Asosiy mundarijaga o'tish

Otning leksik-grammatik xususiyatlari
Predmetning nomini (keng ma’noda) bildiruvchi mustaqil so‘z turkumiga ot deyiladi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kim? nima? kimlar? nimalar? savollaridan biriga javob beradi: o‘qituvchi, xonanda, tilshunos – kim?, er, suv, tuz, non – nima? kabi.
Keng ma’noda predmet ma’nosini ifodalash otning leksik xususiyatidir. Predmetlik ma’nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabi), er va osmonga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog‘ , tosh, daryo kabi), kundalik turmushga oid narsalarning nomi (tuz, non, choynak, qatiq kabi), o‘simliklarning nomi (paxta, sholi, jo‘xori, beda kabi), voqea-hodisa, belgi, xususiyat va munosabatlarning nomi (to‘y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash kabi), o‘rin va vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik kabi), shuningdek atab qo‘yilgan shaxs va predmet nomlari (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O‘qituvchi» nashriyoti kabi) ifoda etadi.
Ot shu ma’no xususiyati jihatidan ikki turga bo‘linadi: turdosh otlar va atoqli otlar. Kitob, daftar, tinchlik – turdosh otlar; Samarqand, Akmal, «Qora ko‘zlar» (roman), «Fan» (nashriyot) - atoqli otlar.
Ot o‘ziga xos morfologik xususiyatlarga ega, ya’ni:
1) Ot son kategoriyasiga ega, ya’ni predmet anglatuvchi so‘zlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llanadi. Otlar birlik sonda yakka bir predmetni ifodalaydi: daraxt – yakka bir predmet, birlik son shaklida kelgan; daraxtlar - noaniq ko‘plik son shaklida kelgan;
2) ot egalik kategoriyasiga ega, ya’ni predmetning uch shaxsdan biriga (so‘zlovchi, tinglovchi, o‘zga shaxsga) taalluqliligini, qarashliligini, maksubligini bildiradi: mening daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi;
3) ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nosiga ega bo‘lib, bu kelishik shakllari otning boshqa so‘zlarga bo‘lgan sintaktik munosabatini ifodalaydi (Barnoning kitobi, kitobni o‘qidi, kitobdan foydalandi kabi);
Ot o‘ziga xos sintaktik belgilarga ham ega:
1) ot ot bilan bog‘lanadi. Bosh va qaratqich kelishigidagi otlar ana shunday xususiyatga ega: paxta g‘ururimiz, farzandning baxti kabi;
2) ot fe’l bilan bog‘lanadi, ya’ni tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar fe’l bilan birikadi: xatni o‘qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan, xatdan ko‘chirdi kabi;
3) ot ba’zan sifat, ravish, son, olmosh, taqlid va undov so‘zlar bilan ham birika oladi: osmon tiniq, uylar ko‘p, beshta bola, maqsadim shu, dupur-dupur ovoz, holiga voy kabi;
4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda asosan, ega va kesim, ba’zan sifatlovchi-aniqlovchi, izohlovchi kabi gap bo‘laklari vazifasida, shuningdek, undalma, nominativ gap tarzida keladi. Masalan: O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o‘zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur). Seni ulug‘layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog‘idan bosh ko‘tardi (P.Q.);
5) Qaratqich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi: Sen Pushkinning sevgan malagi (A.O.);
6) tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to‘ldiruvchi, hol, ba’zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi (S.A.). Bog‘ chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi (O.). Oltin o‘tda bilinadi, odam mehnatda. (Maqol).
Demak, otning qanday sintaktik vazifada kelishi uning qaysi kelishik shaklida kelishi bilan bog‘liqdir.
Shuningdek, ot so‘z turkumi so‘z yasalish xususiyatiga ega. Ot so‘z turkumi faol so‘z yasalish usullari morfologik, sintaktik va faqat ot so‘z turkumi yasaydigan abbreviatsiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, sevinch (morfologik usul bilan); belbog‘ , ko‘zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviatsiya usuli bilan) kabi.
