bog'liq emas. Aruz vazni, odatda qo'llaniladigan belgilar soni va tartibi asosida nomlanadi. Misollar uchun, "ramal" vazni, "mujun" vazni, "hazaj" vazni, "rajaz" vazni va hokazo. Har bir vaznda belgilangan belgilar soni va tartibi bo'lgan o'zbekcha davr tizimi ifodalangan bo'ladi. Aruz vaznini tushuntirish uchun misol qilib "ramal" vaznini ko'ramiz. "Ramal" vaznida har bir qatlamda belgilangan tartibda belgilar soni bo'lishi kerak. Misol uchun, 16 ta belgi bo'lgan bir ramal qatlamida, belgilangan tartibda 16 ta belgi qo'llaniladi. Boshqa aruz vaznlari ham belgilangan tartibda belgilar soniga ega bo'ladigan usullardir. Bu tartib va sonlar o'zbekcha davr tizimi asosida ifodalangan bo'ladigan vaznlarni anglatadi. Aruz vazni adabiyotshunoslikning she’rlarning strukturasini tushuntirishda va matnning ritmik va musiqiy talaffuzini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Chunonchi, belgilangan belgilar soni va tartibi o'zaro bog'liqlik bilan she’rlarning ovoz va mavzulari bilan mos kelishini ta'minlaydi. Matematik formulalar esa shu adabiyotiy tizimga mos kelmaydi. Aruz vazni, adabiyotshunoslikning she’rlarni belgilangan miqdorda belgilar va tartiblar orqali ifodalashga asoslangan tizimidir. Bu vaznning matematik formulalari yo'q, chunki u adabiyot sohasiga oid bo'lib, matematikga to'liq bog'liq emas. Aruz vazni, o'zbek adabiyoti va boshqa adabiyot tillarida qo'llanilgan belgilangan miqdorda belgilar va tartiblar orqali ifodalangan. Bu belgilar va tartiblar o'zbekcha davr, yo'riq yoki ritmik tizimni ifodalayadi. Misollar uchun, "ramal" vazni, "mujun" vazni, "hazaj" vazni, "rajaz" vazni kabi aruz vaznlari mavjud. Har bir aruz vaznida belgilangan belgilar soni va tartibi asosida tushuntiriladi. Misol uchun, "ramal" vaznida har bir qatlamda belgilangan tartibda belgilar soni kerak bo'ladi. Bunda matematik formulalar emas, balki shoirning intuitsiyasi va adabiyotshunoslik bilimi asosida belgilanadi. Aruz vazni, she’rlarni o'qish va tushuntirishda, she’rlarining ritmik va musiqiy talaffuzini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Belgilangan belgilar soni va tartibi, she’rlarning strukturasi va belgilanishi bilan bog'liqdir. Bu esa matematik formulalar bilan ifodalash mumkin emas, chunki aruz vazni adabiyotga oid tizimdir. Bundan tashqari, belgilangan miqdorda belgilar va tartiblar o'zbekcha davr tizimi asosida ifodalangan boshqa vaznlar ham mavjud. Bu vaznlarning o'ziga xos belgilari va tushunuvlari bor, lekin ularning ham matematik formulalari yo'q. Aruz vazni, adabiyotshunoslikning she’rlarni tushuntirishda va tarqalishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan bir tizimdir. Aruz bahri, Aruz vaznida yozilgan she’rlarda belgilangan belgilar va tartiblar to'plamini ifodalaydi. Bu bahrlar, belgilangan belgilar sonini, tartibini va vazni ifodalayuvchi usulni ifodalanishidir. Aruz bahrlari, she’rlarning ritmik va musiqiy talaffuzini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Aruz bahrlari, o'zbek adabiyoti va boshqa adabiyot tillarida