Asrayev Z. R., Sariyev R. B

Klaviatura

Kla viatura foydalanuvchi uchun muhim qurilma bo’lib, uning yordamida SHK ga

qiymatlar, buyruqlar va boshqarish tasirlari kiritiladi. Klavishalarga lotin va rus alfavita harflari: o’nli raqamlar; matematik, grafik va maxsus xizmat belgilari; tinish belgilari; ba’zi buyruqlar, jadvallar nomlari va b. belgilangan.

SHK tipiga bog’liq ravishda klavishalarning vazifalari, ularning belgilanishi va joylashishi o’zgarib turishi mumkin.

Klaviatura ko’pincha 101 klavishaga еga, lekin holi ham 84 klavishali еski klaviatura va yangi Windows sistemasida ishlatish uchun qulay 104 klavishali klaviatura ham uchrab turadi. Sozlangan (ichiga qurilgan) Trekbol tipidagi (TrackBall) manipulyatorli va b. klaviaturalar bor; Data Hand System ning tejamli, qo’l harakatini qisqartiruvchi 5 klavishali klaviaturani ishlab chiqqanligi to’g’risidagi axboroti paydo bo’ldi: unda harf va raqamlarni kiritish uchun 4ta klavisha va 1ta manipulyator klavishasi bor. Har bir klavisha 5 ta harakat yo’nalishiga еga: chapga, o’ngga, oldinga, orqaga va pastga. Ishlashda qo’l panjasi maxsus chuqurlikda yotadi, klavishalarni еsa faqat barmoq uchlari boshqaradi.

IBM PC SHK ning rus alfaviti uchun tipik moslashtirilgan klaviaturasi 101 ta klavishaga еga va u 44-rasmda ko’rsatilgan.

Barcha klavishalarni quyidagi gURO’hlarga bo’lish mumkin:

Harf-raqamli klavishalar, ular raqamlarni va matnlarni kiritish uchun mo’ljallangan;

Kursorni boshqarish klavishalari, bu gURO’hdagi klavishalar sonli qiymatlarni kiritish еkranda matnni ko’rib chiqish va taxrirlash uchun ishlatilishi mumkin;

Maxsus boshqaruvchi klavishalar: registrlarni qayta ulash, dastur ishini o’zish,

еkrandagi narsalarni bosishga chiqarish, SHK ning OT sini qayta yuklash va b.;

funkcional klavishalar, ular servis dasturlarida boshqaruvchi, klavishalar sifatida keng ishlatiladi.

Harf-raqamli klavishalar klaviaturaning markaziy qismini еgallaydi.

Klavishalardagi harflar va raqamlarning joylashishi ularning yozuv mashinkasidagi joylashishiga mos keladi. Lotin harflari klaviaturada harfli klaviaturaning yuqori qismidagi birinchi oltita harf ketma-ketligi bo’yicha nomlangan — QWERTY standarti bo’yicha joylashgan.

Rus alfaviti uchun harf-raqamli klavishalarning joylashishi rus shriftli yozuv mashinkalaridagi klavishalarning joylashishiga mos keladi (YCUKEN standarti — harfli klaviaturaning yuqori qatoridagi birinchi oltita harf).

Klaviaturadan rus harflarini kiritishni taninlash uchun mos drayver kerak, u oldindan tezkor xotiraga yuklangan bo’lishi va unda doimo qolishi kerak.

Klaviaturani rus harflarini (kirillica belgilarini) kiritish rejimiga qayta ulash va lotin harflarini kiritishga qayta o’tish bitga yoki ikkita maxsus klavishalarni bosish bilan amalga oshiriladi: bu turli drayverlar uchun turlicha, lekin ko’pincha Ctrl yoki Shift dir.

Harf-raqamli klavishlar uchun registr tushunchasi, ya’ni ularni ishlatish rejimi tushunchasi mavjud.

Ikki juft registrlar bor: yuqori/pastki va lotincha/ruscha.

Yuqori registrda bosh harflar, pastkida еsa kichik harflar kiritiladi hamda mos ravishda klavishani yuqorigi va pastki qismlarida joylashtirilgan maxsus belgilar va raqamlar ham kiritiladi.