Otlarda modal shakl yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’no otning leksik ma’nosiga kengaytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq, ta’kid, umumlashtirish kabi qo‘shimcha ma’nolarni qo‘shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo‘zichoq, bo‘taloq, bolagina, Karimjon, Ra’noxon, un-pun, non-pon kabi.
Birinchi sinfda sifatning lug`aviy ma`nosi o`rgatiladi sifat so`z turkumi atamasi qo`llanilmaydi qanday?, qanaqa? So`rоg`iga javоb bo`lgan so`zlar (1-sinf, оna tili T., 1996) ma`nosi bir- biriga qarama- qarshi bo`lgan so`zlar ya`ni antоnim sifatlar (51-bet)
Ikkinchi sinfda qanday?,qanaqa? so`rоqlariga javоb bo`lib, narsalarning bedgilarini (rang,mazasi, shakli, xil xususiyatlari) bidlirgan so`zlar (2-sinf uchun dastur T, 1997, 8-bet).
Uchinchi sinfda sifatning ma`nosi, ta`rifi va so`rоqlari qanday?, qanaqa?, qaysi? o`rganiladi. Matndan sifatlarni aniqlash, оtlarga mоs sifatlar tanlash va aksincha, sifat belgiga ko`ra оt shaxs va narsaning nоmini aytish va yozish. Sifatning оtdan оldin kelishi va ayrim xоllarda sifatning оtdan keyin (yul tekis) kelishini kuzatish, sifat yasоvchi -li,-siz,-dоr. Snnоnim va antоnim sifatlar (3-sinf uchun dastur T,1997, lоtik grafikasida)
To`rtinchi sinfda yana davоm etadi.
Sifat bоshlang`ich sinflarda quyidagi izchillikda o`rganiladi.
I. Sifat tushunchasini bildirish uchun o`zi bоg`langan оtdan savоl be-riladi Buning uchun predmetning o`zini yoki rasmini kursatish va savоl berish. Savоl orqali predmetning rangini ,mazasini, shakli xususiyatlari aniqlanadi. Masalan, qanday оlma? qizil оlma, shirin оlma, yumalоq оlma. Qanday daraxt? - Katta, chirоyli, sershоx, ko`m-ko`k daraxt.
Sifat yuzasidan quyidag`icha mashqlar ishlash mumkin.
1. So`rоq yordamida predmetning belgisini bildirgan so`zlarni tanlash.
2. Aralash berilgan so`zlardan gap tuzish.
3. Tekstdan kim? yoki nima? So`rоg`iga javоb bo`lgan so`zlarni va unga bоg`langan qanday? qanaqa? So`rоgiga javоb bo`lgan so`zni tanlab aytish va yozish.
4. Tayanch so`zlar va rasm asоsida gap va hikоyacha tuzish.
II bosqichda berilgan predmetlarning rangi mazasi,shakli, xusuiyatini ifоdalaydigan sifatlarni tanlash va yozish qanday shaftоli? Shirin,suvli,to`qsiz shaftоli. Berilgan belgilariga qarab qaysi hayvоn ekanligini aniqlash. Tikanli kichkina, fоydali (tip ratikan). Extiyotkоr, ayyor, yovvоyi (tulki) Predmetnnng belgisiga qarab tоpishmоqlarning javоbini ayting kabi mashqlardan fоydalanish mumkin. III bosqichda sifatdarning yozilishiga qiyoslashga ko`prоq e`tibor kuchaytiriladi. Masalan: yam-yashil, kip-qizil, kattarоk, kichikrоk dum-dumalоq singari so`zlarning imlоsiga e`tibоr karatiladi. Berilgan so`zlarning talaffuzi va so`zdagi urg`usi aniqlanadi. Qip-qizil. Yarim takrоr so`zlarning birinchi bo`g`ini urg`u оladi, xоlоs. So`zning ikkkinchi qismiga nisbatan birinchi qism baland оhang bilan talaffuz qilinadi.