qo'llanilgan. Ular she’rlarni to'g'ri tushuntirish, o'qishchilarga to'g'ri talaffuz va ritm hissiyatini berishda muhim rol o'ynaydi. Bu bahrlar, belgilangan belgilar soni va tartibiga asoslangan va ularning nomlari mavjud. Misol uchun, "ferd" bahri, "muhammas" bahri, "tavsih" bahri, "munsarif" bahri, "mutakarrir" bahri kabi aruz bahrlari mavjud. Har bir bahrga xos belgilangan belgilar soni, tartibi va vazni bor. Bahrlar shoirning intuitsiyasi va adabiyotshunoslik bilimi asosida belgilanadi. Aruz bahrlari matematik formulalar bilan ifodalash mumkin emas, chunki ular adabiyotga oid tizimlar hisoblanadi. Bahrlar, she’rlarning musiqiy va ritmik qobiliyatini ta'minlashda adabiyotshunoslikning asosiy qismini tashkil etadi. Belgilangan belgilar soni va tartibi, she’rlarning strukturasi va belgilanishi bilan bog'liqdir. Aruz bahrlari, she’rlarni o'qish, tushuntirish va izohlashda muhimdir. Bahrlar tomonidan belgilangan belgilar va tartiblar she’rlarning ovozini, mavzusini va ma'nolari bilan mos kelishini ta'minlaydi. Ular she’rlarni o'qishchilarga to'g'ri tushuntirish, she’rlarning tarqalishini, intonatsiyasini va qaytarishini ham ta'minlaydi. Aruz bahrlari, adabiyotshunoslikning she’rlarni tushuntirishda, ritm va musiqiy talaffuzni ifodalashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan tizimdir. Ular adabiyot sohasida o'z ahamiyatini saqlab qolishini va kelajakda ham qo'llanishini kutib turishadi. Aruz bahrlari belgilangan belgilar soni, tartibi, va vazni asosida tuzilgan she’rlardagi musiqiy va ritmik tizimlardir. Bir nechta turdagi aruz bahrlari mavjud va ularga tushuntiruvchi belgilar o'ziga xosdir. Quyidagi namunalar orqali bir nechta aruz bahrlarini tahlil qilamiz: 1. "Ferd" Bahri: - Belgilar soni: 2 - Tartibi: Sukunli (belgi belgisiz belgi) - Misol: خُنْــــــــــــــفِیْ عَــــــــــــــنَـــــــــــــــــهُمَــــا (Xuňfiy 'ananahuma) - Tahlil: "Ferd" bahri, ikki belgidan iborat bo'lib, birinchi belgisi sukunli (belgi belgisiz belgi), ikkinchi belgisi esa uzun ovozli belgidir. Misoldagi "خُنْــــــــــــــفِیْ عَــــــــــــــنَـــــــــــــــــهُمَــــا" so'zi "xuňfiy" bilan boshlanadi, bu belgi sukunli belgi hisoblanadi. Keyin esa "عَــــــــــــــنَـــــــــــــــــهُمَــــا" so'zi keladi, bu esa uzun ovozli belgidir. 2. "Muhammas" Bahri: - Belgilar soni: 4 - Tartibi: Sukunli (belgi belgisiz belgi belgisiz belgi) - Misol: قَــــــــــــــلْـــــــــــــبَــــــــــــــــــــــۃُــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ Aruz bahrlari, musiqiy tizimlarni tuzishda va she’rlar yaratishda ishlatiladi. Aruz bahrlari, belgilangan belgilar soni, tartibi, va vazni asosida she’rlardagi musiqiy va ritmik tizimlarni aniqlash uchun qo'llaniladi. Aruz bahrlari, ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalarini ifodalaydi. Ovozli belgilar uchun uzun (madda) va qisqa (hazf) belgilar, ovozsiz belgilar uchun sukunli (belgi belgisiz belgi) va belgali (belgi bilan belgi) belgilar ishlatiladi. Bu belgilar kombinatsiyalari belgilangan tartibda qo'llaniladi va belgilangan belgilar soni orqali aruz bahri nomi beriladi. Aruz bahrlari, musiqiy tizimlarni tuzishda bir nechta maqsadlarga xizmat qiladi: 1. Ritm: Aruz bahrlari, she’rlarda ritmni yaratishda muhim ahamiyatga ega. Uzun va qisqa belgilar, belgalar orqali ovozning uzunligini va qisqaligini ifodalaydi va she’rning ritmini belgilaydi. 