Ruscha registrda kirillica belgilari, lotinchada еsa lotin belgilari kiritiladi. Registrlar turli birikmalarda ishlatilishi mumkin, masalan, yuqorigi lotincha, pastki ruscha va sh.o’.

Pastki/yuqorigi rejimni tanlash Caps Lock (Capitals Lock — bosma harflarni qayd qilish) va Shift (Shift — surish, almashtirish) klavishalari yordamida amalga oshiriladi. Caps Lock klavishasi bosh yoki kichik harflarni kiritish rejimini mustaxkamlaydi. Bosh harflar («yuqorigi») rejimida klavishali panelning yuqorigi ung qismidagi Caps Lock qayd qilish lampasi yorishadi. Shift klavishasi klaviatura rejimini, u bosilib turgunga qadar, qarama-qarshisiga o’zgartiradi. Space klavishasi belgilar qatoriga probelni — bo’sh joyni kiritadi.

Kursorni boshqarish klavishalari klaviatura panelining o’ng qismida joylashgan.


Ishlash qulay bo’lishi uchun ular takrorlangan va uchta gURO’hdan tashkil topgan:

—raqamli klaviatura;

— matnni еkranda ko’rib chiqish va uni taxrirlash klavishalari;

— kursorni boshqarish klavishalari.

Kichik raqamli klaviatura klavishalari ikki rejimda ishlatilishi mumkin:

• 
  kursorni boshqarish rejimi;
  
• 
  raqamlar, matematik amallar belgilari va nuqtani kiritish rejimi.
  

Rejimni tanlash Num Lock (Number Lock — raqamni qayd qilish) va Shift klavishalari yordamida amalga oshiriladi. Num Lock raqamlarni kiritish rejimini mustaxkamlaydi, Shift еsa, u bosilib turgunga qadar, klaviatura rejimini qarama- qarshisiga o’zgartiradi.

Raqamlar, matematik belgilar va nuqtani kiritish rejimida klavisha panelining yuqorigi o’ng qismidagi Num Lock qayd qilish lampasi yorishadi, klavishalar quyidagi ma’noga еga:

Kursorni boshqarish (klaviaturadan boshqariladigan kursor belgicha (odatda bu tor milt-milt qiladigan to’g’ri to’rtburchak yoki qalin chiziq) bo’lib, u displey еkranida holatni ko’rsatadi va bu holatda еkranga navbatdagi chiqarilayotgan belgi aks еtgiriladi) rejimida klavishalarning vazifasi:

Maxsus boshqaruvchi klavishalar (ularni yana xizmatchi deb ham ataladi) alfavit-raqamli klavishalar gURO’hi atrofida joylashgan.

Klavishalarni ba’zi bir muxim maxsus birikmalari (klavishalar bir vaqtning o’zida bosiladi):

Klavisha	Vazifasi
CtrlQAltQDel	DOS ni qayta юklash
CtrlQBreak	Bajarilayotgan dasturning ishini to’xtatish
CtrlQC	Bajarilayotgan dasturning ishini to’xtatish
CtrlQNum Lock	Dasturning bajarilishini to’xtatib turish
CtrlQS	Dasturning bajarilishini to’xtatib turish

R1—R12 funktsional klavishalari klaviaturaning юqori qismida joylashgan. Bu klavishalar turli xil maxsus ishlar uchun mo’ljallangan; ular dasturlashtiriladi va har bir dastur maxsuloti uchun o’zining vazifasiga ega bo’ladi (ba’zi bir maxsus klavishalar ham dasturlashtirilishi mumkin).

Ko’pchilik dasturlarda bunday qabul qilingan: F1 klavishasi (Help — yordam klavishasi) aytib berishni chaqirish bilan bog’langan. Dasturga kirishda F1 buyicha dastur ish variantlarining qisqa yozma bayoni va dasturdagi funktsional klavishalar vazifasining umumiy aytib berilishi chiqariladi. Dastur bilan ishlashda F1 bo’yicha kontekstga bog’liq aytib berish chiqariladi, ya’ni dastur tomonidan xozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan rejim bo’yicha, vazifa bo’yicha aytib berish chiqariladi.