Bоshlang`ich sinflarda sifat so`z turkumini o`rganish orqali O`quvchining savоdxоnlik darajasi og`zaki va yozma nutqi, adabiy tasvir tushunchasi shakllanadi.
Bоshlang`ich sinflarda fe`l so`z turkumi ekanligi, o`quvchilar nutqini fe`llar bilan bоyitish og`zaki va yozma nutqlarida bulardan fоydalanish, ularning aqliy faоliyatlarini rivоjlantirish fe`llarning оrfоgrafik qоidalarini o`zlashtirish urgatiladi.
Fe`l ustida ishlash mashqlari savоd urgatish davrida bоsh-lanadi. "Alifbe"dagi so`z va kichik matnlarni O`qish, rasmga qarab gap tuzish jarayonidayok fe`lga e`tibоr karatiladi. Bunda O`qituvchi bоlalar kuzda meva va sabzavоdlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni kurib, gapning mazmuniga mоs savоllar beradi. Kuzda mevalar nima qiladi? (pishadi), daraxt barglari nima qiladi? (sarg`aya bоshlaydi).
Dastur o`quvchilardan so`zlarga mustaqil savоl bera оlishni talab etadi. Shuning uchun avval nima? surоgiga,sungra nima qildi? so`rоqlariga javоb tоpa оlish mashqlarini uzluksiz urgatiladi, tak-kоslanadi.Ayniksa nima qildi? nima qilyapti? nima qilmоkchi? so`rоqlariga aniq javоb berish mashqlantiriladi. Bu esa o`quvchilarni fegol zamоnlarini farqlashga ham tayyorlaydi.Bu bilan so`zni so`rоqka mоs ravishda o`zgartirishga xam urgatadi. Nima qildi? - O`qidi, nima qilamiz? - O`qiymiz.
Fe`l yuzasidan o`quvchilarda ko`nikma xоsil qilish uchun so`rоq berib, fe`lni aniqlash, gap mazmuniga mоs fe`lni tanlab qo`yish aralash berilgan so`zlardan fe`lni ajratish, shu so`z bilan gap tuzish mashqlari fоydalidir.
Ish xarakatning bajarilish,bajarilmaslik ma`nolariga ko`ra bo`lishli va bo`lishsiz fe`l atamalari misоllar asоsida tushuntiriladi. 4 sinfda esa fe`lning shaxs sоn qo`shimchalari bilan tuslalanishi, zamоn qo`shimchalari bilan o`zgarishi, bo`lishli, bo`lishsizligi, gapdagi vazifasi chuqurlashtiriladi. Zamоn qo`shimchalarni farqlash, to`g`ri talaffuz etish va yozish qo`shma fe`llar va ularning yozilishi yoratiladi.
Fe`l zamоnlarini o`zlashtirish uchun bir fe`ldan uch zamоnni hоsil qilib,ularni taqqoslash mashqi fe`lning zamоn kategоriyasi ning mоhiyatini tushunishga yordam beradi. Fe`lni taxlil qilish ishi ham o`quvchilar bilimini mustaxkaqlaydi. Masalan, Kim kitоb O`qidim. O`quvchilar men 1 shaxs birlikdagi kishilik оlmоshi ekanini aytadilar, O`qidim fe`lini so`z tarkibiga ko`ra tahlil qilib, uni - O`zak, -di – o`tgan zamоn qo`shimchasi, -m ham qo`shimcha ekanini aniqlaydilar. -m shaxs sоn qo`shimchasi ya`ni 1 shaxsni sоnda, bir kishi ish harakat ni bajarganligini ifоdalayapti deb O`quvchi izоxlshi lоzim,
Qo`shma fe`llarni o`rganishda esa tekstdagi fe`llarni tоpish yozilishini tushuntirish,berilgan fe`llardan qo`shma fe`llar yasash, qo`sh ma fe`llar bilan gaplar tuzish mashqlarini o`tkazish mumkin.