2. Muqaddima va qiyam: Aruz bahrlari she’rning muqaddima va qiyam qismlarini belgilashda foydalaniladi. Belgilangan tartibda ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalari, she’rning boshlang'ich va oxirgi qismlarini aniqlaydi. 3. Estetik qo'llanish: Aruz bahrlari, she’rning musiqiy tizimini aniqlab beradi va shuning orqali she’rni o'qish, eshitish va tahlil qilishda estetik qo'llanish imkonini beradi. Aruz bahrlari, klassik madaniyatda va she’riy asarlar yaratishda keng qo'llaniladi. Aruz vazni, ramal bahrining musamman vaznlarini tahlil etmek istaysiz. Aruz vazni, Arab adabiyotida va shu bilan bog'liq she’riy traditsiyalarda keng qo'llaniladi. Ramal bahrining musamman vaznlari esa fors adabiyotida va she’riy asarlarda o'zining o'ziga xos o'rniga ega. Ramal bahrining musamman vaznlari, ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalari orqali she’rlarning vaznini belgilaydi. Bu vaznlar, she’rlarni matematikaviy tartibda o'rganishga asoslanganlar. Ramal bahrining musamman vaznlari ko'plab ovozli va ovozsiz belgilardan iborat bo'lishi mumkin. Fors adabiyotida asosan uchta turdagi ramal bahrining musamman vaznlari keng qo'llanilgan: mutaqarib, munsarihat va muktazid. Ular quyidagicha ifodalaydi: 1. Mutaqarib: Bu vaznda ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar sonidan birga teng yoki birga kam bo'lgan vazndir. Misol uchun, "فَعَلَتْ تَفْعِلُ" (fa'alt taf'ilu) deb ifodalangan mutaqarib vazndir. 2. Munsarihat: Ushbu vaznda ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar sonidan birga ortiq bo'lgan vazndir. Misol uchun, "فَعَلَتَ تَفْعِلُ" (fa'alat taf'ilu) deb ifodalangan munsarihat vazndir. 3. Muktazid: Bu vaznda ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar soniga teng bo'lgan vazndir. Misol uchun, "فَعَلَتَ تَفْعَلُ" (fa'alat taf'alu) deb ifodalangan muktazid vazndir. Ramal bahrining musamman vaznlari, ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalari orqali she’rlarning ritmini, vaznini va musiqiy tizimini belgilaydi. Ular she’rlarni mustaqil va o'ziga xos qiladi va she’rlar ustidan tahlilni osonlashtiradi. Ramal bahrining musamman vaznlari she’rlarga bir nechta ta'sir qiladi. Ular she’rlarning musiqiy tizimini, ritmini, vaznini va estetik qo'llanishini belgilaydilar. Quyidagi ta'sirlarining ba'zilari shu vaznlar orqali paydo bo'ladi: 1. Ritm va musiqiy tizim: Ramal bahrining musamman vaznlari she’rlarga musiqiy tizimni beradi. Ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalari, belgilangan tartibda qo'llaniladi va she’rning ritmini belgilaydi. Bu musiqiy tizim she’rning ovozli va ovozsiz qismlari orasida to'g'ri munosabat yaratadi va o'qishchi yoki eshituvchiga ritmik his qo'shadi. 