Ҳасан абулқосимов иқтисодий хавфсизлик

Манзилимиз: Тошкент шаҳри, Ўзбекистон шоҳ- 
кўчаси, 45-уй, Ўзбекистон Республикаси Президен- 
ти қузуридаги Давлат ва жамият курилиши акаде- 
мияси.
4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1-боб. Иқтисодий хавфсизликнииг 
моқияти ва миллий хавфсизлик 
тизимида тутган ўрни
1.1. «Хавфсизлик» тушунчасининг моҳияти
Х авф сизлик муаммоси мустакил давлатчиликнинг 
шаклланиш и ва жамиятда ижтимоий, сиёсий, иқтисо- 
дий манфаатларнинг қарор топиши билан бир вақтда 
вужудга келади. Чунки шу вақтдан бошлаб, барқарор- 
лик, ривожланиш билан бир қаторда хавф -хатар, тур- 
ли-туман таадидлар ҳам пайдо бўлиб, уларни ҳисобга 
олиш, уларга асосланиб, давлат стратегияси ва сиёса- 
тини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш мамлакат 
хавфсизлигини таъминлашнинг муҳим ш арти ҳисобла- 
нади. Шу боисдан ҳам Ўэбекистон Республикаси Пре- 
зиденти Ислом Каримов таъкидлаганидек, “...хавфсиз- 
лик, барқарорлик аа танлаган йўлдан оғишмаслик де- 
ган ана ш у оддий сўзлар замирида чуқур маъно-маз- 
мун бор. Биз буни билиб олмоғимиз ва англаб етмоғимиз 
зарур. Хавфдан қандай холи бўлиш мумкин? Ривож- 
ланиш учун куч-мададни қаердан излаш лозим? Б у- 
лар стратегик муаммолар бўлиб, ҳар қандай мустақил 
давлат, энг аввало, ана шу муаммоларга эътибор бериб 
келган ва бундан буён ҳам эътибор бераж ак”1.
Д арҳақиқат, «хавфсизлик» тушунчаси Робер м аъ- 
лумотномасига кўра, 1190 йилда пайдо бўлди. Унда ўзини 
ҳар қандай хавф -хатардан ҳимояланган деб ҳисоблов- 
чи инсон руҳиятининг хотиржам ҳолати ифодаланган2. 
Ушбу маънода мазкур термин Ғарбий Европа ҳалқлари 
лексиконида XVII асргача кўлланилган. Тарихнинг ке- 
йинги даврларида давлат тузилмаларининг ш акллани-
э
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ши билан боғлик равишда «хаафсизлик» тзшлунчаси мод- 
дий, сиёсий ва иқтисодий соҳаларда давлат қурилиши, 
бошқариш органлари тенденцияларига мос келадиган 
реал хавф-хатарнинг (жисмоний ва маънавий) йўқлиги 
натижасида вужудга келадиган тинчлик ҳолати ш аро- 
ити маъносини англатган3.
XX асрнинг охирларига келиб, “х авф си зл и к ” ва 
“миллий хавф сизлик” тушунчалари бизнинг лексико- 
нимизда тез-тез қўлланила бошланди. Б у инсоният 
ривожланишининг мураккаблашуви, ядро, атом ва бош- 
қа оммавий қирғин қуролларининг кенг тарқалиш и, 
экологик вазиятнинг кескинлашганлиги, янги хавфли 
касалликларнинг вужудга келиши, терроризм хавф и- 
нинг кучайиши, тоталитар тузум емирилганидан кейин 
дунёнинг қарам а-қарш и қутбларга бўлиниши барҳам 
топгандан кейин давлатлар ўртасидаги мувозанатнинг 
бузилиши, янги мустақил давлатларнинг пайдо бўли- 
ши, уларда бозор ислоҳотларининг амалга оширилиши 
билан изоҳланади. Дунёдаги бундай ўзгариш лар хавф - 
сизлик, умумий ва миллий хавфсизлик муаммоларига 
бўлган эътиборни янада кучайтирди.