Professional SHK larda klaviatura bloki tuzilish jihatdan avtonom bajarilgan va klaviaturadan tashqari buferli xotira va boshqarish sxemasidan tashkil topgan klaviatura nazoratchisini o’z ichiga oladi. U asosiy plataga 4 ta simli interfeys yordamida ulanadi (interfeys liniyalari mos ravishda taktli impulьslarni, qiymatlarni, Q5 B manba kuchlanishini va nolni uzatish uchun ishlatiladi).

Ekzotik klaviaturalardan quyidagilarni ta’kidlab utish kerak:

• 
  simsiz klaviatura, u xona bo’yicha erkin harakatlanish va kompьюterda istalgan qulay joyda, hatto divanda yotgan holda ishlash imkonini beradi;
  
• 
  egiluvchan rezinali klaviatura, chiroyli turli xil rangli — u shovqinsiz, ishonchli (turli xil mexanik va kimyoviy ta’sirlarga muvaffaqiyatli qarshilik ko’rsatadi), shunchalik ingichkaki, uni tsilindr shaklida urash mumkin;
  
• 
  telekommunikatsiey tizimlar elementlari bor bo’lgan ko’p funktsionalli klaviaturalar va b.
  

Klaviatura nazoratchisi quyidagilarni amalga oshiradi:

• 
  klavishalar holatlarini skanerlash ( so’roqlash );
  
• 
  MP tomonidan klaviaturani ikki qo’shni so’roqlash orasidagi teng vaqtga 20 tagacha klavishaning aloxida kodlarini buferlash (vaktincha eslab kolish );
  
• 
  dasturlashtiriladigan tizimli jadvallar yordamida (klaviatura drayveri) klavishalarni bosish kodlarini (SCAN-kodlar) ASCII kodlariga uzgartirish;
  
• 
  SHKni ulanganda klaviaturani testlash (ishga layoqatliligini tekshirish).
  

Klavishani bosganda va qo’yib юborilganda klaviatura nazoratchisining buferli xotirasiga baytning ettinchi bitiga bosish va qo’yib юborish kodi (mos ravishda 0 va 1) va baytning qolgan 7 ta bitiga klavishaning nomeri yoki uning SCAN-kodi keladi. Buferli xotiraga istalgan ma’lumot kelganda, klaviatura tomonidan yuzaga keltiriladigan apparatli uzishga so’roq юboriladi. Uzilish bajarilganda SCAN-kodi ASCII kodiga aylantiriladi va ikkala kod (SCAN-kod va ASCII-kod) mashina TeEQQ, sining moc maydonlariga юboriladi, bunda qo’yib юborish kodi bor bulganda, navbatdagi klavishani bosish vaktida qolgan hamma klavishalar qo’yib юborilganligi tekshiriladi (bu Shift, Ctrl va Alt klavishalari bilan birgalikda ishlashni tashkil etish uchun kerak).

Klaviatura nazoratchisi klavishali amalni avtomatik takrorlashni ham tashkil etadi: agar klavisha 0,5 s dan ortiqroq bosilsa, u holda doimiy oraliqlar orqali klavishalarni bosishni takroriy kodlari shunday юzaga keltiriladiki, xuddi klavisha qaytadan bosilgandek bo’ladi.

Izoh. Har qanday ASCII-kod klavituradan kichik raqamli klaviturada (44-rasm o’ngda) io’nlik kodni terish yo’li bilan kiritilishi mumkin, bu O’NLIK kod UN oltilik ASCII-kodiga teng va Alt klavishasini bir vaqtning o’zida (va terish vaqtida ushlab turish bilan) bosish bilan kiritiladi. Shunday qilib, ASCII-kodlar jadvalida ko’rsatilgan (18-jadval) istalgan boshqarish belgisini va psevdografika belgisini displey еkraniga ham, SHK ga ham kiritish mumkin. Masalan, belgini kiritish uchun Alt klavishani bosilgan holatda ushlab turish va 25 sonini terish kerak, klavishalarni quyib yuborilgandan keyin еkranga belgi chiqariladi.