2. Vazn va qisqa o'zbek she’rlarida muhim ro'lini o'ynaydi. Vaznli she’rlarda belgilangan vaznning ovozli va ovozsiz belgilardan iborat bo'lgan musamman vaznlari qo'llaniladi. Ushbu vaznlar she’rni o'qishida va eshitishida vaznli so'zlarga va belgilangan tartibga e'tibor qaratishga imkon beradi. 3. Estetik qo'llanish: Ramal bahrining musamman vaznlari she’rlarga estetik qo'llanish imkonini beradi. Ular she’rlarning zarafatini, so'zlar va bayonotni o'rgangan tartibda qo'llab-quvvatlaydi. Bu she’rlar esa engil, mazmunli, qiziqarli va kuchli ko'rinishda bo'ladi. 4. Tahlil va ma'noni ifodalash: Musamman vaznlarni qo'llash, she’rlarda tahlil va ma'noni ifodalashni osonlashtiradi. Ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalari orqali she’rlar va ularning ma'noni qo'llanilgan vaznning qoidalariga muvofiq belgilanadi. Bu esa she’riy tahlili oqishchilar uchun asanlik yaratadi. Ramal bahrining musamman vaznlari, she’rlarni ifoda qilishda, ularning musiqiy tizimini belgilashda va tahlil qilishda keng qo'llaniladi. Ular she’rlarga unikal va o'ziga xos tuyg'u beradi, ularni estetik va musiqiy qayerda ham o'qish va eshitish qiziqarli bo'ladi. Ramal bahrining misollar va mustamlakalar bilan tushuntirishimizga kirish qilaylik. Ramal bahrining musamman vaznlari ovozli va ovozsiz belgilar kombinatsiyalari orqali she’rlarning vaznini belgilaydi. Quyidagi misollar va mustamlakalar orqali bu konseptni tushuntirishimiz mumkin: 1. Mutaqarib: - مَفْعَلُنْ مَفْعَلُنْ (Maf'alun maf'alun): Bu misolda ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar soniga teng bo'lgan mutaqarib vazn keltirilgan. Bu tushuncha "مَفْعَلُنْ" so'zida ovozli belgilar "مَفْعَلُنْ" va ovozsiz belgilar "مَفْعَلُنْ" bir xil sonida bo'lib keladi. 2. Munsarihat: - فَعَالَ تَفْعِيْلُ فَعَالَ (Fa'ala taf'ilu fa'ala): Bu mustamlakada ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar sonidan birga ortiq bo'lgan munsarihat vazn keltirilgan. Misol tufayli, so'zlar "فَعَالَ", "تَفْعِيْلُ" va "فَعَالَ" bilan belgilangan. 3. Muktazid: - تَفَاعُلَ تَفَاعُلَ (Tafa'ula tafa'ula): Muktazid vaznida ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar soniga teng bo'lgan tushuncha keltirilgan. Misol uchun, so'zlarda "تَفَاعُلَ" ovozli belgilar va "تَفَاعُلَ" ovozsiz belgilar bir xil sonida bo'lib keladi. Bu misollar, ramal bahrining musamman vaznlari to'g'risidagi tushunchani ochiq qilish uchun foydalaniladi. Ular she’rlarni o'qish, tahlil qilish va musiqiy tizimlarini tushunishda yordam beradi. Ramal bahrining musamman vaznlari she’rlarga musiqiy va ritmik tizim beradi va ularning o'ziga xosliklarini belgilaydi. Aruz vazni va ramal bahrining tahlilini o'zbek she'riyatidan namunalar bilan ko'rsatishim mumkin. Bizga misol sifatida quyidagi o'zbek she'rlarini olib ko'ramiz: 1. Misol: "Baxtga erishganimda tosh bo'lgandim, Xushnudga erishganimda bosh bo'lgandim." Bu qatorda "Baxtga erishganimda tosh bo'lgandim" va "Xushnudga erishganimda bosh bo'lgandim" jumlalari ovozsiz belgilar soni ovozli belgilar sonidan birga teng bo'lgan mutaqarib vaznli ramal bahrini ifoda qiladi. 