«Хавфсизлик» тушунчаси кўп қиррали бўлиб, турли- 
ча маънода талқин этилади. Шунга қарамасдан уларда 
умумий ғоя ҳам мавжуд бўлиб, бунга кўра хавфсизлик 
инсоният ҳаётининг турли соҳаларида вужудга келади- 
ган хавф-хатардан ҳимояланиш, кафолатланиш маъно- 
сини англатади. Х авф -хатар эса давлат ва ж амият ри- 
вожланиши^а, нормал амал қилишига таҳдид солувчи 
потенциал ёки реал куч, омил ҳисобланади. Х авф -хатар 
намоён бўлишининг кескин шаклларига табиий, ижти- 
моий катаклизм ва ларзалар, инқироз ва тангликлар, 
инқилоб ва қўзғолон, уруш ва қуролли тўқнаш увлар 
киради (қаранг: 1.1.1-чизма).
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Хавфсизлик кўп қиррали бўлиб, у бутун инсоният, 
давлат ёки иқтисодий тизимнинг нормал фаолият юрити- 
ши, ривожланиши учун нохуш, салбий, зарарли таъсир- 
лардан, хавф-хатарлардан сақланиш, ҳимояланиш ҳола- 
тини ифодалайди Хавфсизлик умумий тарзда зиён етка- 
зиш учун потенциал шароитларнинг йўқлитни, сақланиш- 
лик, ҳимояланиш ва ишончлиликни англатади. Бу тушун- 
ча кишилар ва жамият ҳаёт фаолиятининг аниқ специфик 
соҳаларида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади.
Хавфсизлик қандай соҳада, қандай шакл ва қиёфада 
намоён бўлмасин уларнинг барчаси умумийлик хусусия- 
тига эгадир. Умуман, хавфсизлик хавф-хатардан ҳимоя- 
ланиш шарти ва стратегияси сифатида ижтимоий тизим, 
шахс, жамият ва давлат ҳаёт-фаолиятининг нормал амал 
қилишини таъминлашга йўналтирилган бўлади4.
Хавфсизликнинг субъектлари шахс, аҳоли ижти- 
моий гуруҳлари, кишилар уюшмалари ҳамда бирлаш- 
малари, давлат ва ж амият ҳисобланади.
Хавфсизлик объекти инсон ҳаётининг барча соҳала- 
ри, ж умладан, шахсий-оилавий, сиёсий, иқтисодий, 
ижтимоий, маданий, маънавий табиий соҳа ва жабҳала- 
рини ўз ичига қамраб олади (қаранг: 1.1.2-чизма).
«Хавфсизлик» тушунчаси кенг қиррали бўлиб, ўзи- 
нинг объектлари ва субъектлари нуқтаи назаридан турли 
ш аклларда намоён бўлади. Аммо ҳозирги даврда бу 
тушунчанинг умумлашган шакли миллий хавфсизлик 
деб аталади.
Кўпгина ривожланган мамлакатлар ўз миллий хавф- 
сизлик стратегиясини ишлаб чиқмоқда. Масалан, АҚШ- 
да Президентнинг миллий х авф си зл и к соҳасидаги 
конституцион мажбурияти ва бош вазиф аси сифатида 
мамлакат аҳолисини, унинг ҳудудини ва америкалик- 
ларнинг турмуш тарзини ҳимоя қилиш белгиланган.
7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Миллий хавф сизлик элементлари ичига армиянинг 
жанговарлиги, бошқа м ам лакатларда демократияни 
қўллаб-қувватлаш билан бир қаторда, Американинг 
иқтисодий тарақкиётига кўмаклаш иш ҳам киритилган. 
И қ т и с о д и ё т н и ж о н л а н т и р и ш , м и л л и й м аҳ су л о т 
рақобатбардошлигини ошириш, янги хорижий бозорларни 
очиш, янги иш жойларини яратиш ҳам миллий хавфсиз- 
ликнинг муҳим элементлари ҳисобланади'.
Миллий хавф сизлик фуқароларнинг, ж ам и ят ва 
давлатнинг ўта муҳим манфаатларининг, шунингдек, 
миллий қадрият ва ҳаёт тарзининг кенг кўламдаги ва 
турли-туман ташки ҳамда ички таҳдидлардан ҳимоя- 
ланганлигини ифодалайди.