Asosiy qism Asosiy fondlarni tarkibi, tuzilishi va baholash

Aylanma ishlab chiqarish fondlarikorxona ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo‘lib, bitta ishlab chiqarish sikli davomida sarflanadi hamda natural shaklini o‘zgartirib, o‘z qiymatini to‘lig‘icha tayyor mahsulot tannarxiga o‘tkazadi. Shu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi va ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismi hisoblanadi.
Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom ashyo va materiallar zahirasi, yarim tayyor mahulotlar, yoqilg‘i va energetika resurslari, qadoqlash va o‘rov materiallari, ehtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelajakdagi harajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali hisob va hisobotni tashqil qilish uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab chiqarish fondlari uch guruhga bo‘linadi:

• 
  ishlab chiqarish zahiralari;
  
• 
  tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar;
  
• 
  kelgusi davr harajatlari.
  

Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zahirasini yaratish uchun mo‘ljallangan pul mablag’lari, shuningdek, chek va veksellar, aksiyadorlarning qarzlari, turli hil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning hisob raqamlaridagi mablag’lardan iborat bo‘ladi. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiqarish fondlari majmuasi, korxonaning aylanma mablag’lari(kapitali)ni tashqil qiladi.
Ishlab chiqarishda band bo‘lgan aylanma mablag’lar kattaligini belgilovchi asosiy omillar  bu, mahsulot tayyorlashning ishlab chiqarish sikli uzunligi, mehnatni tashqil qilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, mehnat predmetlari va qurollaridan foydalanish normalaridir. Aylanma mablag’lar kattaligi, shuningdek, mahsulotlarni sotish sharoitlari, ta’minot va mahsulotni sotish tizimini tashqil qilish darajasi bilan ham bog‘liq bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan holatlardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, aylanma mablag’lardan quyidagi hollarda foydalaniladi:
xom ashyo, material, ehtiyot qismlar hamda ishlab chiqarishni tashqil qilishda zarur bo‘lgan boshqa mehnat predmetlari;
ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg‘i kabi resurslar uchun haq to‘lash;
korxonani tashqil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish haqi to‘lanishi;
soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash.
Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida aylanma mablag’lar, birinchi o‘rinda moddiy resurslardan rasional foydalanish va ularni shakllantirish zahiralarini izlab topish har bir korxona oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Bunda zahira deganda, moddiy va pul resurslarini yahshilashning yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin hali foydalanilmagan (to‘liq yoki qisman) imkoniyatlarini tushunish lozim.
Bu zahiralar kelib chiqishi va foydalanilishiga ko‘ra xalq xo‘jaligiga va tarmoqlarga tegishli yoki tarmoqlararo, ishlab chiqarish ichidagi (zavod, sex va hokazo) turlariga bo‘linadi. «Korxona iqtisodiyoti»da ichki ishlab chiqarish zahiralari - ishlab chiqarish jarayonlarini tashqil qilish hamda texnika va texnologiyani takomillashtirish, mahsulotlarning yangi va yanada mukammal turlarini o‘zlashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan moddiy resurslardan foydalanishni yahshilash imkoniyatlari, katta ahamiyat kasb etadi. Zahiralar shuningdek, moddiy resurslarni sarflashni normallashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning mehnat sig‘imini kamaytirish, mehnatni tashqil qilishning rasional usullarini qo‘llash natijasida ham aniqlanadi. Qisqacha aytganda har bir korxona, ayniqsa, yirik va mashinaso’zlik korxonalari hamda ularga yaqin bo‘lgan korxonalar, moddiy va pul resurslaridan, yani xususiy kapital va boshqa aktivlardan rasional foydalanish bo‘yicha puxta ishlab chiqilgan chora-tadbirlar majmuasiga ega bo‘lishi zarur.
Resurslardan samarali foydalanishning texnik-ishlab chiqarish yo‘nalishlari qatoriga, birlamchi xom ashyoni ishlab chiqarishda foydalanishga sifatli ravishda tayyorlash,mashina va uskunalar konstruksiyasini takomillashtirish, xom ashyo, material, yoqilg‘ilarning tejamkor turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish chiqitlarini kamaytiruvchi hamda ikkilamchi resurslardan maksimal darajada foydalanish va barcha turdagi yo‘qotishlarning oldini olishni ta’minlovchi yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishni kiritish mumkin.
Resurslardan oqilona foydalanishning tashqiliy-iqtisodiy yo‘nalishlari qatoriga, mahsulotlar material sig‘imini rejalashtirish va normalashtirishning ilmiy darajasini oshirish, resurslarni sarflashning texnik jihatdan asoslab berilgan norma va normativlarini ishlab chiqish, “eski” va “yangi” mahsulot ishlab chiqarish o‘rtasida progressiv proporsiyalarni belgilash, mehnatni tashqil qilishning samarali usullarini rag‘batlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlar kiritiladi.
Aylanma mablag’lar va ularning tarkibiy qismlaridan samarali foydalanishning asosiy yo‘nalishlari ish joylarida (brigada, sex va ishlab chiqarish uchastkalarida) bitta miqdordagi xom ashyo va materiallardan tayyorlanuvchi yakuniy mahsulotlarni ko’paytirishdadir. U ishlab chiqarishni texnik jihatdan ta’minlash, xodimlarning malakasi, moddiy-texnika ta’minoti, moddiy resurslar zahiralarini sarflash normalariga bog‘liq bo‘ladi.