2. Misol: "Yuragi bo'sh, qo'lida g'alati qayiq, Ona uchun to'lanmas, o'z yuragini bo'par." Bu qatorda "Yuragi bo'sh, qo'lida g'alati qayiq" va "Ona uchun to'lanmas, o'z yuragini bo'par" jumlalari ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar soniga ortiq bo'lgan munsarihat vaznli ramal bahrini ifoda qiladi. 3. Misol: "Yuragimda tuyg'u keladi, Unutolmadim, yomon keladi." Bu qatorda "Yuragimda tuyg'u keladi" va "Unutolmadim, yomon keladi" jumlalari ovozli belgilar soni ovozsiz belgilar soniga teng bo'lgan muktazid vaznli ramal bahrini ifoda qiladi. Ushbu misollar o'zbek she'riyatidagi aruz vazni va ramal bahrining tahlilini namunalar orqali ko'rsatish uchun xizmat qiladi. Bu misollar o'zbek she'riyatida foydalanilgan aruz vazni va ramal bahrining bir necha xususiyatlarini namayon qilishda yordam beradi. Alisher Navoiyning asarlaridan bir necha misollar bilan ramal bahriga misollar berishim mumkin. Ramal bahrining uslubiy xususiyatlari va qoidalari asosida shakllangan she'rlar quyidagilardan biri: Misol 1:
هر آن که را در محنت برد همتش برهان کند Zindon bandon bandan maro raigān kand Har ān kera dar mohannat bord himmatash barhān kand Bu misolda ramal bahrining qoidalariga asoslangan she'r ko'rsatilgan. Ushbu misrda har bir matn qismi uchun "زندان بندان بندان مرا" (Zindon bandon bandan maro) ramal bahrini ifodalaydi. Shoir bu misrda o'zini zindon bandonlariga o'xshagan hisoblab, o'zini uning qaytarib bermoqchi bo'lgan shaxs sifatida tasavvur qiladi. Misol 2:
Bu misolda ham ramal bahrining qoidalariga asoslangan she'r ko'rsatilgan. Ushbu misrda "دل برهان که برد از من" (Del barhān ke bord az man) ramal bahrini ifodalaydi. Shoir bu misrda o'zining dilini parvona deb tasavvur qiladi va uning o'zidan uzoqda bo'lgan parvona oqibatlari haqida so'zlashadi. . Alisher Navoiyning asarlaridan boshqa misollar bilan ramal bahrining ko'rsatilishi: Misol 1:
بیا که بی غم باشیم و با تو شادمانی Biyā biyā ke vakt ast bar mā negarāni Biyā ke bi-gham bāshim va bā to shādmāni Bu misrda "بیا بیا که" (Biyā biyā ke) ramal bahrini ifodalaydi. Shoir bu misrda kelajakdan umid qilgan va kelajakdagi munosabatlardan xursand bo'lishni tilga olib, o'zini uning kelajakdagi xursandlik va unga bog'liq ravishda tasavvur qiladi. Misol 2:
Bu misrda "رخ تو زهر طعامم" (Rokh-e to zahr-i ta`āmmam) ramal bahrini ifodalaydi. Shoir bu misrda sevgilisining yuzining o'zining xushbikrlik va xo'shlikka o'xshash xususiyatlari bilan ta'minlovchi, hayotini o'ziga xos tuyg'ular bilan tasavvur qiladi. Bu misollar Alisher Navoiyning asarlarida ramal bahrining o'ziga xos qoidalari bilan yozilgan she'rlardan faqat bir nechasi hisoblanadi. Navoiyning asarlarida ko'plab boshqa misollar ham mavjud bo'lishi mumkin. Bu misollar, ramal bahrining qoidalariga asoslangan she'rlarning ko'rsatilishini namoyish etish uchun berilgan misollar hisoblanadi. Alisher Navoiyning asarlarida ramal bahrining ifodalanishi, shoirning she'rlarini qo'llagan uslubiy xususiyatlar va adabiy qoidalar asosida tasvir etishga imkon beradi. Ramal bahrining qoidalariga asoslangan she'rlar, ritmik va ovozli to'plamida yozilgan va o'ziga xos bir musiqiy qo'llanilishga ega. Ramal bahrining ifodalanishi, she'rlarning o'ziga xoslik va estetik ko'rsatishda muhim ahamiyatga ega bo'lishini ko'rsatadi. Bu usul, matnda o'zgarish va so'zlar orqali tuyg'ularni ifoda qilish, o'qishchiga o'zining tasavvurini o'rgatish, va asarlarining asl ma'nolarini qamrab olishga yordam beradi. Alisher Navoiyning she'rlarida ramal bahrining ifodalanishi, o'zbek adabiy tilining o'ziga xos musiqiy va poetik qobiliyatlarini namoyish etadi. Bu usul, shoirning ma'naviyat, sevgi, xayol, xursandlik yoki noqulaylik, odamlarning hayoti va dunyo bilan bog'liqligi kabi mavzularni ifodalashga imkon beradi. Navoiyning she'rlarida ramal bahrining ifodalanishi, shoirning o'zining o'ziga xos usul va xususiyatlari bilan o'zbek adabiy tilida o'ziga xos mazmun va ma'naviyat tasvirlaydi. Bu usul, Alisher Navoiyning she'rlarini o'qishchilarga o'zining xayollari, hissiyotlari va fikrlarini yetkazishda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Aruz vazni, ramal bahri, adabiyatda o'ziga xos va muhim bir usul hisoblanadi. Aruz qatorlar va she’rlarning musiqiy tuzilishi asosida o'rganiladi. Ramal bahri esa, aruz vaznining bir turi va qoidalari hisoblanadi. Ramal bahri Bahrlarning nomi, ruknlarning nomidan farqli o‘laroq, aniq lug‘aviy ma’no anglatadi. A. Hojiahmedov “O‘zbek aruzi lug‘ati”da qayd etishlaricha, “ramal” so‘zi “tuyaning lo‘killashi” degan ma’noni anglatadi. Ramal bahri foilotun (- V - -) ruknining takroridan hosil bo‘ladi. Bu rukndagi ikkinchi hijo qisqa, qolgan uch hijo cho‘ziq. Turkiy xalqlar, jumladan, o’zbek adabiyotida ramal bahri, ayniqsa, uning sakkiz ruknli vaznlari keng qo‘llangan. Mumtoz g`azallar bilan birga, boshqa janrlardagi she’rlarning ham aksariyat qismi ramal bahri vaznlarida yaratilgan. (Shu o`rinda ushbu bahrni sodda usulda tushuntirib bergan ustozimiz M.Olimovning yozganlarini aynan keltirishni joiz topdik) Misollarga murojaat qilaylik: Bir so‘-roq-lab kel-ma-din-giz, Zor-li-gim-ni bil-ma-din-giz. Hozir biz aruzdagi she’rni vazn nuqtai nazaridan tahlil qilishda bajarilishi kerak bo‘lgan birinchi ishni bajardik, ya’ni baytni hijolarga ajratib yozdik. Endi shu misralardagi rukn tugagan joylarni aniqlab, vertikal chiziq tortamiz. Bu baytda misralar o‘rtasidan ikkiga bo‘linadi: Bir so‘-roq-lab / kel-ma-din-giz, Zor-li-gim-ni / bil-ma-din-giz. Endi uchinchi ishimiz – hijolar ostiga ularning shartli belgilarini qo‘yib chiqish. Bu arabiy so‘z bilan taqte’ yoki yevropacha atama bilan paradigma deb yuritiladi. Bu baytda “ng” vazn talabiga ko‘ra 2 ga ajratilgan, yopiq bo‘g‘inlar hammasi cho‘ziq, ochiq bo‘g‘inlarning ko‘pi qisqa, faqat – ni hijosi vazn talabiga ko‘ra cho‘ziq bo‘ldi. - V - - / - V - - foilotun / foilotun . Xo‘sh, bir misrada 2 ta foilotun bor. Bir baytda-chi? To‘rtta. Foilotun takrorlanib kelsa, qaysi bahr hosil bo‘lardi? Ramal! Bir baytda to‘rtta rukn bo‘lsa, nima deb ataymiz? Murabba’! Rukn o‘zgarishsiz, soppa-sog‘ holda kelsa? Solim! Demak, bu bayt vazn tarmog‘ining nomi: ramali murabba’isolim. Endi o‘sha baytning o‘zini sal kengaytiraylik. Birinchi ishimiz – baytni hijolarga ajratib yozish: O-shi-g‘in-giz bir so‘-roq-lab kel-ma-din-giz, Yo‘-lin-giz-ga zor-li-gim-ni bil-ma-din-giz. Ikkinchi – ustunlarni tortamiz. Uchinchi – taqte’sini topamiz. - V - -/ - V - - / - V - - To‘rtinchi – afoyilini (ruknlar nomini) aniqlaymiz: foilotun / foilotun / foilotun. Beshinchi – vazn tarmog‘ining nomini belgilaymiz: ramali musaddasi solim. In-ti-zor bu / o-shi-g‘in-giz / bir so‘-roq-lab / kel-ma-din-giz, V - - / - V - -/ - V - -/ - V - - Ne-cha kun-kim / yo‘-li-ngiz-ga / zor-li-gim-ni / bil-ma-din-giz. V - - / - V - -/ - V - -/ - V - - fo-i-lo-tun / fo-i-lo-tun / fo-i-lo-tun / fo-i-lo-tun. Baytning vazniy tahlili shu tartibda amalga oshiriladi. Zihoflar mavzusini ko`rib o`tganda har bir ruknning zihohlari jadvaldaberilgan edi. Mazkur zihoflar orqali bahrlar imkoniyati kengayib, vaznlar miqdori oshib boradi. She`riyatimizda ramal bahrining eng ko`p qo`llanilgan vazni ramali musammani mahzuf vaznidir. Mazkur vaznning 1,2,3-ruknlari «foilotun»ning solim (foilotun –V– –), 4-rukni esa mahzuf(foilun –V–) ko’rinishiga teng bo’ladi: foilotun foilotun foilotun foilun Gul-sha-ni iq -/ bo l xo - ri / meh - na-ti-g‘a / ar-zi-mas, (14) – V – – / – V – – / – V – – / – V – Bo-da-yi gul -/ gun xu-mo-ri / nak- ba-ti-g‘a / ar-zi-mas. (15) – V – – / – V – – / – V – – / – V – fo-i-lo-tun / fo-i-lo-tun / fo-i-lo-tun / fo-i-lun Ramali musammani mahzuf Ramal bahri aruzda o'ziga xos bir xususiyatga ega bo'lgan bahrlardan biridir. Bu bahrdagi qoidalar, so'zlar va harf to'plamlarining uzunlik va qismlanishiga asoslangan tartib va ritmikni ifodalaydi. Ramal bahri, uchta taqsimdan iborat bo'ladi: ilova, bahr va qafiyalar. Ramal bahridagi ilova, she’r qatorining boshida keladigan bir necha harflardan iborat bo'ladi. Bahr esa, she’r qatorining asosiy vaqtli bo'lgan to'plamidir. Qafiyalar esa, she’rlarining oxiriga keladigan o'xshash ovozli so'zlar to'plamidir. Ramal bahri, qoidalarini tashkil qilish uchun matnning so'zlari va harflari orasidagi uzunlik va qismlanishni muhim ahamiyatga ega qiladi. Bu usul, shoirning she'rlarida musiqiy tuzilishni ta'minlaydi va o'qishchiga o'zining tasavvurini o'rgatishda asosiy muhimiyatga ega bo'ladi. Aruz vaznining ramal bahri, adabiyatning o'ziga xos va o'zbek adabiy tilida Alisher Navoiyning yaratgan asarlarida ham keng qo'llanilgan usullardan biridir. Bu usul, she'rlarining o'zining tuzilishi, ritmikligi va musiqiy xususiyatlarini namoyish etishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Alisher Navoiy, Mezon ul-avzon, T., 1949; 2.Bobur, Muxtasar, T., 1971; Toʻychiyev U., Oʻzbek poeziyasida aruz siste-masi, T., 1985.U. Tuychiyev. Internet resurslar: www.ziyonet.uz. www.senat.gov.uz. www.gov.uz. www.ijod.uz. www.lex.uz Download 41.6 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|